________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
આત્મા સાથે એકત્ર અવગાહના વગર (વિશેષ સંબંધથી) રહ્યા હોવાથી અનુપચરિત અસદ્ભુત વ્યવહારનયથી કહેવાય છે. નિશ્ચયનયથી તો તે દશેય પ્રાણોમાંનો કોઈ પણ પ્રાણ આત્માની વસ્તુ નથી. પરંતુ જે ભાવપ્રાણો છે તે જ જીવન છે અને કોઈપણ સમયે આત્મદ્રવ્યથી જુદા પડતા નથી. ઉપરોક્ત દશ દ્રવ્યપ્રાણો જીવ સાથે સંયોગથી પ્રાપ્ત થાય છે અને સંયોગની અવધિ પૂર્ણ થતાં આત્મદ્રવ્યથી છૂટા પડી જાય છે, વળી પાછા ફરી ફરીને મળે છે, એમ આત્માની સંસાર-અવસ્થામાં થયા કરે છે. સિદ્ધ પરમાત્માઓને આ દશ દ્રવ્ય-પ્રાણ નથી પરંતુ ભાવપ્રાણ છે.
જીવના પર્યાયમાં જે શુભાશુભ ભાવો થાય છે તેમાં આત્મા સ્વયં પોતાની તથા પ્રકારની અવસ્થા કરે છે, તેમાં પરદ્રવ્યનું કર્તુત્વ કશું જ નથી. પોતે જ અશુભ ભાવ ન કરે તો ન થાય. વીતરાગપણું પ્રાપ્ત કરવાનું લક્ષ્ય રાખી તેવો પુરુષાર્થ કરે તો અન્ય કોઈ દ્રવ્ય તેને તેમ કરતાં રોકી શકે નહિ. જીવનો પ્રબળ સમ્યક પુરુષાર્થ હોય તો અને ઔદાયક કાળે અશુભ કર્મો સાથે જીવ ન જોડાય તો કર્મ ઉદય નિર્જરી જાય અને નવું કર્મ બંધાય નહિ. પૂર્વે ઉપાર્જન કરેલું શુભ કે અશુભ કર્મ જે સત્તામાં પડેલું હતું તેથી નિરુપભોગ્ય હતું. તેનો આ બાધા કાળ જ્યારે પૂર્ણ થાય છે. ત્યારે તે ઉદયમાં આવે છે અને તેનું જ્ઞાન જીવના પર્યાયમાં થઈ જાય છે સમ્યક જ્ઞાનના અભાવે જીવનો પર્યાય તે જ સમયે પોતાની સ્વતંત્રતાથી તેની સાથે જોડાઈ જાય છે અને એકત્વપણું કરે છે કે “હું સુખી..... હું દુઃખી” વગેરે તે જીવનો સ્વયંનો દોષ છે. ઉદય કર્મ કંઈ જીવને તથા પ્રકારે પરિણાવતું નથી.
– તેથી જો જીવ ઉદય સાથે ન જોડાય અને પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપનો જ આશ્રય કરે તો ઉદયકર્મ નિર્જરી જાય. સંવર અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય, તેથી આવતાં કર્મો રોકાય અને સંવરની સાથોસાથ નિર્જરા પણ થાય, તેથી સત્તામાં પડેલાં સર્વ કર્મોનો નાશ થાય. સંવર સાથે નિર્જરા હંમેશાં અવિનાભાવી પણ હોય છે. તેથી જીવ પ્રમાદી બની, શુભભાવમાં ન પ્રવર્તી, શુદ્ધ પરિણામની પ્રાપ્તિ માટે યથાર્થ પુરુષાર્થ ન કરે તે જીવનો સ્વયં દોષ છે. તે દોષ ટાળવા માટે “નવતત્વના ભાવને/અધિકારને' જાણી પછી શુદ્ધ જીવતત્વમાં પર્યાયને સ્થિર કરવો અને “ભેદજ્ઞાન' ભાવવું તે જ એક
