Book Title: Sramana 1997 01
Author(s): Ashok Kumar Singh
Publisher: Parshvanath Vidhyashram Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/525029/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa SRAMANA 1934674113 janavarI - mArca, 1997 [0] pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI PARSVANATHA VIDYAPITHA, VARANASI. aradharapula Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa - pArzvanAtha vidyApITha kI traimAsika zodha-patrikA varSa-48] aMka 1-3] [janavarI-mArca, 1997 - pradhAna sampAdaka prophesara sAgaramala jaina sampAdaka maNDala DaoN0 azoka kumAra siMha DaoN0 zivaprasAda DaoN0 zrIprakAza pANDeya prakAzanArtha lekha-sAmagrI, samAcAra, vijJApana evaM sadasyatA Adi ke lie samparka kareM pradhAna sampAdaka zramaNa pArzvanAtha vidyApITha AI0TI0AI0mArga, karauMdI po0oNo-bI0eca0yU0 vArANasI - 221005 dUrabhASa : 316521, 318046 phaiksa : 0542 - 316521 vArSika sadasyatA zulka saMsthAoM ke lie : ru060.00 vyaktiyoM ke lie : ru050.00 eka prati ru0 15.00 AjIvana sadasyatA zulka saMsthAoM ke lie : ru0 1000.00 vyaktiyoM ke lie : ru0 500.00 yaha Avazyaka nahIM ki lekhaka ke vicAroM se sampAdaka sahamata hoM Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa prastuta aGka meM pRSTha saMkhyA 1-20 21-32 33-45 47-59 tanAva : kAraNa evaM nivAraNa - DaoN0 sudhA jaina 2. yoganidhAna (jaina Ayurveda para 13vIM zatI kI durlabha prAkRta racanA) - kundana lAla jaina 3. sUktikAe~ - DaoN0 surendra varmA 4. dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta - DaoN0azoka kumAra siMha 5. aNagAra vandanA battIsI (muni candrabhAna) - DaoN0 (zrImatI) munnI jaina 6. "jaina campUkAvya" eka paricaya - DaoN0 rAma praveza kumAra 2. Acarya Hemacandra and Ardhamagadhi Prof. S.C. Pande 8. pippalagaccha kA itihAsa (gatAGka se Age) -DaoN0 ziva prasAda 60-70 71-75 76-82 83-117 jaina jagat 118-123 124-126 10. pustaka samIkSA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa tanAvaH kAraNa evaM nivAraNa DaoN0 sudhA jaina vartamAna meM mAnava bhautika kSetra meM jitanA pragati kI ora agrasara hai, AdhyAtmika kSetra meM utanA hI hrAsonmukha hai / jIvana ke pratyeka kSetra meM AtmIyatA, nirbhayatA, sahiSNutA, sAmAjikatA Adi mAnavIya guNoM kA akAla sA par3atA jA rahA hai| Aja cAroM ora arAjakatA, lUTapATa, hatyA, har3atAla, patharAva, AgajanI Adi kA sAmrAjya hai, eka ora vaiyaktika jIvana vibhinna kuMThAoM evaM hIna bhAvanAoM se ota-prota hai to pArivArika, sAmAjika aura rAjanaitika jIvana meM IrSyA, dveSa, ghRNA, tiraskAra, pratizodha Adi kA bolabAlA hai| amAvasa kI rAtri kA ghanaghora aMdhakAra jisa prakAra sarvatra chAyA rahatA hai, usI prakAra tanAvoM evaM viSamatAoM kA prabhAva sarvavyApI hotA jA rahA hai| vartamAna yuga ko tanAva yuga kI saMjJA deM to koI atizayokti nahIM hogii| mAnasika tanAva se prabhAvita hokara usakA (mAnava) jIvana asaMtulita hotA jA rahA hai| isalie vaha apane asaMyamita jIvana meM ziva nahIM balki zaitAna ko pratiSThita kara rahA hai| aisI paristhiti meM sahaja hI prazna upasthita hotA hai ki tanAvoM se sarvathA grasita evaM vyathita janajIvana ko kaise tanAva mukta kara sahaja jIvana jIne kA mArga