________________
૧૬
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
અને થશે એ બધી અંતરમાં અન્તર્મગ્ન અર્થાત્ પારિણામિક ભાવે છે. અન્તર્મગ્નનો અર્થ એવો નથી કે : અંતર (દ્રવ્ય)માં ઉપશમ કે ક્ષયોપશમ ભાવ રહેલો છે–એક વર્તમાન પર્યાયને બાદ કરીને. કારણ કે વર્તમાન પર્યાયમાં “જાણ” એવું જણાવ્યું ને ? ચિત્તસામાન્યમાં સર્વ પર્યાયો અંતર્નિમગ્ન છે–હે મુમુક્ષુ ! એવા દ્રવ્યને તું યથાર્થ રૂપે જાણ !! પહેલાં વિકલ્પથી પણ એવો નિર્ણય કરવો પડશે કે “ખરેખર સાચો મોક્ષમાર્ગ તો આ છે” પછી જ્યારે એ વિકલ્પને પણ તોડે ત્યારે આત્માનો અનુભવ થાય છે. હજી વિકલ્પથી પણ યથાર્થ નિર્ણયના જેના ઠેકાણાં નથી; પર્યાયમાંઅવસ્થામાં રાગના વિકલ્પસહિત જ્ઞાનમાં યથાર્થ શું છે એવું પણ જેની સમજણમાં નથી કે સ્વરૂપ તરફ ઝૂકવાથી જ “સમ્યગુદર્શન” થાય છે; પર્યાયના લક્ષથી પણ “સમ્યગદર્શન' થતું નથી તો પછી વિકલ્પથી કે વિકલ્પના લક્ષથી સમ્યગુદર્શન થાય એ વાત અહીં છે જ નહિ. અહીં તો પર્યાયનો પણ નિષેધ કરી દીધો છે. પરિણામિકભાવ એ સ્વભાવ ભાવ છે. પર્યાયના આશ્રયની જરૂર નથી કારણ કે તે તો અન્તર્નિમગ્ન છે અને જે પર્યાય નિર્ણય કરે છે તે તો બાહ્ય છે.
– “વા કહ્યું ને ?” “ના વ્રત્ત નીવમ'.. નવમ અવ્રત્ત નાન”. ભગવંતને જીવ કહે છે અને જીવને ભગવંત કહે છે. નિર્મળ પર્યાયો પણ જેમાં અન્તર્નિમગ્ન છે એવા જીવને (દ્રવ્યને) તું વર્તમાનમાં જાણ ! અનિત્યથી નિત્યનો નિર્ણય થાય છે, નિત્યનો નિર્ણય નિત્યથી થતો નથી. નિત્ય તો ધ્રુવ છે અને સામાન્ય ધ્રુવમાં ભૂત-ભવિષ્યની અનંત પર્યાયો અન્તર્મગ્ન છે. તે બધી પર્યાયો ભલે દ્રવ્યમાં ચાલી ગઈ તોપણ વર્તમાન પર્યાય છે કે નહિ ? તો તે વ્યક્ત છે કે નહિ ? કે અન્તર્મગ્ન છે ? વર્તમાન પર્યાય વ્યકત છે પણ અન્તર્મગ્ન નથી. વર્તમાન પર્યાય છે તે ત્રિકાળી સ્વભાવને પ્રસિદ્ધ કરી રહ્યું છે. અનિત્ય અવયવ દ્વારા નિત્યસ્વરૂપ જણાય છે અર્થાત્ “નિત્ય દ્રવ્ય” તે “અનિત્ય પર્યાયમાં જણાય છે. યદ્યપિ નિત્ય અને અનિત્ય પરસ્પર વિરુદ્ધ સ્વભાવી હોવા છતાં સર્વથા ભિન્ન નથી. જેમ હીરો હાથમાંથી પડી જાય પણ જો તે દડતો હોય તો તરત નજરે ચડે છે તેમ પરિણમતું દ્રવ્ય તે ધ્રુવને દર્શાવતું પલટી રહ્યું
છે.
