________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
૪૫
લયોપશમ, ક્ષાયિક આદિ પર્યાયોને પરસ્વભાવો કહ્યા.
(૧૨) પ્રશ્ન : સમ્યગ્દર્શનમાં થતો અનુભવ-દ્રવ્ય છે કે ગુણ છે કે પર્યાય છે ?
ઉત્તર : સ્વસંવેદન દ્વારા પ્રગટેલી અલ્પ શુદ્ધપર્યાય છે. સમ્ય દર્શન છે પર્યાય પણ એ પર્યાય દ્રવ્યના પરમસ્વભાવમાં નથી. એના પરમસ્વભાવના) આશ્રયથી સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
(૧૩) પ્રશ્ન : અનાદિથી દૃઢ થયેલી પર્યાયબુદ્ધિ જવા શું કરવું ઘટે ?
ઉત્તર : અનાદિથી માત્ર પર્યાયમાં “સ્વપણું ભાસે છે તેથી પર્યાયદષ્ટિ દઢ અને રૂઢ થઈ ગયેલી. માટે પર્યાયબુદ્ધિનો અભાવ થવો દુષ્કર છે તોપણ અશક્ય નથી. સદ્દગુરુના યોગે પરેમસ્વરૂપનું લક્ષ થતાં પર્યાયબુદ્ધિ શિથિલ થઈ દ્રવ્યદૃષ્ટિ પ્રગટવાનું કારણ બને છે. જ્યારે સ્વાનુભૂતિ પ્રગટે છે ત્યારે પર્યાયની ગૌણતા ભાસે છે. અને “ત્રિકાળી ધ્રુવ છું' તે જ મુખ્ય રહે છે.
(૧૪) પ્રશ્ન : સર્વ ધર્મ સમ્મત છે કે સગુણનો આદર કરવો તેમાં જૈનદર્શનની વિશિષ્ટતા કેવા પ્રકારે છે ?
ઉત્તર : પ્રાયઃ સર્વ ધર્મમતમાં સદ્ગણોનો આદર અને અવગુણનો અનાદર માન્ય છે પરંતુ ફક્ત આ પર્યાય આશ્રિત બોધ ગ્રહણ કરતાં દ્રવ્યદૃષ્ટિના અભાવમાં પર્યાયમાં જે તે ગુણ ગ્રહણ કરવાની સાથે જ પર્યાયદૃષ્ટિને લીધે તેનું અહમ્ પણ સાથે થઈ આવે છે અને તેનું નિવારણ સમ્યક જ્ઞાન સિવાય શક્ય નથી.
(૧૫) પ્રશ્ન : શાસ્ત્રમાં બે પ્રકારનાં કથનો આવે છે : (૧) : તાવ્ય ધ્રૌવ્યયુમનઃ (૨) હું ઉત્પાદ-વ્યયથી રહિત ધ્રુવતત્ત્વ છું અર્થાત્ દ્રવ્યથી પર્યાય ભિન્ન છે. આવા બને-કથન શા માટે ?
ઉત્તર : ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્યયુક્ત સત્-એ સૂત્રમાં દ્રવ્યનું બંધારણીય સ્વરૂપ દર્શાવ્યું છે અને તે છ એ દ્રવ્યોને લાગુ પડે છે. અને પર્યાયથી સર્વથા ભિન્ન હું ધ્રુવદ્રવ્ય છું એ કથન દ્વારા પર્યાયદષ્ટિ છોડાવી દ્રવ્યદૃષ્ટિ કરાવવાનું પ્રયોજન છે. પ્રયોજનવસાત્ તેમ કહેવામાં કાંઈ ખાસ દોષ નથી.
(૧૬) પ્રશ્ન : ત્રિકાળી દ્રવ્ય-ગુણમાં વિકાર ન હોવા છતાં પર્યાયમાં વિકાર શા કારણે થાય છે? શું એ વિકાર દ્રવ્ય-ગુણમાંથી આવ્યો ?
