________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
૩૯
પ્રાયઃ એવો અભિપ્રાય બંધાઈ જાય છે કે પ્રથમ તો શુભભાવ-શુભવિકલ્પ હોય છે ને ! આમ ત્રિકાળી સ્વભાવની પ્રાધાન્યતાને બદલે પર્યાય ઉપર વજન રહ્યા કરે છે. તેથી પર્યાયબુદ્ધિ મટતી નથી પરંતુ વૃદ્ધિગત થાય છે. પર્યાયના ક્રમનું જ્ઞાન કરવું તે જુદો પ્રકાર છે, જ્યારે મારે અમુક પર્યાય કરવી જોઈએ – તે બુદ્ધિનો વિપર્યાસ છે.
(૪) પર્યાયમાં જ સંતુષ્ટપણું ઃ દ્રવ્યલિંગીને ચારિત્ર અને જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ થતાં સંતોષ અનુભવાય છે પણ સ્વરૂપ પ્રાપ્તિનો અભાવ વર્તતો હોવા છતાં અજંપો ઉત્પન્ન થતો નથી. કારણ કે જીવને ખરેખર એક જ શાશ્વત આત્મસુખની પૂર્ણ રુચિ નથી. આવા પ્રકારનો સંતોષ પર્યાયમાં એકત્વ બુદ્ધિને દઢ કરે છે. એ જ રીતે કોઈ જીવને સ્વાધ્યાય નિમિત્તે જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ વધે ત્યારે ધારણાજ્ઞાનમાં રસ આવવાના લીધે અથવા ન્યાયાદિ સમજાયાને લીધે થતી પ્રસન્નતામાં અથવા પૂર્વની અજ્ઞાનથી થતી આકળતા (શંકાનું કાંઈક સમાધાન થવાથી) મંદ થવાને કારણે–આ જ જ્ઞાનનું ફળ છે એમ માનીને ત્યાં જ અટકવું થાય છે અને પરિણામે સ્વરૂપપ્રાપ્તિનો પુરુષાર્થ મંદ પડે છે. આથી ભ્રમથી ઉત્પન્ન થતી પર્યાય દૃઢ થાય છે જે પર્યાયના એકત્વને વધારે છે.
(૫) પર્યાયનું અવલંબન : એક માત્ર ત્રિકાળી પરમસ્વભાવનું જ અવલંબન લેવા યોગ્ય છે અને તે સિવાય કોઈનું પણ–દેહનું, સંયોગનું, સ્નેહીઓના સંગનું, રાગનું કે એક સમયની પર્યાયનું અવલંબન મુક્તિમાર્ગમાં યથાર્થ નથી. “હું સમજું છું' આદિ માત્ર જાણકારીમાં જ રસ પ્રવર્તવાથી કાંઈ પર્યાયનું એકત્વ છૂટતું નથી.
(૬) પર્યાયનો આશ્રય/આધાર ઃ યદ્યપિ કાર્યમાત્ર વસ્તુના પર્યાય અંગમાં થાય છે. તેથી દોષનો અભાવ થવો અને ગુણ પ્રગટીકરણનું પ્રયોજનભૂત કાર્ય પર્યાયમાં થાય અને પ્રયોજનના કારણથી પણ વજન પર્યાય ઉપર રહે છે એટલે અનાદિ પર્યાયના એકત્વની સ્થિતિ વધુ દૃઢ. થઈ જાય છે. ત્રિકાળી શુદ્ધ સ્વરૂપનો આશ્રય થતાં જ સાચું કાર્ય સધાય છે તે ભૂલી જતાં પર્યાયના આધારે પર્યાયનું કાર્ય સાધવાનો પર્યાય-આશ્રિત કુત્રિમ પુરુષાર્થનો વિકલ્પ થાય છે.
(૭) પર્યાયનો રસ : વેદન પર્યાયમાં હોવાથી, જીવને પર્યાયમાં
