________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
૨૯
સકળ વ્યવહાર પ્રવર્તે છે. વિશેષતઃ સમજવું કે સંસારી જીવ-દ્રવ્યોને પરપુદ્ગલ સંયોગે જે કથંચિત્ પુદ્ગલ પરિણામીપણું છે તેથી જ તો જીવ દ્રવ્યને પોતાના કર્મ પરિણામની પરાધીનતાના કારણે આ સંસારમાં વિવિધ ગતિ-યોનિ-લિંગાદિ સ્વરૂપો ધારણા કરવા પડે છે જે પ્રત્યક્ષ છે. તેમ છતાં તત્ત્વતઃ (નિશ્ચય સ્વરૂપે) તો બન્ને પોત-પોતાના ભાવમાં જ પરિણામ પામતા હોય છે. આથી જ તો અરૂપી એવા જીવદ્રવ્ય અને રૂપી એવા પુદ્ગલ દ્રવ્યના સંયોગથી જીવને દેહાદિ ભાવે વિવિધ પ્રકારનું યોગનું પરિણમન થતું પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. અન્યથા અરૂપી આત્મ-દ્રવ્ય અને તેના ગુણપર્યાયનું સ્વરૂપ જણાય જ નહિ. વળી જીવ-દ્રવ્યને રાગાદિ જે પરિણામ થાય છે તે પણ તેનું સાચું સ્વસ્વભાવ પરિણમન સ્વરૂપ નથી. પરંતુ પુદ્ગલકર્મસંયોગી ભાવે તે-તે આત્માઓનું તે-તે પ્રકારનું વિભાવ પરિણમન છે (પર્યાય છે). જે કોઈ જીવદ્રવ્યને ઔશ્ચિક (સંયોગિક) ભાવે જે ત્રિકરણ યોગાત્મક વિભાવ પરિણમન છે તેમાં અજ્ઞાન-મિથ્યાત્વના કારણે કષાય પરિણામ કરીને તેમાં પોતે કર્તુત્વભાવે જોડાય છે તે જીવને તે થકી નવું કર્મબંધ થતાં તેનું ભોફ્તત્વ પણ તે આત્માને યથા-તથ્ય જન્મ-મરણાદિ સ્વરૂપે ભોગવવું પડતું હોય છે. અજીવ દ્રવ્યમાં તો કર્તૃત્વ સ્વભાવ છે જ નહિ. જોકે પુદ્ગલ દ્રવ્યોમાં સ્વતઃ પરતઃ તેમ જ ઉભયતઃ પરિણામીપણું હોવાથી જ પ્રત્યેક આત્માનું સકષાયિક યા અકષાયિક વિભાવ પરિણમન થાય છે તે આત્માનું વર્તમાન સ્વરૂપ જ નથી એમ પણ એકાંતે ન કહેવું. કેમ કે જો તેને આત્માનું આ પરિણમન જ નથી એમ એકાંતે માનવામાં આવે તો પછી સંસારી જીવને ધર્મોપદેશ વડે કરાતી મોક્ષ-પુરુષાર્થની કોઈ આવશ્યકતા જ રહેશે નહિ જે સૂત્ર-અર્થથી વિરુદ્ધ છે.
દ્રવ્ય-ગુણ-૫ર્યાયનોજી છે અભેદ સંબંધ; ભિન્ન તેહ જો કલ્પીએજી તો થાય અનવસ્થા બંધ...
ભવિકા ધારો ગુરુ ઉપદેશ..(૧૯) ઉપર જણાવી ગયા તે મુજબ જગતના પ્રત્યેક જીવદ્રવ્યને તેમ જ પુદ્ગલ દ્રવ્યને પોતપોતાના સમવાય સંબંધે સ્વાભાવિક ગુણોથી તેમ જ પરપુદ્ગલ સંયોગે વિભાવિક ગુણ-પર્યાય (પરિણમન) એમ બંને સ્વરૂપથી કથંચિત ભિન્નાભિન્ન માનવાથી આ વિશ્વની ધર્મ-અધર્મના સ્વરૂપની વ્યવસ્થા
