________________
ઉપોદ્ઘાત
“અરિહંત પદ ધ્યાતો થકો, દુર્વાહ ગુણ પજ્જાય રે; ભેદ છેદ કરી આતમા, અરિહંત રૂપી થાય રે.’ આખું વિશ્વ ‘દ્રવ્ય-ભાવાત્મક' છે. દ્રવ્ય એટલે પાંચ અસ્તિકાય અને ભાવ એટલે દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય. અનાદિકાળથી જીવ માત્ર પોતાના સ્વયંભૂપણાથી, સ્વ અસ્તિત્વથી, સ્વસત્તાથી વ્યક્તિ રૂપે પોતે પોતાને પ્રાપ્ત છે પરંતુ સ્વશુદ્ધ ગુણપર્યાયથી અપ્રાપ્ત છે. એટલે જૈન દર્શનમાં સૌ પ્રથમ જીવના શુદ્ધ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયનું લક્ષ કરીને નમસ્કાર મહામંત્ર (સ્વરૂપ મંત્ર) સામાન્ય પદ-રૂપે સ્થાપિત કરેલ છે. આવાં શુદ્ધ ગુણ-પર્યાયને જે જીવ પ્રાપ્ત કરે છે તે વ્યક્તિ પ્રગટ પરમાત્મ સ્વરૂપ છે. એટલે હવે એવી વ્યક્તિના સંશોધનનો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયો. આ પ્રશ્નનો જવાબ લોગસ્સ– ચતુર્વિંશતિસ્તવ–નામસ્તવ સૂત્ર છે. લોગસ્સમાં શુદ્ધ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય ત્રણેનો સમાવેશ છે. માટે જ કાયોત્સર્ગમાં લોગસ્સનો કાઉસગ્ગ એ મુખ્ય ધ્યાનસાધના' છે જ્યારે નમસ્કાર મહામંત્ર એ મુખ્યત્વે ‘જપ-સાધના’ છે. – ‘ગુણ પર્યાયનો પિંડ તે દ્રવ્ય છે.' આત્મદ્રવ્ય પોતાના અસ્તિત્વ ગુણના સ્વભાવથી ટકેલું છે પણ વિભાવ (રાગ-દ્વેષ)ને લીધે તે ટકેલું નથી. આત્માના સ્વભાવમાં રાગાદિ નથી અને રાગાદિ વડે આત્માના સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ નથી. દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયમાં દ્રવ્ય એ મુલાધાર છે. ગુણ અને પર્યાય આધેય છે. ગુણ-પર્યાયમાં ગુણનો પર્યાય (અવસ્થા) છે.
દ્રવ્ય એટલે ત્રિકાળી ક્રોવ્ય વસ્તુ અને પર્યાય એટલે દ્રવ્યની વર્તમાન હાલત. દ્રવ્ય તે ‘અંશી' (આખી વસ્તુ — The whole) અને પર્યાય તેનો એક ‘અંશ' છે (ભાગ – The Part). ‘અંશી’ને સામાન્ય કહેવાય ને ‘અંશ'ને વિશેષ કહેવાય. સામાન્ય તે ‘ધ્રુવ' છે અને વિશેષ તે ‘ઉત્પાદ-વ્યય’ છે એટલે સર્જન-વિસર્જન (સંયોગ-વિયોગ) છે. ઉત્પાદવ્યય એ આદિ-સાન્ત અને ઉપચરિત (વ્યવહાર) સત્ છે. સામાન્ય-વિશેષ વગરનો કોઈ સત્ પદાર્થ હોતો નથી. (પંચાસ્તિકાય) ‘ઉત્પાર-વ્યય-ધ્રુવ યુ સત્.'' વસ્તુ ત્રિકાળ છે. વસ્તુનો ક્યારેય નાશ થતો નથી પણ તેમાં રૂપાંતર હોય છે. એમાં જે ધ્રુવ કહેલ છે તે ધ્રુવ તત્ત્વ પ્રદેશપિંડ (દ્રવ્ય) છે. એ
-