dikhAyA jAya / tanAva kI samasyA ke samAdhAna ke lie pAzcAtya cintakoM ne vizeSa rUpa se kAma kiyA hai| parantu bhAratIya samakAlIna cintakoM ne bhI bhAratIya vAGmaya meM prApta tathyoM ke AdhAra para tanAva kA vivecana, vizleSaNa prArambha kara diyA hai| unameM jaina saMta evaM cintaka yuvAcArya mahAprajJa (vartamAna meM AcArya) jI kA nAma ullekhanIya hai| unhoMne jaina sAhitya ke AdhAra para tanAva ko apane DhaMga se samajhane aura samajhAne kA prayAsa kiyA hai| * 'tanAva' kA zAbdika artha vibhinna zabda kozoM' meM 'tanAva' ke paryAyavAcI zabdoM ke rUpa meM dabAva, dAba, bhAra, prabhAva, taMgahAlI, taMgI, vipatti, kaSTa, takalIpha, TAna, pratibala, vala, jora, mahattva, pravaktA, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI- 5 / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 balAghAta, balAtmaka, svarAghAta, prayatna Adi zabda prApta hote haiN| aMgrejI meM bhI tanAva ke lie prezara (Pressure), iphekTa (Effect), hArDazipa (Hardship), DisTresa (Distress), Tenzana (Tension), mekeniksa (Mechanics), imphezisa (Emphasis), imporaTeMsa (Importance), phoneTiksa (Phonetics), impeliMga phorsa (Impelling force) veTa irkoTa (Weight effort) Adi milate haiN| tanAva kA pAribhASika artha pI0DI0 pAThaka ke anusAra- tanAva vyakti kI zArIrika aura manovaijJAnika dazA hai| yaha usameM uttejanA aura asaMtulana utpanna kara detA hai evaM use paristhiti kA sAmanA karane ke lie kriyAzIla banAtA hai| eDavArDa e0 cArlsavartha tathA ronAlDa jI0 nAthana (Edward A.Charles worth and Ronald G. Nathan) ke anusAra-tanAva ke bahuta se artha hote haiN| kintu adhikatara loga tanAva ko jIvana kI mAMgoM (Demands of life) ke rUpa meM samajhate haiN| pAribhASika rUpa meM ina mAMgoM ko tanAva-utpAdaka (Stressors) kahate haiN| tanAva kI paribhASA geTsa va anya ke anusAra- "tanAva, asaMtulana kI dazA hai, jo prANI ko apanI uttejita dazA kA anta karane hetu koI kArya karane ke lie prerita karatI hai|'' Drevara ke matAnusAra--- "tanAva kA artha hai- saMtulana ke naSTa hone kI sAmAnya bhAvanA aura paristhiti ke kisI atyadhika saMkaTapUrNa kAraka kA sAmanA karane ke lie vyavahAra meM parivartana karane kI ttprtaa|''5 nArmana TaileNTa ke zabdoM meM- "pratibala (Stress) se aise dabAva kA bodha hotA hai jisase vyaktitva ke paryApta rUpa se kArya karate rahane kI yogyatA eka prakAra se saMkaTagrasta ho jAtI hai|"6 rojana evaM gregarI ke anusAra- "pratibala (Stress) se, vistRta rUpa se aisI bAhya tathA Antarika aniSTakArI va vaMcanakArI sthitiyoM kA bodha hotA hai, jinake prati vyakti dvArA samAyojana kara pAnA atyadhika kaSTakara hotA hai|" yuvAcArya mahAprajJa ke matAnusAra- "jaba kisI bhI padArtha para par3ane vAle dAba se padArtha ke AkAra meM parivartana ho jAtA hai to use tanAva yA TAna kahA jAtA hai|"8 isa prakAra uparyukta paribhASAoM ke AdhAra para hama kaha sakate haiM ki tanAva vyakti ke sAmAnya sukha, caina pUrNa jIvana meM paidA hone vAlI gar3abar3a yA becainI hai| koI bhI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAva : kAraNa evaM nivAraNa paristhiti jo hamArI sAmAnya jIvana dhArA ko asta-vyasta kara de, use hama 'tanAva utpanna karane