________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
માત્ર પરિણમન કરવાની એક જ ક્રિયા છે.
– આત્મામાં જે “જીવત્વશક્તિ' છે તે પારિણામિક ભાવે રહેલી છે. કર્મના ઉદય, ઉપશમ, ક્ષયોપશમ કે ક્ષયની કાંઈ પણ અપેક્ષા રાખ્યા વિનાનો જે ગુણ મૂળથી (અનાદિકાળથી) આત્મામાં રહેલો છે અને જે ગુણ ત્રણે કાળે કાંઈપણ ન્યૂનાધિક થયા વિનાનો એકસરખો રહેનારો જે ભાવ છે તે પારિણામિક ભાવ છે. દ્રવ્યનું ત્રિકાળપણું, તેના અનંત ગુણો (જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રાદિ) અને તેના પર્યાયોનો એક પ્રવાહરૂપ રહેતો અનાદિ અનંત ધ્રૌવ્ય અંશ એ ત્રણે અભેદપણે પારિણામિક ભાવ છે. હવે જે ભાવ અથવા પરમ શુદ્ધ ગુણો સંસારી તેમ જ સિદ્ધ ભગવંતો એ બધાય જીવોમાં એકસરખા જ હોય, તેમનો કોઈ પણ જીવમાં ક્યારેય અભાવ ન હોય કે ન્યૂનાધિકતા ન હોય તથા પ્રત્યેક જીવની સઘળી અવસ્થામાં પણ હોય તે પરિણામિક ભાવ કહેવાય છે.
દૃષ્ટાંતરૂપે નિગોદના જીવોમાં, પર્યાયમાં જ્ઞાન ઘણું જ ન્યૂન છે અથાત્ અક્ષરના અનંતમાં ભાંગે છે ત્યારે પણ જીવોનો “જ્ઞાનગુણ” જરા પણ હીણો થતો નથી પણ જ્ઞાનનો જે પર્યાય પ્રગટ્યો તેમાં તો હીનતા છે પરંતુ જ્ઞાનગુણ તો જીવની કોઈ પણ અવસ્થામાં ત્રિકાળ શુદ્ધ જ રહે છે. સંસારી જીવોની જે સમય સમયની અવસ્થાઓ થાય છે તેમાં વિકાર હોય છે પરંતુ ગુણમાં વિકાર થતો નથી. કેવળી ભગવંતોને જેવો દ્રવ્યનો પરમ શુદ્ધ જ્ઞાનગુણ છે તેવો જ શુદ્ધ પર્યાય સમયે સમયે પ્રગટ્યા કરે છે. આત્માના કેટલાક ગુણો એવા છે કે જેના પર્યાયો પણ હંમેશાં શુદ્ધરૂપે જ પ્રગટે છે, જેમ કે દ્રવ્યત્વગુણ, અસ્તિત્વ ગુણ, વસ્તુત્વ, શેયત્વ, પ્રદેશ7. અને અગુરુલઘુત્વ વગેરે. કદીપણ, એક સમયમાત્ર પણ અશુદ્ધરૂપે ન પ્રગટે તેથી આ ગુણોના પર્યાયો પણ પારિણામિક ભાવે કહેવાય છે.
પારિણામિક ભાવે રહેલી જીવત્વશક્તિમાં જ્ઞાન, શ્રદ્ધા, ચારિત્ર, આનંદ, વીર્ય આદિ અનેક ગુણો પણ પારિણામિક ભાવે છે. આત્માના એ ભાવ પ્રાણી છે અને તે બધી આત્માની પોતાની જ વસ્તુ છે. પાંચ ઇદ્રિયો, મન-વચન-કાયા-શ્વાસોશ્વાસ અને આયુષ્ય આ દશ પ્રાણ જીવન માત્ર અસદ્દભુત વ્યવહાર નથી કહેવાય છે. અભુત એટલા માટે કે તે પ્રાણો ખરેખર આત્માના નથી પરંતુ તે પુગલદ્રવ્યના પર્યાયો છે. તેઓ
