________________
૧૪
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
– અનંત અતીન્દ્રિય જ્ઞાન, અનંત અનન્દ્રિય આનંદ, અનંત અતીન્દ્રિય સ્વચ્છતા, અનંત અતીન્દ્રિય ઐશ્વર્યા-આદિ એવી એકેક શક્તિમાં અનંત શક્તિરૂપ અને એવી બીજી અનેક શક્તિઓનો અનંતરૂપ પિંડ એવો શુદ્ધ, સિદ્ધ સ્વરૂપી “આત્મદ્રવ્ય” છે. એ અગોચર, અગમ્ય, અવ્યક્ત છે અને તે જ મોક્ષાર્થી–સાચા ધર્મને ઉપાદેય છે અને તે જ સમ્યગદર્શનનું એકમેવ કારણ છે. અન્ય ચીજને શેયમાં વ્યક્ત કરીને જ્ઞાયકને “અવ્યક્ત” કહ્યો, તે સામાન્યથી પ્રરૂપ્યું. પણ પ્રાથમિક ભૂમિકામાં રહેલા બાલજીવો સમજી શકે એટલે સ્પષ્ટ કર્યું કે જેટલા શુભ-અશુભ ભાવો છે તે ભાવકના ભાવો છે, કર્મના ભાવો છે, અજીવના ભાવો છે પણ તે જીવના ભાવો નથી. આહાહા ! અજબગજબની વાત કહી કે વ્યવહાર તત્ત્વત્રય (દેવ, ગુરુ, શાસ્ત્રની શ્રદ્ધા) અને સર્વ વિરતીના પરિણામોને “અજીવ તત્ત્વમાં નાખ્યા. એ અજીવમાં કેમ ? તો જણાવ્યું કે આત્મા આનંદઘન-ચૈતન્ય સ્વરૂપ છે અને તે વ્યવહાર તત્ત્વત્રયીમાં આવ્યો નહિ. ચૈતન્ય અને અખંડ આનંદ તે આત્મદ્રવ્ય–તો પોતાનો ચૈતન્ય અને આનંદ જેમાં નથી તે “અજીવ'. એ અપેક્ષાએ શુભભાવને વ્યક્ત કહીને, ભિન્ન કહીને, અજીવ કહીને એનાથી આત્મા ભિન્ન દર્શાવ્યો.
– ચિત્તસામાન્યમાં પણ એ જ લેવું. શું લેવું ? તો કહે છે કે કષાયોનો સમૂહ” જે ભાવકભાવ વ્યક્ત છે તેનાથી જીવ ભિન્ન છે અને અવ્યક્ત” છે એવું તું જાણ. ભાવકનો ભાવ-વિકારી ભાવ ભલે શુભ હો ! અશુભ ભાવની તો વાત જ ક્યાં કરવી ? તેનાથી પણ એ અવ્યક્ત છે તેને જાણ ! “જાણ” એમ કહ્યું ને ? તું રાગથી (પ્રશસ્ત પણ) પોતાને આધ્યાત્મિક લાભ માને છે પણ એ રાગ “ભાવક ભાવ” છે તેનાથી સ્વરૂપ આત્મા જે અવ્યક્ત છે તેને જાણ ! “ભાવને જાણ” એ પ્રશ્ન પણ નથી. એ શુદ્ધ જ્ઞાયક સ્વભાવી આત્મા જે ભાવકભાવથી ભિન્ન છે તેને જાણ ! અને એને જાણવામાં તારી શુદ્ધ પર્યાયમાં “ભાવકભાવનું પણ જ્ઞાન થશે. તારા સામર્થ્યથી માત્ર રાગને (ભાવકભાવને) જાણવાનો નથી, પણ તારા આત્મવીર્યથી પોતાનું સમ્યક જ્ઞાન થશે ત્યારે રાગ-સંબંધીનું જ્ઞાન પણ સાથે ઉત્પન્ન થશે. “વિત્ત સામાન્ય નિમન સમસ્ત વ્યત્વિાત”—ચિત્તસામાન્યમાં સર્વ વ્યક્તિઓ (પર્યાયો) નિમગ્ન (અંતર્દૂત) છે માટે “અવ્યક્ત” છે.
