________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
છે કે દ્રવ્યાનુયોગના યથાર્થ અવબોધ વગર ચરણ-કરણનો (બાહ્ય-ક્રિયાઓનો) કોઈ વિશેષ સાર નથી. અર્થાત્ અધ્યાત્મ શૂન્યાર્થ હોવાથી મોક્ષમાર્ગમાં તેની નિષ્ફળતા જાણવી. આ વાત જ્ઞાની આત્માઓને યથાર્થ સમજાયેલી હોય છે. આત્મદ્રવ્યનો સ્વસ્વભાવ અને પરસ્વભાવ (વિભાવ)ના ભેદને નહિ સમજનારા કેવળ શૂન્યાર્થ (આત્મસાધ્ય નિરપેક્ષ) ક્રિયાઓ કરવા વડે ક્યારેક પણ આત્મશુદ્ધિ કરી શકતા નથી. દોષરહિત આહાર પાણી વાપરવાં કે વિવિધ પ્રકારની શુભકરણી કરવી તે તો સામાન્ય યોગ-વિશુદ્ધિરૂપ છે,
જ્યારે સ્વસ્વભાવ અને પરસ્વભાવની વહેંચણી કરવી (જીવાજીવ પદાર્થનું કરો નાણ સુજાણ; તે તો મોટો વિશેષ યોગ છે કેમ કે તેથી આત્મવિશુદ્ધિ થાય છે આ વાત ઉપદેશપદાદિક ગ્રંથોમાં સ્પષ્ટ જણાવેલ છે.
જીવદ્રવ્ય ઉત્તમ ગુણોનું ધામ છે. જ્ઞાનાદિ અનેક ઉત્તમ ગુણો તેમાં શુદ્ધરૂપે રહેલ છે અને ત્રિકાળ સ્વભાવથી શુદ્ધ જ રહે છે, તેમાં કદી પણ વિકાર થતો નથી કે ન્યૂનતા આવતી નથી. સર્વ દ્રવ્યોમાં એક આત્મદ્રવ્ય જ મુખ્ય-પ્રધાન છે, કારણ કે તે એક જ સ્વ-પર પ્રકાશક છે. સર્વ તત્ત્વોમાં પરમતત્ત્વ આત્મા જ છે અને અનંત જ્ઞાન-આનંદાદિનો ભોક્તા પણ તે છે. જીવતત્ત્વ તે અંતરતત્ત્વ છે અને બાકીના બધા દ્રવ્યો બાહ્યતત્ત્વ છે, જ્ઞાનાદિથી રહિત છે. આત્મતત્ત્વ સિવાય બધુંય શૂન્ય છે. સર્વને જાણવાજોવાવાળો જીવ છે. સૂર્ય અને ચંદ્ર પ્રકાશે છે તે જીવ વિના કોણ જાણી શકે ? તેના પ્રકાશનું મૂલ્યાંકન જીવ જ કરે છે ને ? માટે સર્વને જાણવાવાળો અને હેય-ઉપાદેયનો નિર્ણય કરનારો જીવ જ એક અદ્ભુત પરમતત્ત્વ છે.
આખાય વિશ્વ ઉપર વરતો અને તરતો વિજ્ઞાનઘન અતીન્દ્રિય અખંડાનંદસ્વરૂપ આત્મદ્રવ્ય છે. તેનો આશ્રય કરવાથી, સ્વાનુભૂતિ પ્રગટે છે અને તેની સાથે જ અનંત જન્મ-મરણ અને આદિ-વ્યાધિ-ઉપાધિના ત્રિવિધ તાપથી પીડિત આ સંસારચક્ર સીમિત બની જઈ, અલ્પ ભવોમાં આત્મા મોક્ષપદ સાધી લે છે. સ્વાનુભૂતિમાં આત્મ સાક્ષાત્કાર થાય છે તેને શુદ્ધિપ્રયોગ કહો, નિર્વિકલ્પદશા કહો, આત્મસંલગ્નતા કહો, સ્વસંવેદન કહો કે સમ્યગદર્શન કહો તે બધાય એકાર્થ વચનો છે. શુદ્ધ, ત્રિકાળ, ધ્રૌવ્ય, એકરૂપ રહેવાવાળા આત્મદ્રવ્યનો પર્યાય જ્યારે આશ્રય કરે છે ત્યારે આ સ્વાનુભૂતિ પર્યાયમાં પ્રગટ થાય છે. તેનો અનુભવ પણ પર્યાયમાં જ થાય
