________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
૨૩
ઇચ્છા થાય છે અને મૈત્રાદિ ભાવનાયુક્ત પ્રવર્તન કરતો હોય છે તેને ધર્મતત્ત્વ પ્રાપ્ત કરવા માટેની “સમુચિત શક્તિ જાણવી. આ વ્યવહાર નયના સ્વરૂપની અવગણના કરનારા માટે શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે આવા એકાંત શુદ્ધ નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિવાળો આત્મા પોતાનું દ્રવ્ય વર્તમાનમાં શુદ્ધ ક્રિયા-પરિણત અર્થથી યુક્ત ન હોવા છતાં તે અર્થથી પોતાને યુક્ત માનતો થકો મોક્ષમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થાય છે. અર્થાત્ આત્મ શુદ્ધાર્થે સંવર-નિર્જરા તત્ત્વનો યથાર્થ આદર કરી શકતો નથી.
કાર્યભેદે શક્તિભેદ", ઈમ વ્યવહારે વ્યવહારિયે રે; નિશ્ચય “નાના-કાર્ય-કારણ એકરૂપ” ને અવધારિયે રે.
જિનવાણી રંગે મન ધરીએ....(૧૦) પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં પ્રત્યેક કાર્ય પરિણામની પૂર્વે એટલે અનંતકારણરૂપે જે નિકટવર્તી શક્તિ રહેલી હોય છે તેને “સમુચિત શક્તિ' જાણવી; તેમ જ જે શક્તિ કાર્યપરિણામમાં દૂરવર્તી કારણરૂપે હોય તેને “ઓઘશક્તિ' જાણવી. આ રીતે ભિન્ન ભિન્ન કાર્યમાં જે દૂરવર્તી કારણરૂપ શક્તિ છે તેને પરંપર કારણરૂપે જાણવી જરૂરી છે. જો કે દ્રવ્યનો કોઈ પણ સમયનો કોઈ પણ પરિણામ (પર્યાય) પૂર્વોત્તર ભાવે તો (વ્યવહારથી) કાર્ય-કારણ ઉભય સ્વરૂપ છે પરંતુ નિશ્ચયદષ્ટિએ તો દ્રવ્યનો કોઈ પણ પર્યાય કાર્ય યા કારણરૂપ નથી. તે તો માત્ર તે કાળ પૂરતો તે દ્રવ્યનો પરિણામ (પર્યાય) માત્ર છે. કેમ કે અનાદિ-અનંત શાશ્વત દ્રવ્યમાં જે જે કાળે જે જે શુદ્ધ તેમ જ અશુદ્ધ કારણ અર્થાત્ હેતુસાપેક્ષ જે જે પર્યાય પ્રાપ્ત થાય છે તે, તે કાળે દ્રવ્યની સત અવસ્થા રૂપ હોઈ દ્રવ્યથી કથંચિત્ ભિન્ન તેમજ કથંચિત અભિન્ન હોય છે. કોઈ પણ દ્રવ્યનો કોઈ પણ પર્યાય આવિર્ભાવ સ્વરૂપે કે તિરોભાવ સ્વરૂપે નિત્યાનિત્ય હોય છે. આ રીતે દ્રવ્યને પણ ગુણ-પર્યાયની ભિન્નભિન્નતાએ નિત્યાનિત્યપણું પ્રાપ્ત થાય છે એમ જાણવું. અન્યથા દ્રવ્યને એકાંતે નિત્ય અને પર્યાયને એકાંતે અનિત્ય માનવો તે પણ અજ્ઞાન સ્વરૂપી હોઈ મિથ્યાજ્ઞાન છે.
ગુણ-પર્યાય વિગત (વ્યક્તિ) બહુ ભેદે, નિજનિજ જાતી વર્તે રે; શક્તિ-રૂપે ગુણ કોઈક ભાસે, તે નહીં માર્ગે નિરતે રે.
- જિનવાણી રંગે મન ધરીએ...(૧૧)
