________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
૪૯
કરોળિયો પોતે પોતાની લાળમાં બંધાયેલ છે છતાં તે છૂટવા ઇચ્છે તો . છૂટી શકે છે. જેમ ઘરમાં રહેતો માણસ અનેક કાર્યોમાં, ઉપાધિઓમાં, જંજાળમાં ફસાયેલો છે પણ વ્યક્તિ વિશેષ છૂટો જ છે તેમ સંસારી જીવ વિભાવની જાળમાં બંધાયેલ છે, ફસાયેલ છે પણ સમ્યક ચિંતન કરે તો પોતે છૂટો જ છે એમ સ્પષ્ટ અનુભવાય છે. ચૈતન્ય તો જ્ઞાન-આનંદની અદ્ભુત જ્ઞાયક મૂર્તિ છે પણ પોતે પોતાને ભૂલી ગયો છે. અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ અને મોહને કારણે વિભાવની જાળ પાથરેલી છે, સંસારમાં ફસાઈ ગયો છે પણ પ્રયત્ન કરે તો છૂટો જ છે. દ્રવ્ય બંધાયેલ નથી.
જેમ કમળ કાદવ અને પાણીથી જુદું જ રહે છે તેમ તારું દ્રવ્ય કાયા અને કર્મ વચ્ચે રહ્યું હોવા છતાં નિર્લેપ છે. તે ભૂતકાળમાં એકમેક નહોતું, વર્તમાનમાં નથી અને ભવિષ્યમાં નહિ થાય. તારા દ્રવ્યનો એક પણ ગુણ પરમાં ભળી જતો નથી. દ્રવ્ય સદા નિર્લેપ છે. પોતે જાણનારો સર્વથી જુદો જ તરતો ને તરતો છે. જેમ સ્ફટિકમાં પ્રતિબિંબો દેખાવા છતાં સ્ફટિક નિર્મળ છે, તેમ જીવમાં સાંપ્રતકાળે વિભાવો જણાવા છતાં જીવ સદા નિર્લેપ-નિર્મળ છે. જ્ઞાયકપણે પરિણમતાં પર્યાયમાં નિર્લેપતા થાય છે. “આ બધા જે કષાયો-વિભાવો જણાય છે તે જોયો છે, હું તો જ્ઞાયક છું' એવું સતત પરિણમન કરે તો નિર્મળ પર્યાયો પ્રગટ થાય છે. જ્ઞાયકની સાથે જ્ઞાન જ નહિ, બીજા અનંત આશ્ચર્યકારી ગુણો છે, જેનો કોઈ અન્ય દ્રવ્ય સાથે સુમેળ થાય નહિ. ચૈતન્યદ્રવ્ય પૂર્ણ નીરોગી છે. પર્યાયમાં રોગ છે. ત્રિકાળ શુદ્ધ ચૈતન્યની ભાવના એ પર્યાયરોગના નિવારણનું અમૃત તુલ્ય ઔષધ છે. શુદ્ધ ચૈતન્યભાવના તે શુદ્ધ પરિણમન છે પણ શુભાશુભ પરિણમન નથી. સર્વજ્ઞ વીતરાગ દેવ અને સદ્ગુરુના વચનામૃતોનું હાર્દ સમજીને શુદ્ધ ચૈતન્યભાવનારૂપ ઉપાદાન-ઔષધનું સેવન કરવામાં આવે તો ભવરોગ શીધ્ર ટળે છે.
દ્રવ્ય સદા નિર્લેપ છે. અનંત શક્તિનો સ્વામી છે. અવ્યાબાધ સુખનો સાગર છે. પર્યાયમાં બધાથી નિર્લેપ રહેવા જેવું છે. ક્યાંય ખેંચાવું નહિ, ખેદાવું નહિ-ક્યાંય ઝાઝો-રાગ-દ્વેષ કરવો નહિ. પરમાત્મસ્વરૂપ શુદ્ધ દ્રવ્ય પાસે સાધકની પર્યાય પોતાની પામરતા સ્વીકારે છે. સાધકને સદાયે દ્રવ્યપર્યાયમાં પ્રભુતા અને પામરતાનો આવો વિવેક વર્તે છે.
