________________
- ૧૦
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
માત્ર ઉપાય છે અને તેમ કરવાથી જ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે.
જીવ નિગોદમાંથી બહાર નીકળે તો બે હજાર સાગરોપમ જેટલો કાળ જ નિગોદની બહાર રહી શકે છે. આ અસંખ્યાત કાળ દરમિયાન એકેદ્રિયથી વિકલૈંદ્રિય, અસંજ્ઞી પંચેદ્રિય અને સંજ્ઞી પંચેદ્રિય રૂપે તે જન્મમરણ કર્યા કરે છે. આ કાળમાં વધુમાં વધુ ૪૮ મનુષ્યભવો મળે છે. તે આત્મા ! જાગ !
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય : અધ્યાત્મ શૈલી
પ્રત્યેક દ્રવ્ય પોતાનાં દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયથી છે. જીવ જીવના દ્રવ્ય-ગુણપર્યાયથી છે અને અજીવ અજીવનાં દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયથી છે. દરેક દ્રવ્ય સ્વસહાયી છે તથા પરથી અસહાયી છે. દરેક દ્રવ્ય કોઈ પણ પર દ્રવ્યની સહાય લેતું પણ નથી તથા કોઈ પણ પર દ્રવ્યને સહાય દેતું પણ નથી. શાસ્ત્રમાં “પરસ્પરોપગ્રહો ગોવાના કથન આવે છે પરંતુ તે કથન ઉપચારથી કહેલ છે. તે તો તે તે પ્રકારના નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધનું જ્ઞાન કરાવવા માટે છે. તે ઉપચારનું સાચું જ્ઞાન વસ્તુસ્વરૂપની મર્યાદા સમજવામાં આવે તો જ થાય, અન્યથા નહિ. જીવ-અજીવ બને દ્રવ્યોની ક્રિયા ભિન્ન જ છે. જડ (અજીવ)ની ક્રિયા ચેતન કરતું નથી અને ચેતનની ક્રિયા જડ કરતું નથી. બે દ્રવ્યની ક્રિયા એક દ્રવ્ય કરે છે એમ માનવું તે જિનનો મત નથી. વિશ્વમાં વસ્તુ છે તે પોતાના સ્વભાવ માત્ર જ છે. વસ્તુ દ્રવ્ય, ગુણે ને પર્યાયે પરિપૂર્ણ સ્વતંત્ર છે. આમ હોવાથી આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે તેથી તે સ્વભાવદશામાં જ્ઞાનનો જ કર્તા છે અને વિભાવ દશામાં અજ્ઞાન, રાગવૈષનો કર્તા છે પણ પરનો તો કર્તા ક્યારેય પણ થતો નથી. પરભાવ (રાગાદિ વિકારી ભાવ) પણ કોઈ અન્ય દ્રવ્ય કરાવતું નથી કારણ કે એક દ્રવ્યની બીજા દ્રવ્યમાં નાસ્તિ છે છતાં પર્યાયમાં જે વિકાર થાય છે તે પુરુષાર્થની વિપરીતતાથી થાય છે, પણ દ્રવ્યના સ્વભાવમાં તે નથી એવું જ્ઞાન થતાં ક્રમે કરી વિકારી પર્યાયનો નાશ થાય છે.
છએ દ્રવ્યો, તેના ગુણો અને તેના પર્યાયોના સ્વરૂપનું જ્ઞાન કરાવવા માટે કોઈ વખતે નિશ્ચયનયની મુખ્યતા અને વ્યવહારનયની ગૌણતા રાખીને અને કોઈ વખતે વ્યવહારનયની મુખ્યતા અને નિશ્ચયનયની કથન કરવામાં
