________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
છે. સમ્યક દર્શન, શુદ્ધોપયોગ કે નિર્વિકલ્પતા વગેરે બધું જ પર્યાયમાં પ્રગટ થાય છે. તેથી દ્રવ્ય અને પર્યાયનું સ્વરૂપ અવશ્ય જાણવું જોઈએ.
દ્રવ્યમાંથી પ્રત્યેક સમયે પર્યાય પ્રગટે છે અને બીજા સમયે તે પર્યાય દ્રવ્યમાં પાછો સમાઈ જાય છે. તે જ સમયે તે પર્યાય પ્રગટે છે તેથી પર્યાયના પ્રાગટ્યમાં કાંઈ આંતરો હોતો નથી. પર્યાય દરેક સમયે દ્રવ્યમાંથી પ્રગટ થતો હોવાથી અને દ્રવ્યમાં લય થતો હોવાથી પર્યાયનું સ્વરૂપ ક્ષણિક અને પરિવર્તનશીલ છે. પર્યાય દ્રવ્યથી કથંચિત ભિન્ન અને કથંચિત અભિન્ન પણ છે. ભિન્ન એ રીતે છે કે રાગાદિ વિકારોના જે પરિણામો પર્યાયમાં થાય છે તે દ્રવ્યમાં થતાં નથી. તે સમયે પણ દ્રવ્ય તો શુદ્ધ અને નિર્મળ જ રહે છે. દ્રવ્યનો સ્વભાવ જ ત્રિકાળ શુદ્ધ રહેવાનો છે. પર્યાયો સમયે સમયે પલટાતી હોવાથી છદ્મસ્થ અવસ્થામાં ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. સિદ્ધભગવંતો પણ પ્રત્યેક સમયે પર્યાય બદલે છે પરંતુ તેમના બધા પર્યાયો શુદ્ધ, નિર્મળ, પવિત્ર એકરૂપ જ પ્રગટે છે અને અનંતકાળ પ્રગટ થશે, છતાંય પર્યાય તો પરિવર્તનશીલ જ છે. પર્યાયનો સ્વભાવ સક્રિય છે જ્યારે દ્રવ્યનો સ્વભાવ અક્રિય છે. - પર્યાય દ્રવ્યમાંથી જ ઉત્પન્ન થતો હોવાથી, તે કથંચિત દ્રવ્યથી અભિન્ન પણ છે. વળી પર્યાય એક સમયે ઉત્પન્ન થઈ બીજા જ સમયે સ્વદ્રવ્યમાં પુનઃ સમાઈ જાય છે તેથી પર્યાય દ્રવ્યથી કથંચિત અભિન્ન પણ છે. આત્માની અનંત શક્તિઓ/ગુણોમાંનો એક “ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ7” નામનો ગુણ પણ છે. તે ગુણના કારણે પર્યાયમાં સમયે સમયે ઉત્પાદવ્યય થતો રહે તોપણ દ્રવ્ય તો ધ્રુવ જ રહે છે.
આ પર્યાયમાં મિથ્યાત્વરૂપ ખોટી શ્રદ્ધા કે રાગાદિ વિકાર (વિભાવભાવ) વા વીતરાગતારૂપ (સ્વભાવભાવ) થાય છે તે જીવના વિપરીત કે સમ્યક પુરુષાર્થ અનુસાર જ થાય છે. અહીં “જીવના' એટલે “પર્યાય'ના એમ સમજવું; કારણ કે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય બધાને જીવ જ કહેવાય છે. વિકારી ભાવો થવા તે જીવનો મોહ-મિથ્યાત્વ-અજ્ઞાનને કારણે થતો સ્વયંનો દોષ છે. તેણે વિપરીત પુરુષાર્થ કર્યો તેથી થયા. જીવે સવળો પુરુષાર્થ ન કરીને સમ્યક દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ ન પ્રગટાવ્યો તેથી ચારે ગતિમાં અનાદિથી ભ્રમણ કરીને અનંત દુઃખ પામ્યો. મહા પુણ્યના પુંજથી અત્યારે
