________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
૨૭
પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ ગુણ-પર્યાયના આધાર રૂપ દ્રવ્યને દ્રવ્યત્વભાવે તેમ જ એક દ્રવ્યને આશ્રયીને (દ્રવ્યભાવીપણે) રહેલા અનેક ગુણોને ગુણ સ્વરૂપે અને પ્રત્યેક સમયે પરિણામ પામતાં દ્રવ્યના સ્વરૂપને એકત્વરૂપે તેમ જ ભિન્ન-ભિન્ન પર્યાયના સ્વરૂપને અનેક સ્વરૂપે ભિન્ન ભિન્ન ભાવે જાણવા જરૂરી છે. એટલે કે સંખ્યાસંબંધે જે દ્રવ્ય એક છે તેનો દ્રવ્યપર્યાય પણ એક જ હોય છે. પણ તેના પરિણામી ગુણો અનેક હોવાથી ભિન્નભિન્ન ગુણપરિણામ વડે એક જ દ્રવ્યમાં પર્યાયો અનેક હોય છે. આ રીતે સુહગુરુ જોગથી દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયના ભેદભેદને એકાનેકત્વ સ્વરૂપથી યથાર્થ-અવિરુદ્ધ ભાવે અવધારવાથી આત્માર્થ સાધી શકાય છે. સંસારી આત્માને પોતાની અનેકવિધ વર્તમાન અશુદ્ધતા ટાળીને લાયકભાવની શુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાની હોય છે. આ સંબંધે શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં અ-૨૮, ગા-૮માં કહ્યું છે
“TITUTમાસનો બં, પતિવ્યસિયા ગુI: !
लक्खणं पजवाणंतु उभओ अस्सिआभवे ॥" દ્રવ્ય અનેક ગુણોના સમુદાયરૂપ (આધારરૂપ) હોય છે. વળી ગુણો તે એક જ દ્રવ્યને આશ્રયીને રહેતા હોય છે, જ્યારે પર્યાય સ્વરૂપો તો બન્ને (જડ-ચેતન) દ્રવ્યોને રહેવાપણું હોય છે. સંસારી જીવોના સમસ્ત “ઓદયિકભાવનું પરિણમન જડ-ચેતનના સંયોગ સંબંધવાળું હોય છે. વળી જ્ઞાનસારમાં પણ જણાવ્યું છે કે પરસ્પર મળેલા જીવ અને જડ-પુદ્ગલ દ્રવ્યોના પર્યાયોની ભિન્નતાને સમ્યક દર્શન પામેલા જીવો જ જુદા જુદા પાડી ભેદ વિજ્ઞાન દ્વારા આત્મદ્રવ્યનાં શુદ્ધ ગુણ-પર્યાયમાં રમણતા કરવા વડે પોતાના આત્માને સર્વ કર્મબંધનથી મુક્ત કરી સિદ્ધદશા પામે છે. સંસારી આત્માને એકાંતે શુદ્ધ દ્રવ્યત્વરૂપે સ્વીકાર કરનારો આત્મા મૃષાવાદી જાણવો કેમ કે આત્માનું આત્મભાવમાં જ સ્વાધીનપણે સંપૂર્ણ શુદ્ધ પરિણમન તો કેવળ સિદ્ધ પરમાત્માને વિષે જ ઘટી શકે છે. શાસ્ત્રોમાં જે સર્વે દ્રવ્યો નિરંતર પોત-પોતાના સ્વભાવમાં પરિણામ પામતાં હોય છે એમ જે જણાવ્યું છે તે “પારિણામિક' ભાવ સમજવાનું છે. (સહજ-સમવાયભાવ) કેમ કે તે જીવ અને પુદ્ગલ દ્રવ્યોને અનાદિ સંસારમાં જે પરસંયોગે પરસ્પર પર પરિણામીપણું પણ જણાવ્યું છે (જે જગતમાં સંસારી જીવમાં પ્રત્યક્ષ
