________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
અને પોતાની પણ અનંત પર્યાયો જણાય છે. ક્યાં આપશ્રીનું અનંત-અનંત દ્રવ્ય-પર્યાયોને જાણતું અગાધજ્ઞાન (કેવળજ્ઞાન) અને ક્યાં મારું અલ્પ જ્ઞાન ! અનંત ગુણોની પૂરેપૂરી પર્યાયરૂપે આપ સંપૂર્ણપણે પરિણમી ગયા છો... આપનો શો મહિમા થાય ! આપને તો જેવું શુદ્ધ દ્રવ્ય તેવી જ એક સમયની પર્યાય પરિણમી ગઈ છે, પણ મારી પર્યાય તો તેના અનંતમા ભાગે છે !” આ પ્રમાણે પ્રત્યેક છદ્મસ્થ સાધક દ્રવ્ય અપેક્ષાએ પોતાને સિદ્ધ સ્વરૂપ માનતો હોવા છતાં વર્તમાનકાળે જ્ઞાન, આનંદ, ચારિત્ર, વીર્ય ઇત્યાદિ સર્વ પર્યાયોની અપેક્ષાએ પોતાની પામરતા જાણે છે.
૪૮
આત્મામાં સહજભાવે રહેલા જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, આનંદ ઇત્યાદિ અનંત ગુણો પણ જો કે પારિણામિક ભાવે જ છે તોપણ તેઓ ચેતન દ્રવ્યના એક એક અંશરૂપ હોવાને કારણે તેમને ભેદરૂપે અવલંબતા સાધકને નિર્મળ પર્યાય પરિણમતી નથી. તેથી પરમપારિણામિકભાવરૂપ અનંતગુણસ્વરૂપ અભેદ એક ચેતનદ્રવ્યનો–અખંડ પરમાત્મદ્રવ્યનો જ–આશ્રય કરવો, ત્યાં જ દૃષ્ટિ સ્થિર કરવી, તેનું જ ભાન રાખવું, તેનું જ શરણ સ્વીકારવું અને તેનું જ ધ્યાન ધરવું જેથી અનંત નિર્મળ પર્યાયો સ્વયં ખીલી ઊઠે. જ્યારે સૂક્ષ્મ ઉપયોગ વડે ઊંડાણમાં ચૈતન્યતત્ત્વના તળિયા સુધી પહોંચી જાય ત્યારે જે આંશિક શુદ્ધ પર્યાય પ્રગટ થાય છે તે પર્યાયને વેદતાં ચૈતન્યનું અનંત ધ્રુવ સામર્થ્ય અનુભવમાં-સ્પષ્ટ ખ્યાલમાં આવે છે.
પૂર્ણ ગુણોથી અભેદ એવા પૂર્ણ ચેતનદ્રવ્ય ઉપર દૃષ્ટિ કરવાથી, તેના આલંબનથી પૂર્ણતા પ્રગટ થાય છે. આ અખંડ દ્રવ્યનું આલંબન તે જ અખંડ પરમપારિણામિકભાવનું આલંબન. જ્ઞાનીને તે આલંબનથી પ્રગટ થતી ઔપશમિક, ક્ષાયોપશમિક ને ક્ષાયિકભાવરૂપ પર્યાયોનું–વ્યક્ત થતી વિભૂતિઓનું વેદન અવશ્ય હોય છે પણ તેનું આલંબન હોતું નથી. પુરુષાર્થ તો સદાય અખંડ શુદ્ધ દ્રવ્ય પર જ હોય છે. ક્ષાયિકભાવનો પણ આશ્રય કે આલંબન ન લેવાય કારણ કે તે તો પર્યાય (વિશેષભાવ) છે. સામાન્યના આશ્રયે જ શુદ્ધ વિશેષ પ્રગટે છે, અને ધ્રુવના આલંબને જ નિર્મળ પર્યાય ઉત્પન્ન થાય છે.
· ત્રિકાળી શુદ્ધ ધ્રુવ દ્રવ્ય સદાયે સ્વતંત્ર-મુક્ત છે. તે કદી બંધાયું નથી. બંધાયેલું છે કે નહિ તે પર્યાય છે-વ્યવહારનયથી કહેવાય છે. જેમ
