________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
તેમ જ તેના કાર્યરૂપે ચિત્ર-વિચિત્ર ફળ-સંબંધી સ્વરૂપમાં અવિસંવાદિત પ્રાપ્ત થઈ શકશે અન્યથા કોણ કોનું કારણ-કાર્ય સ્વરૂપ છે તે કહી શકાશે નહિ અને તો પ્રત્યક્ષ સુખ-દુખના હેતુભૂત જગતના સમસ્ત વ્યવહારને જૂઠો માનવો પડશે. તો તો ખરેખર પોતાના જ જન્મ-જરા-મરણના સ્વાનુભવને પણ જૂઠો (મિથ્યા) કહેવા વડે માતા-વંધ્યાના ન્યાયે' મૂર્ખતા જ ઠરશે. સુવર્ણ કુંડલાદિક હુએજી. ઘટ રક્તાદિક ભાવ; એ વ્યવહાર ન સંભવેજી, હોય ન જો અભેદ સ્વભાવ... ભવિકા ધારો ગુરુ ઉપદેશ....(૨૦) સુવર્ણ દ્રવ્યના પ્રથમના હારના સ્વરૂપને ભાંગીને તેના કુંડળ આદિ અનેક સ્વરૂપો (પર્યાયો)માં પણ આ તે જ સુવર્ણ છે એમ પ્રત્યક્ષથી પણ અવિરોધપણું ભાસે છે. તેવી રીતે પ્રથમ કાચો ઘટ જે શ્યામવર્ણનો હતો તેને પકવવામાં આવે ત્યારે રક્તવર્ણવાળો દેખાય છે તેમાં પણ આ તે જ ઘટ છે એવી પ્રતીતિ થાય છે. આ રીતે સર્વત્ર ગુણ-પર્યાયની અભેદતાને કારણે આ તેહી જ દ્રવ્ય છે એવો વ્યવહાર થાય છે. આથી જ વળી જીવંત શરીરમાં આત્માનો અને મૃતક શરીરમાં જીવિતવ્યના અભાવનો વ્યવહાર કરાય છે, જે સર્વત્ર નિર્વિવાદપણે પ્રમાણરૂપ છે. તેમ જ વળી કેવળ ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષમાં પણ જ્યારે-જ્યારે જેવા-જેવા ગુણ-પર્યાયની જ્યાંજ્યાં આવશ્યકતા ઊભી થાય છે ત્યાં ત્યાં તેવા કાર્યોનો આશરો લેવામાં આવે છે. ભિન્ન ભિન્ન રોગમાં ભિન્ન ભિન્ન દવા અનુરૂપ ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યોનો યોગ કરાય છે. તે મુજબ સ્વ-સ્વ દ્રવ્ય-ગુણ પર્યાયના તે તે દ્રવ્ય સંબંધે કથંચિત્ અભેદ માનવો તે ન્યાય યુક્ત છે. અન્યથા યથાતથા વ્યવહાર જ નહિ ઘટે.
૩૦
બંધ-દેશ-ભેદે હુએજી, બમણી ગુરુતા રે ખંધ; પ્રદેશ ગુરુતા પરિણમેજી, ખંધ અભેદ સંબંધ ભવિકા ધારો ગુરુ ઉપદેશ....(૨૧)
કોઈ પણ દ્રવ્યના સ્કંધ (ખંધ-પરિપૂર્ણ અખંડ ભાગ), દેશ (બંધનો કોઈ એક અંશરૂપ ભાગ) અને પ્રદેશ (બંધમાં રહેલો સૌથી સૂક્ષ્મ અવિભાજ્ય ભાગ) એમ ત્રણે વિભાગો ઉપચારથી વિચારાય છે પરંતુ ખંધમાં તો દેશપ્રદેશ અભિન્નપણે જ રહેલા હોય છે. જો દેશ-પ્રદેશને ગંધથી (સ્કંધ)
