________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
અવિરોધી છે) તેમાં જીવ દ્રવ્ય સંબંધે જે પાંચ ભાવમાં સંસારી જીવો પરિણામ પામે છે તેનો ગીતાર્થ-ગુરુગમથી યથાર્થ અવિસંવાદી ભાવે નિઃશંકપણે અવશ્ય અવધારણ કરવું આવશ્યક છે. અન્યથા જીવ આત્માના સાચા સ્વરૂપના સંબંધમાં રહેલી ભ્રાંતિથી કદાપિ આત્માર્થ સાધવા સમર્થ બની શકતો નથી એવું નિશ્ચયથી સમજવું.
૨૮
એકાંતે જો ભાખીયેજી, દ્રવ્યાદિકનો રે ભેદ; તો પર દ્રવ્ય પરે હુએજી, ગુણ-ગુણીભાવ ઉચ્છેદ... ભવિકા ધારો ગુરુ ઉપદેશ....(૧૮) જો દ્રવ્યને એના ગુણ-પર્યાય સ્વરૂપથી એકાંતે ભિન્ન માનીએ તો આ દ્રવ્યના આ ગુણ છે અને આ પર્યાયો પણ તે જ દ્રવ્યના છે એવી વ્યવસ્થા રહેશે નહિ અને તો જગતમાં પ્રત્યેક દ્રવ્યનો સમગ્ર વ્યવહાર જે ગુણ-ગુણીભાવે થાય છે તે સકલ વ્યવહાર ઉચ્છેદ થઈ જશે. ભિન્ન ભિન્ન આટા (લોટ)ના ગુણ તે તે આટાના દ્રવ્યમાં હોય છે. તેમ જ ઘીના ગુણ પણ ઘીમાં અને ગોળના ગુણ ગોળમાં હોય છે તે થકી જ તો વિવિધ પ્રકારના લાડુ બનાવવાનો વ્યવહાર પ્રવર્તે છે. આ જ રીતે અરૂપી જીવદ્રવ્યમાં જ જીવના જ્ઞાનાદિ ગુણો હોય છે અને પુરણ-ગલન સ્વભાવી પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં જ વર્ણાદિ ગુણો હોય છે. જડ પુદ્ગલ દ્રવ્યો અને ચેતન જીવદ્રવ્યો ભિન્ન ભિન્ન ગુણ-પર્યાયની સત્તાએ મુક્ત હોવા છતાં છદ્મસ્થ જીવોમાં બન્ને દ્રવ્યોના સંયોગ સંબંધે બન્ને દ્રવ્યમાં વિવિધવિચિત્ર-ચિત્ર પરિણામીપણું છે. જે પ્રત્યક્ષ અનુભવથી અવિરોધી છે, તેથી તેનો એકાંતે અપલાપ કરવો તે તર્કયુક્ત નથી. આમ છતાં જડ-ચેતન બન્ને દ્રવ્યો પોતપોતાના ગુણ પર્યાયની સત્તાએ અનાદિ અનંત નિત્યશાશ્વત છે. આથી સમજાય છે કે વિશ્વમાં જીવ અને પુદ્ગલદ્રવ્યોને પરસ્પર પરસંયોગે કથંચિત પરપરિણામીપણું ભાસે છે છતાં કોઈ પણ જીવ-દ્રવ્ય પોતાનું જ્ઞાનાદિ મૂળ સ્વરૂપ સર્વથા છોડીને ક્યારેય પુદ્ગલરૂપ (જડ) બનતો નથી. તેમ જ પુદ્ગલ દ્રવ્યો પણ પોતાના વર્ણાદિ સ્વરૂપને છોડીને ક્યારેય જીવરૂપે પરિણમતા નથી. આથી જ તો સકળ સંસારી જીવમાં પુદ્ગલ સંયોગી ભાવે બન્ને દ્રવ્યોને પોતપોતાના ગુણપર્યાયથી સમવાય સંબંધે તેમ જ સંયોગ સંબંધે જે કથંચિત્ ભિન્ન-ભિન્નતા છે તે થકી તો આ જગતનો
