________________
૮૬ ૦ અનેકાન્ત ચિંતન ભંસક હેતુ દ્વારા આપાદિત અનિષ્ટને છે'. - ત્રીજી રીત પ્રમાણે બતાવેલ ચાર હેતુઓની વ્યાખ્યા કરી ટીકાકાર જે ઉદાહરણો આપે છે તે બધાંમાં વાદીદેવસૂરિવર્ણિત હેતુના બધા પ્રકારો આવી જાય છે. આ વ્યાખ્યા પ્રમાણે હેતુ એટલે અનુમાન હેતુઓની વિવિધતાથી ચાર ભાગમાં વહેંચી નાખી અહીં ચાર હેતુઓ (અનુમાનો) કહેલ છે.
(૩) () – અમુક એક પદાર્થ છે માટે અમુક બીજો પદાર્થ છે એવું અનુમાન તે ગતિ તત્ પ્તિ : . જેમ કે ધૂમ્ર છે માટે અગ્નિ છે જ.
(8) અમુક એક પદાર્થ છે માટે તેનો વિરોધી બીજો પદાર્થ નથી જ એવું અનુમાન તે ગતિ તદ્ નીતિ :. જેમ કે અગ્નિ છે માટે શીત નથી
(જી અમુક એક પદાર્થ નથી માટે તેનો વિરોધી પદાર્થ છે એવું અનુમાન તે નાપ્તિ તત્ પ્તિ ઃ | જેમ કે અગ્નિ નથી માટે શીત છે.
(૫) અમુક એક પદાર્થ નથી માટે બીજો અમુક પદાર્થ છે પણ નથી એવું અનુમાન તે નાસ્તિ તત્ નાસ્ત : જેમ કે અહીં વૃક્ષ નથી માટે સીસમ પણ નથી.
સ્થાનાંગમાં છ પ્રકારના વિવાદો બતાવ્યા છે. વિવાદને ટીકાકાર જલ્પકથા તરીકે ઓળખાવે છે અને તદનુસાર છયે ભેદોની વ્યાખ્યા પણ આપે છે, તે જોઈએ : . (૧) બોલવાની પૂરી તૈયારી ન હોય ત્યારે તે તૈયારી માટે જોઈતો વખત મેળવવા ખાતર ગમે તે બહાને વિલંબ કરી જે વાદ થાય તે.
(૨) પૂરતો અવસર મળવાને લીધે જયેષ્ણુ પોતે જ જેમાં ઉત્સુકતાપૂર્વક બોલે અગર પ્રતિવાદીને ઉત્સુક કરી જેમાં બોલે તે.
(૩) સામનીતિથી સભાપતિને અનુકૂળ કરીને અગર થોડી વાર પ્રતિવાદીનો પક્ષ માની તેને અનુકૂળ કરી જેમાં બોલવામાં આવે તે.
(૪) બોલવાનું સામર્થ્ય હોય તો સભાપતિને સુધ્ધાં અગર પ્રતિવાદીને છંછેડી જેમાં બોલવામાં આવે તે.
(૫) અધ્યક્ષોને સેવીને અનુસરીને જે વાદ થાય તે. (૬) પોતાના તરફદારો સાથે અધ્યક્ષોને મેળવી લઈ અગર અધ્યક્ષોને
૧. જુઓ, સ્થા. ટી. પૃષ્ઠ ૨૬રની શરૂઆત. ૨. જુઓ, પ્રમાણનયતત્ત્વાલો કાલંકાર, પરિચ્છેદ ૩ સૂ. ૬૭થી આગળ.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
