________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
ગુણ અને પર્યાય તે ત્રણે દ્રવ્યત્વ સ્વરૂપે એક છે. અર્થાત્ તેઓને એકબીજાથી સર્વથા ભિન્નપણું છે કે સર્વથા અભિન્નપણું છે એમ જાણવાનું નથી પણ તેઓને ભિન્નાભિન્ન સમજવા.
જિમ મોતી ઉજવલતાદિકથી, મોતીમાલ અલગી રે; ગુણ-પર્યાય વ્યક્તિથી જાણો, દ્રવ્ય શક્તિ હિમવલગી રે.
જિનવાણી રંગે મન ધરીએ..(૪) મોતીની માળારૂપ દ્રવ્યમાં મોતી તે પર્યાય સ્વરૂપે છે કેમ કે તે માળારૂપ (એક) દ્રવ્યમાં નાના મોટા અનેક મોતી ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપી પણ હોય છે. જ્યારે સર્વ મોતીઓનાં ઉજ્વળતા રૂપ ગુણનો એક અભિન્ન સ્વરૂપે છે. આથી સ્પષ્ટ સમજાય તેમ છે કે ગુણ દ્રવ્યથી તેમ જ પર્યાયથી પણ અભિન્ન છે. આથી પ્રત્યેક દ્રવ્યને અનેક ગુણ પર્યાય યુક્ત જાણવું તેમાં પર્યાય સહભાવી ન કહેતાં ક્રમભાવી જાણવું. તેથી દ્રવ્ય કોઈ એક પર્યાય સ્વરૂપે સદા એકસમાન હોતું નથી. વળી બીજી રીતે મોતી તો વીંટીબંગડી આદિ અનેક પર્યાયને પામવાવાળું થાય છે તેથી તેને વિવિધ સ્વરૂપે તે ક્રમભાવીપણું પ્રાપ્ત થતું હોવાથી માળાદિ અનેક પર્યાયરૂપ પણ બને છે જ્યારે મોતીમાં (દ્રવ્યમાં) તેમ જ તેની વિવિધ પર્યાયોમાં ઉજ્જવળતારૂપ ગુણ તો સદાકાળ વર્તતો જ હોય છે. આથી સમજવાનું કે સકળ (એ) દ્રવ્યો પોતપોતાની ગુણશક્તિમાં સદાકાળ નિત્ય તેમજ વિવિધ પર્યાય સ્વરૂપે પરિણમી હોય છે. (નિત્યાનિત્ય).
ઊર્ધ્વતા સામાન્ય શક્તિ તે, પૂર્વ-અપર ગુણ કરતી રે; પિંડ કપુલાદિક આકારે, જીમ માટી અણ ફિરતી રે.
જિનવાણી રંગે મન ધરીએ રે....(૫) હવે દ્રવ્યના પરિણામિક ભાવની પારિણામિક શક્તિને બે ભેદથી જણાવાય છે. (૧) ઊર્ધ્વતા સામાન્ય શક્તિ – તે તેને જાણવી કે જેમ માટી દ્રવ્યમાંથી ઘટ બનાવવા માંડ્યો, તે વખતે તે માટીદ્રવ્ય ચાકડા ઉપર જે અનેક પ્રકારના આકાર (પિંડ-સ્થાન-કોષ-કુઙલાદિ) જુદા જુદા રૂપે પરિણમતું હોવા છતાં તે સર્વમાં માટીપણું તો એકરૂપે જણાય જ છે એટલે કે તે જુદા જુદા પર્યાય સ્વરૂપમાં પણ જે માટીપણું છે તે તો કાયમ રહેતું હોય છે તેને માટીદ્રવ્યમાં વિવિધપણું પામવારૂપ “ઊર્ધ્વતા સામાન્ય શક્તિ'
