________________
૩૨
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
કોઈ પણ કાર્ય કરવા માટે તેને યોગ્ય જરૂરી દ્રવ્યોનો સંયોગ કરવાનું આવશ્યક રહેશે નહિ અને તો તો ઇચ્છિત કાર્ય પણ કરી શકાશે નહિ. કાર્યની સિદ્ધિ માટે જરૂરી કારણ દ્રવ્યોનો સુમેળ સાધવાથી જ કાર્ય સિદ્ધિ થાય છે એમ અનેક બુદ્ધિજીવી સાધકોએ જણાવેલ છે. તેનો અપલાપ (તિરસ્કાર) કરવાથી ક્યારેય કોઈ પણ ઈષ્ટ કાર્યની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકાશે નહિ. દૃષ્ટાંત રૂપે જેમ સસલાને ક્યારેય શીંગડાં ઊગતાં નથી તેમ કારણતા રહિત (cause) દ્રવ્યોમાં કાર્ય ઉત્પન્ન થતું નથી (Effect), જેમ રેતીમાંથી ક્યારેય તેલ ઉત્પન્ન કરી શકાતું નથી.
દ્રવ્યરૂપ છતી કાર્યનીજી, તિરોભાવની શકિત; આવીÍવે નીપજે જી, ગુણ-પર્યાયની વ્યકિત.
ભવિકા ધારો ગુરુ ઉપદેશ..(૨૫) દ્રવ્યમાં તેના ગુણ-પર્યાયની કેટલીક શક્તિ “તીરોભાવે' (અપ્રગટપણે) રહેલી હોય છે પરંતુ જો આપણને તે તીરોભાવે રહેલી જે કોઈ ગુણપર્યાયની શક્તિનું વહેલું પ્રયોજન હોય તો તે દ્રવ્યને યથાયોગ્ય દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ-ભાવનો યોગ (સંબંધ) કરવાથી તે તીરોભાવી ગુણ-પર્યાયને “આવર્ભાવે” પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. દૃષ્ટાંત તરીકે કાચી-ખાટી કેરીને ઘાસના સંયોગથી પકવીને તેની મીઠાશને વહેલી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. આ રીતે તીરોભાવી અને આવીÍવી શક્તિનો દ્રવ્યમાં કથંચિત્ સત્-અસત્ પણ સ્વીકાર કરવાથી કોઈ વિશેષ દોષ જણાતો નથી. (અનેકાંત દૃષ્ટિ) અન્યથા એકાંત સત્ કે અસત્ વિચાર મૃષા છે. શાસ્ત્રોમાં પણ કહ્યું છે કે
मग्गण गुणठाणेहिं चउदसह इवंति असुध्धणया । _ विन्नेया संसारी सत्त्वे, सुद्धाउ सुद्धणया ॥ આ સંસારી જીવનું સમસ્ત ચૌદ માર્ગણા તેમ જ ગુણસ્થાનક સ્વરૂપ શુદ્ધ નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ તો અશુદ્ધ સ્વરૂપ છે. તેમ છતાં પૂર્વોત્તર ગુણસ્થાનક ભેદે સાપેક્ષભાવે (સાધ્ય-સાધનના વ્યવહારથી) વિચારવાથી કથંચિત્ શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપે સમજવું જરૂરી છે અન્યથા “ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ યુક્તમ્ સત્” એ સૂત્રાર્થનો અપલાપ થશે અને જેથી સંસાર સ્વરૂપની વૈવિધ્યતા-વિચિત્રતાનો તેમ જ મોક્ષપુરુષાર્થ વડે સાધ્ય-સિદ્ધ સ્વરૂપનો કોઈ સમ્યક નિશ્ચય થઈ શકશે નહિ.
