________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
૨૫ પર્યાય યુક્ત જ હોય છે. કોઈ પણ કાળે કોઈ પણ દ્રવ્ય પર્યાય વગરનું હોતું નથી તેમ જ પર્યાય વગરનો દ્રવ્ય હોતો નથી. તેમ જ “વ્યાશ્રવી નિપુણા ગુરુ” એ સૂત્રના આધારે ગુણો પણ દ્રવ્યને આશ્રયોને જ રહેલા હોય છે. સ્વ સ્વજાતિ દ્રવ્યમાં પોત-પોતાના આત્મ દ્રવ્યમાં અનેકવિધ સ્વપરભાવી ગુણ-પર્યાયનું કથંચિત્ ભિન્નપણું તેમ જ કથંચિત્ અભિનપણું હોય છે. આથી જ તો સંસારી જીવોને પુદ્ગલ સંયોગી ભાવે પ્રાપ્ત પર્યાયો તે તે દ્રવ્ય સંબંધે કાર્ય-કારણભાવે કથંચિત્ “ભિન્નાભિન્ન હોય છે, અને તેથી જ તો જીવને કર્મસંયોગે ચારે ગતિમાં ભટકવું પડે છે જે પ્રત્યક્ષ અવિરોધી છે.
જો ગુણ ત્રીજો હો પદારથ, તો ત્રીજો નય લહીએ રે; દ્રવ્યાર્થ-પર્યાયાર્થ નય, તે ઈ જ સૂત્રે કહીએ રે.
- જિનવાણી રંગે મન ધરીએ...(૧૩) જો દ્રવ્યથી અને પર્યાયથી ગુણ ત્રીજો ભિન્ન પદાર્થ હોત તો શાસ્ત્રોમાં શેયને જાણવા માટે જ્ઞાન-સ્વરૂપમાં જે દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક એમ બે જ નયનું વર્ણન કરેલ છે તેની સાથે ત્રીજા ગુણાર્થિકનયની વ્યાખ્યા પણ કરી હોત પરંતુ તેમ તો શાસ્ત્રમાં ક્યાંય જણાતું નથી આથી ગુણત્વને સ્વતંત્ર માનવું યુક્ત નથી. કેમ કે અનેકવિધ ગુણ પરિણમનને જે અનેક વિવિધતા છે તે અનેકવિધ પર્યાયદષ્ટિએ છે અને તે સકળ પર્યાયનું જે એકત્વે એક સ્વરૂપ છે તે જ દ્રવ્ય પર્યાય છે. આ રીતે દ્રવ્ય-પર્યાયને એકતારૂપ અને ગુણ-પર્યાયને અનેક સ્વરૂપે જોવામાં ખાસ કોઈ વિરોધ ભાસતો નથી. કેમ કે સકળ ગુણ-પર્યાયની સત્તાનો આધાર તે દ્રવ્ય છે. વળી વિશેષ સમજવું કે આત્મ-દ્રવ્યના ગુણ-પર્યાયમાં ગુણો ધ્રુવભાવમાં પણ પરિણમન પામતા હોય છે. જ્યારે પુગલ દ્રવ્યના વર્ણાદિ ગુણો તો દ્રવ્યના સ્વભાવ મુજબ પુરણ-ગલન ભાવમાં અર્થાત્ અધ્રુવ ભાવમાં પરિણમન પામતાં હોય છે.
જો ગુણદળ પર્યાયનું હોવે, તો દ્રવ્ય શું કીજે રે; ગુણ પરિણામ (પર્યાય) પટંતર કેવલ ગુણ-પર્યાય કહી જે રે.
જિનવાણી રંગે મન ધરીએ....(૧૪) વળી જો ગુણોને જ પર્યાયનું ઉપાદાન કારણ માનવામાં આવે તો તે પણ તર્કયુક્ત નથી કારણ કે તો પછી દ્રવ્યનું કાંઈ જ પ્રયોજન રહેતું
