________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
જીવને મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થયું છે તો આ અવસર મોક્ષ માર્ગ પ્રગટાવવા માટે નિતાંત અનુકૂળ છે. આ મનુષ્યભવની મહત્તા એ છે કે સર્વસંગ પરિત્યાગ કરી, પાંચ મહાવ્રત અંગીકાર કરી, સર્વ વિરતિરૂપ છઠ્ઠું ગુણસ્થાનક પ્રાપ્ત કરી શકે છે. દેવ, નારકી કે નિયંચ એ ત્રણેમાંથી કોઈ પણ ગતિમાં સર્વ વિરતિરૂપ મહાવ્રત હોતાં નથી. અપ્રમત દશા, ક્ષપકશ્રેણી, ક્ષાયિક સમકિત અને શુકલધ્યાન માત્ર મનુષ્યપણામાં પામી શકાય છે.
પર્યાય વિષે એક બીજી વાત આપણે એમ કહીએ છીએ કે વર્તમાનમાં આપણને મનુષ્યપર્યાય પ્રાપ્ત થયો છે તો તેમાં એમ સમજવું કે આપણને જે મનુષ્યનું શરીર મળ્યું છે તે મનુષ્યનો પર્યાય છે એમ નથી પણ તે તો પુદ્ગલ છે. દ્રવ્યનો પર્યાય છે અને આપણા અસંખ્યાત આત્મપ્રદેશો સાથે તે શરીરના પુલો એકક્ષેત્ર અવગાહનાએ રહેલ છે, જે આત્માના પ્રદેશોથી ભિન્ન-અલિપ્ત છે. પરંતુ પર્યાયમાં જે મનુષ્યત્વરૂપે જે ભાવ છે તે જ મનુષ્યપણું છે અર્થાત્ જીવનો તેટલો વિકાસ થયો છે.
આત્માના પર્યાયની વાત ચાલી રહી છે. પર્યાય પણ એક અદ્ભુત વ્યવહાર છે કારણ કે તે પર્યાય આત્મદ્રવ્યનો જ છે. ત્રિકાળી અનંત ગુણો સહિત ધ્રુવદ્રવ્ય તે નિશ્ચય છે. આ ધ્રુવદ્રવ્યનો આશ્રય કરીને શુદ્ધ જ્ઞાયકસ્વભાવને પ્રગટાવવાનું કાર્ય પર્યાયમાં થાય છે તેથી વ્યવહાર છે. પર્યાયમાં દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર રૂપ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટાવવો તે અપૂર્વ અદ્ભુત વ્યવહાર છે પરંતુ પર્યાયમાં રાગાદિ પ્રગટાવવા તે અસદ્દભુત વ્યવહાર છે. કારણ કે રાગાદિ આત્માની વસ્તુ નથી અને આત્માના અનંત ગુણોમાં ના તો કોઈ ગુણમાંથી પણ આવેલ નથી. વળી તે રાગાદિ આત્મા સાથે કાયમ માટે રહેતા નથી. તે તો ઊપજે છે અને વિણસે છે.
જીવદ્રવ્યનાં ઘણાં નામો છે જેવા કે (૧) આત્મા (૨) ચૈતન્ય (૩) જીવ (૪) સમય (૫) દ્રવ્ય (૬) વસ્તુ (૭) પદાર્થ. જીવદ્રવ્યમાં એક વિશેષતા રહેલી છે તે એ કે એક સાથે જ જાણવું (જ્ઞાન કરવું) અને પરિણમન કરવું. આ બે ક્રિયાઓ જે એકત્વપૂર્વક કરે છે તે જીવ છે અન્ય ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, કાળ અને પુગળ એ પાંચે દ્રવ્યો સમયે સમયે પરિણમન તો કરે છે પરંતુ તેઓ જડ (અચેતન) હોવાથી અને તેમનામાં જ્ઞાનગ્રહણ ન હોવાથી જાણન ક્રિયા નથી. તેથી તેમનામાં
