________________
૨૪
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
કેટલાક શ્રી જિન-ભાષિત સિદ્ધાંતથી વિપરીત પણે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયને ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે ઓળખાવે છે. તેઓનો તથાસ્વરૂપી વાચના ભેદ તત્ત્વતઃ યુક્ત નથી. કેમ કે કોઈ પણ કાળે દ્રવ્યનો કોઈપણ પર્યાય દ્રવ્યથી સર્વથા ભિન્ન એકલા ગુણ-પર્યાયરૂપ હોતો નથી. કેમ કે દ્રવ્ય તો સદાકાળ પોતપોતાના ગુણોના અને પર્યાયોના ત્રિમાસિક સમૂહરૂપ છે. હા, પ્રત્યેક કાળના પ્રત્યેક સમુચિત દ્રવ્ય-પર્યાયને (સમસ્ત ગુણ-પર્યાય યુક્ત) એક સ્વરૂપે જાણવાનો છે. તેમ જ વળી તે જ દ્રવ્યમાં તે જ કાળે જે અનેકવિધ ગુણોની અનેકવિધ પર્યાય સ્વરૂપથી અનેકતા પણ છે. પર્યાય સ્વરૂપની આ એકાનેકતા વળી દ્રવ્યની તેમ જ ગુણની અભિન્નતાએ અવિરોધી છે. જેઓ દ્રવ્યશક્તિ અને ગુણશક્તિને ભિન્ન-ભિન્ન જણાવે છે તેઓ પણ ગુણને દ્રવ્યથી સર્વથા ભિન્ન તો માનતા નથી તો પછી પર્યાયમાં જે એક અનેકતા છે તેમાં દ્રવ્ય-પર્યાય સ્વરૂપે એક પર્યાયરૂપતા તેમ જ ગુણપર્યાયની અપેક્ષાએ દ્રવ્યને અનેક પર્યાયસ્વરૂપી કહેવામાં તેઓને શું વાંધો છે ? તેઓનો દ્રવ્ય પર્યાય અને ગુણ-પર્યાયની ભિન્ન વિવક્ષાનો હેતુ આત્માના સાંસારિક વિભાવ પર્યાયો તે આત્માના સ્વ-પર્યાયો નથી એવું ઉસૂત્ર પ્રરૂપણાનો છે. પરંતુ તેથી કાંઈ વસ્તુ સ્વરૂપને અન્યથાપણું પ્રાપ્ત થઈ જતું નથી. કેમ કે તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં જીવતત્ત્વના પાંચે ભાવોને કુલ ત્રેપન (૫૩) ભેદથી જણાવ્યા છે. અન્યથા આત્માના સંસારી અને સિદ્ધ એવા ભેદો સંબંધી સમસ્ત વિચારણા કેવળ વિચાર માત્ર જ બની જાય જે મુમુક્ષુને ઈષ્ટ હોઈ શકે નહી.
પર્યાયથી ગુણ ભિન્ન ન ભાખ્યો, સમ્મતિ ગ્રંથે વ્યક્તિ રે; જેહનો ભેદ વિવક્ષાવાશથી, તે કિમ કહીએ શક્તિ રે...
જિનવાણી રંગે મન ધરીએ....(૧૨) સમ્મતિ તેમ જ તત્ત્વાર્થ પ્રમુખ શાસ્ત્રોમાં “દ્રવ્યને ગુણ-પર્યાયવ” કહેલ છે આથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે દ્રવ્ય પોતાની અનેક ગુણવત્તાએ સદાકાળ નિત્ય હોવા છતાં વિવિધ સ્વરૂપે પરિણામી હોવાથી નિરંતર કારણ સાપેક્ષ ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે ભિન્ન ભિન્ન પરિણામવાળું હોય છે. સમસ્ત સંસારી જીવોને જે કર્મ સંયોગે જે પરપુગલ પરિણામીપણું છે તે તેનું વિભાવ પરિણમન જાણવું. કેમ કે પ્રત્યેક સમયે દ્રવ્ય સ્વ-સ્વગુણ અને