vAlI' paristhiti kaha sakate haiN| tanAva se utpanna zArIrika sthitiyA~ pAzcAtya cintakoM cArlsavartha aura nAthana ke anusAra tanAva ke pariNAmasvarUpa vyakti kI nimnalikhita sthitiyA~ dekhI jAtI haiM 1. manda pAcana kriyA (Digestion Slows)- tanAva ke kAraNa pAcana kriyA manda hone se rakta kA pravAha mAMsapeziyoM tathA mastiSka kI aura bar3hane lagatA hai, jo apaca kI sthiti se bhI jyAdA khataranAka hai| 2. tIvra zvAMsa (Breathing gets faster)- tanAva kI sthiti meM zvAMsa kI gati teja ho jAtI hai, kyoMki mAMsa peziyoM ko adhika AksIjana kI jarUrata hotI hai| 3. hRdaya gati kA bar3hanA (Heart speeds up)- tanAva ke kAraNa hRdaya kI gati bar3ha jAtI hai, sAtha hI raktacApa bhI bar3hatA hai| 4.pasInA AnA (Perspiration increases)- tanAva kI sthiti meM vyakti ke zarIra se adhika mAtrA meM pasInA Ane lagatA hai| 5. mAMsapeziyoM meM kar3Apana (Muscles tense)- tanAva ke kAraNa mAMsapeziyAM pramukha kArya ke lie kar3I ho jAtI haiN| 6. rAsAyanika prabhAva (Chemicals action)- tanAva kI sthiti meM rAsAyanika padArtha rakta meM milakara usakA thakkA jamA dete haiM / 7. zarkarA tathA vasA (Sugars and Fats)- tanAva kI vajaha se rakta meM zarkarA tathA vasA kI mAtrA bar3ha jAtI hai jo ki tIvra zakti utpatra kara use kArya karane ke lie sAdhana kA kAma karatI hai / yuvAcArya mahAprajJa ne bhI isa sambandha meM kahA hai ki tanAva kI nirantara sthiti bane rahane para zArIrika gar3abar3I utpanna ho sakatI hai| isase zarIra meM sthita dabAva tantra nirantara sakriya rahatA hai| dabAva tantra ke antargata hAipothelemasa (Hypothelemus), pIyUSa pranthi (Pituitary gland), eDrInala granthiyAM (Adrenal glands) aura svAyata nAr3I saMsthAna kA anukampI vibhAga (Sympathetic part of Auto Nervous System) Ate haiN| jisake kAraNa zarIra meM ghaTita hone vAlI zArIrika sthitiyA~ nimna prakAra kI ho jAtI haiM-19 1. pAcana kriyA manda yA bilkula sthagita ho jAtI hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 2. lAra granthiyoM ke kArya-sthagana se muMha sUkha jAtA hai| 3. cayApacaya kI kriyA meM tejI A jAtI hai| 4. zvAMsa tejI se calane lagatI hai tathA hAMphane lagate haiN| 5. yakRta dvArA saMgRhIta zarkarA ko atirikta rUpa se rakta pravAha meM chor3a diyA jAtA hai, jisase vaha hAtha-paira kI mAMsa peziyoM taka pahu~ca jaaye| 6. zarIra meM adhika rakta kI AvazyakatA vAle bhAgoM taka use pahu~cAne ke lie hRdaya kI dhar3akana bar3ha jAtI hai| 7. raktacApa bar3ha jAtA hai| 8. vidyuta rAsAyanika evaM srAvoM (Harmons) kI UrjA adhika mAtrA meM utpanna hone lagatI hai| lekina AvazyakatAnusAra kArya na hone se mAMsapeziyoM meM tanAva ke rUpa meM pratibaddha ho jAtI haiN| 9. nirantara raktacApa ucca rahane se dila kA daurA yA raktAghAta (Heart attack or Brain Haemorrhage) ho jAtA hai| . 