________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
જાણવી. તેમ જ વળી એક આત્મદ્રવ્યમાં વ્યવહારથી તે જીવના બાળ-યુવાવૃદ્ધત્વ અવસ્થામાં પણ આ તે જ જીવ છે એવી એકત્વપણાની બુદ્ધિને પણ ઊર્ધ્વતા સામાન્ય શક્તિનો ભેદ જાણવો.
૨૧
ભિન્ન વિગતિ (વ્યક્તિ)માં રૂપ એક જ, દ્રવ્ય શક્તિ જે દાખે રે; તે તિર્યંગ સામાન્ય કહી રે, જિમ ઘટ ઘટપણે રાખે રે, જિનવાણી રંગે મન ધરીએ રે....(૬)
એક જ માટી દ્રવ્યના જે વિવિધ આકારો-રૂપો બનાવેલા હોય તેમાં સર્વ ઘડીઓ પણ જે ઘટરૂપે-એકસ્વરૂપે જણાય છે, તેમ જ વળી સર્વે કુંડીઓ, કોઠીઓ, કોડિયાઓ ભિન્ન-ભિન્ન આકારે હોવા છતાં એક જાતિરૂપે જે જણાય છે એટલે કે માટી દ્રવ્યના વિવિધ કાર્ય પર્યાય સ્વરૂપોમાં પણ જે એક ‘જાતિત્વ શક્તિ' રૂપે જણાય છે તેને ‘તિર્યગ સામાન્ય શક્તિ’ જાણવી. આ બન્ને સામાન્ય શક્તિઓ જાણવી જરૂરી છે કારણ કે ઊર્ધ્વતા સામાન્ય શક્તિમાં અનેકવિધ કાર્ય-કારણરૂપ વિવિધ પરિણામોમાં પણ આ તેહી જ દ્રવ્ય છે, એમ મુખ્યપણે એક દ્રવ્યત્વને જ ગ્રહણ કરાય છે. બીજી ‘તિયંગ સામાન્ય શક્તિમાં અનેક દ્રવ્યોના ભિન્ન-ભિન્ન (કાર્યરૂપ) પર્યાય વિશેષોમાં એકાકાર બુદ્ધિ ઊપજે છે. જીવદ્રવ્યના નારકી-તિર્યંચમનુષ્ય તેમ જ દેવાદિ ભવોમાં-પર્યાયોમાં અનેક જીવો સંબંધે પણ આ સર્વે જીવો નારકી-તિર્યંચ-મનુષ્ય તેમ જ દેવસ્વરૂપી જીવદ્રવ્યો છે એવી જે એકાકાર પ્રતીતિ (દ્રવ્યત્વ) ઉપજાવે છે તેને તિર્યંગ સામાન્ય શક્તિનો ભેદ જાણવો. વળી વિશેષમાં સમજવું કે જ્યાં વિવિધ દ્રવ્ય-પર્યાય વિશેષોમાં એક કાળે જે જાતિત્વાદિ ભાવે એકાકાર બુદ્ધિ ઊપજે છે તેને તિર્યંગ સામાન્યપણું સમજવાનું છે. જ્યારે એક જ દ્રવ્યમાં કાલાદિ ભેદે અનુગતાકારે અનેકવિધ કાર્યકારણરૂપ પર્યાય શક્તિઓને એક જ દ્રવ્યમાં અભિન્નભાવે જોવી તેને ઊર્ધ્વતા સામાન્યપણું સમજવાનું છે. આ બન્ને શક્તિઓમાં ઊર્ધ્વતા સામાન્ય તે ‘અ-પર’ સામાન્ય હોવાથી નિશ્ચયથી એકત્વ ભાવરૂપ હોય છે. તિર્યંગ સામાન્ય તે ‘પર’ સામાન્ય હોવાથી વ્યવહારથી અનેકવિધ દ્રવ્યોમાં એકત્વ બુદ્ધિ ઉપજાવનાર હોય છે. આ રીતે સમસ્ત દ્રવ્યોના સ્વ-૫૨ ગુણ-પર્યાયને સામાન્ય-વિશેષથી કથંચિત ભિન્ન – કથંચિત્ અભિન્ન સ્વરૂપે જાણવા જરૂરી છે.
