________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
૪૧
પર્યાયનું એકત્વ મટવાને બદલે વૃદ્ધિ પામે છે.
(૧૨) પર્યાયમાત્રનું હુંપણે અવધારણ કેટલાક જીવો પોતાને સર્વથા અજ્ઞાન માનીને યા આત્મશુદ્ધિરૂપ સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર પ્રગટાવવા અસમર્થ સમજીને અથવા પોતે તો સામાન્ય સંસારી જીવ છે – તેથી અધ્યાત્મની ઊંચી વાતો સાંભળતાં કે વાંચતાં પોતાને ઈષ્ટફળ સિદ્ધિ માટે અયોગ્ય ગણીને, પ્રથમથી જ વર્તમાન સ્થિતિના આશ્રયે રહીને, સમ્યક પુરુષાર્થ કરવામાં આડ મારીને દૂર ભાગી જાય છે. સમ્યક દૃષ્ટિ કે મુનિદશાનું સ્વરૂપ, તેનો ગુણ મહિમા કે યથાર્થ સાધના આદિનું શ્રવણ થતાં, પોતે તો અબુધ નાના બાળક જેવો છે, આવી ઉચ્ચ કક્ષાની વાતો સાથે કાંઈ લાગતુંવળગતું નથી, ક્યાંય તાલમેલ બેસે તેમ નથી અથવા પોતાને માટે અતિ કઠિન કાર્ય છે તેવી પર્યાયબુદ્ધિથી તે તે ભાવો અને ભાવનાથી ઉપેક્ષિત થઈ બહિર્ધાત્મ અવસ્થામાં વર્તે છે. અને માત્ર સાંપ્રદાયિક-ઓઘસંજ્ઞાએ કરાતી ક્રિયાઓમાં રસથી પ્રવર્તે છે. તેને જ મોક્ષ માર્ગ સમજે છે– તે વર્તમાન પર્યાયમાં “હુંપણાની' મિથ્યા. માન્યતાને લીધે છે. વળી જીવને વર્તમાનમાં “હુંપણું” રહેતાં ત્રિકાળી શુદ્ધ સ્વરૂપમાં “હુંપણું” સ્થાપી શકાતું નથી. તેથી સ્વભાવથી પોતાને જુદો કલ્પીને કૃત્રિમ પ્રયત્નો કરે છે. સ્વભાવના મહિમાની વાત પણ જાણે કોઈ બીજાની હોય તેવો વિચાર કરતો હોય છે. જેમ કોઈ વિચારે કે “મારે મારા સ્વરૂપનું ધ્યાન કરવું છે, ત્યાં ધ્યાન કરનાર કોઈ અન્યનું ધ્યાન ધરવા ધારે છે. પરંતુ ખરેખર તો ધ્યેયરૂપ સ્વભાવમાં હુંપણું' થતાં પર્યાય સ્વનું ધ્યાન ધરે છે. પર્યાય મારા મૂળ સ્વરૂપના અતિન્દ્રિય આનંદનો લાભ લે છે અને પોતાના આત્મામાં એકાગ્ર ભાવ ધારણ કરી સ્વરૂપમાં નિવાસ કરે છે; ત્યારે શુદ્ધ પર્યાયનું પ્રગટીકરણ થતાં પર્યાયનું જ્ઞાન અકર્તુત્વ ભાવે થાય છે, ત્યાં પર્યાયમાં કાર્ય સિદ્ધ થતું હોવા છતાં પર્યાયનું એકત્વ હોતું નથી. આ | મુમુક્ષુ દશામાં પણ પર્યાયની એકત્વ બુદ્ધિના કારણે શાસ્ત્ર વાંચનથી ઘણું જાણી લેવાનો લોભ રહે છે અને તેવા લોભવશાત્ વધુ જાણપણાની વૃત્તિને લીધે–અત્યારે જ વર્તમાનમાં સ્વરૂપ આશ્રયનો જે પ્રયાસ થવો જોઈએ તે ઉત્પન્ન થતો નથી, અને સત્ય પુરુષાર્થથી જીવ વંચિત રહી જાય છે તેનો ખેદ પણ થતો નથી. તે પર્યાય મૂઢતા'નું લક્ષણ છે.
