________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
કેટલાક કદાગ્રહિ તાર્કિક જગતમાં પ્રત્યેક દ્રવ્યને તેમ જ તે દ્રવ્યના ગુણ-પર્યાય પરિણમનને સર્વથા એકાંતે એકબીજાથી ભિન્ન માને છે જ્યારે કેટલાક ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યોને તેમ જ દ્રવ્યના સ્વાભાવિક તેમ જ વૈભાવિક (ઔદયિક ભાવે પ્રાપ્ત) પરિણમનને સર્વથા એક-અભિન્ન જ છે એમ જણાવે છે. આ રીતે બન્ને એકાંત પક્ષપાતીઓ એકબીજા પ્રત્યે મત્સર (દ્વષ) ભાવવાળા હોય છે. જ્યારે જૈનદર્શન પ્રત્યેક દ્રવ્યને એકબીજાથી કથંચિત ભિન્નભિન્ન (પોતાના ગુણ-પર્યાયથી) અને નિત્યાનિત્ય સ્વરૂપે અવધારતાં સર્વત્ર યથાતથ્ય ભાવે વર્તતો હોઈ સમતા-સમાધિ પામવાવાળો થાય છે અર્થાત્ પરમપદને પામે છે. વળી પ. પૂ. શ્રી દેવચંદજી મહારાજ પણ જણાવે છે કે
જે જે કારણ જેહનું રે, સામગ્રી-સંયોગ;
મીલતાં કારજ નિપજે રે, કર્તાતણો-પ્રયોગ પ. પૂ. આનંદઘનજી મહારાજ પણ કાર્ય-કારણ ભાવ સંબંધે સ્પષ્ટ જણાવે છે કે
કારણ જોગે કારજ નીપજે છે, એમાં કોઈ ન વિવાદ; પણ કારણ વિણ કારજ સીધીએ જી, એ નિજમત ઉન્માદ.
જગતમાંના પ્રત્યેક દ્રવ્યને-ગુણને-પર્યાયને કથંચિત્ નિત્યાનિત્યપણું; કથંચિત્ ભિન્નભિન્નપણું; કથંચિત્ અસ્તિ-નાસ્તિપણું કથંચિત્ એકાનેકતા; કથંચિત્ મુક્તામુક્ત; કથંચિત્ ગ્રાહ્યાગ્રાહ્ય; કથંચિત્ ચેતનાચેતન; કથંચિત્ વ્યાપકાવ્યાપક; કથંચિત્ વ્યક્તવ્યક્ત એમ અનેકવિધ ત્રિભાવ સ્વરૂપતા રહેલી છે. તેને નયપ્રમાણથી યથાર્થ અવિરોધી ભાવે જાણીને મુમુક્ષુ આત્માએ આત્માર્થ (પરમાત્વભાવ)ને સાધવા સમભાવ વડે સમ્યક પુરુષાર્થ કરવાથી પરમાત્મભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ સંબંધે સામાન્યભાવથી પણ જણાવે છે કે “જ્યાં જ્યાં જે જે (કાર્ય-કારણભાવે) યોગ્ય છે, તિહાં સમજવું તેહ, ત્યાં ત્યાં તે તે આચરે (ત્રિકરણયોગે), આત્માર્થી જન એહ.”
શ્રી જિનેશ્વર સ્વરૂપી વૈદ્યોએ ફરમાવેલ વિધિ મુજબ જે ભવ્યાત્માઓ આત્મભાન સાથે ઉભયકાલ ઔષધની માફક પડ્ર-આવશ્યકની કરણી કરવામાં અપ્રતિભાવે ઉદ્યમશીલ રહે છે અને જે “હેય’ ફરમાવેલ છે તેની પરેજ
