________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
૧૧
આવતું હોય છે; પોતે સ્વયં ચિંતન કરે તેમાં પણ ક્યારેક નિશ્ચયનયની મુખ્યતા અને ક્યારેક વ્યવહારનયની મુખ્યતા કરવામાં આવે; અધ્યાત્મશાસ્ત્રમાં પણ જીવનો વિકારી પર્યાય જીવ સ્વયં કરે છે તેથી થાય છે અને તે જીવનો અનન્ય પરિણામ છે એમ વ્યવહારનયે કહેવામાં–સમજાવવામાં આવે પણ તે દરેક વખતે દ્રવ્યાનુયોગ–“એગો મે સાસઓ અપ્પા– એ જ મુખ્ય અને ઉપાદેય છે. એમ જ્ઞાનીઓનું કથન છે. આત્માનો ગમ પડ્યા વિના આગમ પણ અનર્થકારક થઈ શકે છે.
વસ્તુસ્થિતિની અચલિત મર્યાદાને તોડવી અશક્ય હોવાથી વસ્તુ દ્રવ્યાન્તર કે ગુણાન્તરરૂપે સંક્રમણ પામતી નથી; ગુણાન્તરમાં પર્યાય પણ આવી ગયો. વસ્તુ પોતાની મેળાએ સ્વતંત્ર ફરે, એની તાકાતે ફરે ત્યારે સ્વયં (સ્વતંત્રપણે) એનો પર્યાય ઊઘડે. કોઈ પરાણે સમજાવીને એનો પર્યાય ઉઘાડી શકતું નથી. પોતે સમજે ત્યારે પોતાનો મોક્ષપર્યાય ઊઘડે છે. જો કોઈને પરાણે સમજાવી શકાતું હોત તો ત્રિલોકનાથ તીર્થંકર પરમાત્મા બધાને મોક્ષમાં લઈ જાય ને ! પણ તીર્થંકરદેવ કોઈને (પોતાના વહાલા આજ્ઞાંકિત શિષ્યને પણ) મોક્ષમાં લઈ જઈ શકતા નથી. સ્વરૂપમાં લીનતા વખતે દ્રવ્યમાં પણ શાન્તિ અને પર્યાયમાં પણ શાન્તિ... અર્થાત્ આત્માના આનંદરસમાં અનુભુતિ.
શાસ્ત્રમાં વ્યવહાર અને પરમાર્થ બન્ને રીતે કથન કરાય છે. એક ઠેકાણે એમ કહ્યું હોય કે આત્મામાં ક્યાંય-ક્યારેય રાગદ્વેષની પરિણતિ નથી ત્યાં એમ સમજવું કે તે કથન સ્વભાવની અપેક્ષાએ દ્રવ્યદૃષ્ટિથી કહ્યું છે. વળી તે જ શાસ્ત્રમાં બીજે ઠેકાણે એમ કહ્યું હોય કે રાગ-દ્વેષ આત્મામાં થાય છે ત્યાં એ સમજવું કે તે કથન વર્તમાન અશુદ્ધ અવસ્થાની અપેક્ષાએ પર્યાય દૃષ્ટિથી કહેવાયું છે. વળી શાસ્ત્રમાં “આત્મા નિત્ય છે' એ દ્રવ્યદૃષ્ટિની અપેક્ષાનું કથન છે અને “આત્મા અનિત્ય છે' એ પર્યાય-અપેક્ષાએ અવસ્થાષ્ટિનું કથન છે. તે બન્ને કથન જે અપેક્ષાપૂર્વક છે તે ન જાણે અને આત્મા સર્વથા નિત્ય કે સર્વથા અનિત્ય માની લે તો તે અજ્ઞાની
છે.
અહાહા ! આખી દુનિયા ભુલાઈ જાય એવું તારું શુદ્ધ દ્રવ્ય-આત્મતત્ત્વ છે. અરેરે ! ત્રણ લોકનો નાથ હોવા છતાં (સત્તાએ) રાગની પર્યાયમાં
