________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
રસ સહજ ઉત્પન્ન થાય છે. તત્ત્વજ્ઞ જીવને ભલે સંસારના વિષયમાં રસ કદાચ ન પણ હોય છતાં અનેકવિધ પર્યાયના પડખાઓ જાણવાનો રસ થઈ જાય છે અને તેથી સ્વભાવપ્રાપ્તિની દિશામાં પુરુષાર્થ મંદ થાય છે. ત્યાં પર્યાયના રસમાં ખેંચાઈને અટકી જવાય છે. અર્થાત્ અનાદિનું એકત્વ છૂટતું નથી.
(૮) પર્યાયનું લક્ષ : પર્યાયમાં વિવેક રાખવો; સ્વાનુભાવ હજુ થયો નથી; નિર્વિકલ્પ થવાતું નથી વગેરે પ્રકારે લક્ષ પર્યાય ઉપર જ રહેવાથી ત્રિકાળી જ્ઞાયકસ્વભાવનું લક્ષ રહેતું નથી. (ભાવભાસન વડે સ્વભાવનું લક્ષ). પર્યાયના લક્ષથી તો તેનું એકત્વપણું વધે છે.
४०
(૯) પર્યાયમાં સાવધાની : નિજ પરમતત્ત્વના લક્ષમાં અભાવમાં જીવને પર્યાયની સાવધાની રહ્યા કરે છે. અમુક પ્રકારના વ્યવહાર ભાવો તો થવા જ જોઈએ ! આમ પર્યાયને અંતરમુખ કરવાની ઇચ્છાથી પણ પર્યાય પરત્વે રાગમમતા રહ્યા કરે છે. પર્યાય બુદ્ધિથી અંતર્મુખ થવાતું નથી. (૧૦) પર્યાય પર જોર : સ્વરૂપ ચિંતન-મનન-અનુપ્રેક્ષનના બહાને જો પર્યાય ઉ૫૨ જ વજન રહે તો પર્યાયનું એકત્વ દૃઢ થાય છે. સહજ અંતર્મુખી સમ્યક પુરુષાર્થના સ્વરૂપથી અજાણ એવા જીવોને ક્રિયાના વિકલ્પથી પણ પર્યાય ઉપર જોર રહે છે. તેથી કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી. સ્વરૂપ-સામર્થ્યના આધારે સહજ આત્મવીર્ય ઊછળે તે સમ્યક પુરુષાર્થ છે. ‘માત્ર શાયક સ્વભાવી છું'- તેવો નિર્વિકલ્પ ભાવ જ યથાર્થ-ઉપાદેય છે.
(૧૧) પર્યાયનું કર્તૃત્વ ઃ પર્યાયના કર્તુત્વભાવને કારણે જીવ રાગાદિ ભાવોનો કર્તા થઈને પરિણમે છે. પોતે રાગાદિ બંધભાવથી ભિન્ન શુદ્ધ જ્ઞાયક સ્વભાવી હોવા છતાં, તેમજ રાગાદિનો મૂળ સ્વભાવે અકર્તા હોવા છતાં, સાચા સ્વરૂપના અજ્ઞાનના કારણે રાગાદિ ભાવ પોતામાં (જ્ઞાનમાં) થતો પ્રતિભાસે છે. અને પોતાને રાગાદિભાવનો કર્તા માને છે. પરંતુ સ્વભાવે કરી રાગાદિ કરી શકાતા નથી. તેવા સ્વરૂપના અજ્ઞાનમાં રાગાદિ થાય તે કાળે જીવને તેનું જ્ઞાન તો રહે છે, પરંતુ ક્યારેય કર્તા, કારયિતા કે અનુમંતા પોતે થતો હોતો નથી. સમ્યગ્ દર્શન કરવાના બહાને, પુરુષાર્થ ફોરવવાના બહાને કે ઉપયોગને સ્વરૂપમાં એકાગ્ર કરવાને બહાને જીવનું અનાદિનું પર્યાયનું કર્તૃત્વ ચાલુ રહે છે. આ જીવની પર્યાય બુદ્ધિ છે, જેથી