10. zvAMsa kI gati tIvra rahane se damA Adi zvAMsa kI bimAriyA~ utpanna hotI haiN| 11. eDrInAlIna kA srAva banda hone se, hRdaya kI gati kama va raktavAhiniyA~ zithila , ho jAtI haiM jisake pariNAma svarUpa behozI A jAtI hai| tanAva se utpanna zArIrika sthitiyoM ke sambandha meM bhAratIya evaM pAzcAtya cintakoM meM jo saMkhyAtmaka bheda hai, vaha bheda koI vizeSa artha nahIM rkhtaa| yadi dekhA jAe to cArlsavartha aura nAthana tathA yuvAcArya mahAprajJa dvArA batAyI gayI uparyukta zArIrika sthitiyA~ eka dUsare meM samAvezita ho jAtI haiN| tanAva ke kAraNa tanAva utpanna karane meM kaI tattva kAma karate haiM-- saphalatA, asaphalatA, lobha, krodha, dveSa, IrSyA, atyadhika mahattvAkAMkSA aadi| pAzcAtya cintakoM ne bhI prAyaH tanAva ke do kAraNa mAne haiM- 12 1. Antarika kAraNa- tanAva ke Antarika kAraNoM meM Antarika pravRttiyAM tathA cintana jo hamAre dvArA anugamita honA cAhate haiM, ko liyA gayA hai| 2. bAhya kAraNa- tanAva ke bAhya karaNoM meM ve sabhI bAteM AtI haiM jo tanAva utpanna karatI haiM, ve isaprakAra haiM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (I) yAtAyAta kA avaruddha honA / (II) zahara kA pradUSaNa yA dUSita vAtAvaraNa / (III) kaoNphI kA pAMcavA~ pyAlA / (IV) ve dukAnadAra, jo javAba na deM / krodhita adhikArI | (v) inake atirikta bhI kucha bAhya kAraNa aura haiM, jo isa prakAra haiM(I) ve kAma, jinake sampatra hone ke AsAra nahIM dikhAI dete haiN| (II) ve bacce, jo bAtoM para kabhI dhyAna nahIM dete| (III) ve vyakti, jo nirantara apanI galatiyoM ko chupAne meM hI lage rahate haiM / tanAva ke kAraNoM para prakAza DAlate hue DA~0 homsa (Dr. Holmes) aura DaoN0 Ara0 rAhe (Dr. R. Rahe) ne bhI jIvana zailI ke parivartanoM ke sambandha meM kucha mahattvapUrNa tathya diye haiM, jo isa prakAra haiM .13 kra.saM. 2. 3. 4. tanAva : kAraNa evaM nivAraNa 5. 6. 7. 8. 9. 10. ghaTanA dampati meM se kisI eka kI mRtyu talAka coTa yA bImArI vivAha kArya se niSkAsana sevAnivRtti laiMgika samasyAeM kArya (vyavasAya) meM parivartana jIvana kI sthitiyoM meM parivartana sone yA AhAra sambandhI AdatoM meM parivartana aMka 100 73 53 uparyukta tAlikA meM dI gaI ghaTanAoM ke aMka sabhI vyaktiyoM para samAna rUpa se lAgU nahIM hote, phira bhI ina kAraNoM se tanAva to avazya hI utpanna hotA hai, cAhe usakA kitanA hI pratizata kyoM na ho| yadi inakA yoga 300 ho jAtA hai to use mahAtanAva se grasita mAnA jAtA hai| isa taraha aMkoM ke AdhAra para tanAva ke kAraNoM kI tIvratA - maMdatA kA bhI nirdhAraNa ho jAtA hai| 50 47 45 39 29 25 16 jaina dRSTi meM tanAvoM kA mUla kaSAya ko mAnA gayA hai| kaSAya 'kaSa' aura 'Aya' ina do zabdoM ke yoga se banA jaina dharma kA eka pAribhASika zabda hai, 14 jisakA artha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 hai- karmoM kA bndhn| mUlata: kaSAya cAra hI haiM--krodha, mAna, mAyA aura lobh|15 ye kaSAyika vRttiyA~ arthAt mAyA-lobha aura krodha-mAna kramaza: rAga tathA dveSa kI jananI haiN|16 isIlie AgamoM meM krodha ko kSamA-zAMti se, mAna ko mRdutA-namratA se, mAyA ko RjutA-saralatA se aura lobha ko toSa-saMtoSa se jItane kA mArga batAyA gayA hai| 17 tIvratA-mandatA aura sthAyitva ke AdhAra para bhI AgamoM meM inheM puna: cAra-cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai- anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura sNjvln|18 anantAnubandhI kaSAya ananta kAla taka, apratyAkhyAnI kaSAya kA samaya eka varSa, pratyAkhyAnI kaSAya kA samaya cAra mAsa tathA saMjvalana kaSAya kA samaya pandraha dina mAnA gayA hai| jaise-jaise kaSAyika parte khulatI jAtI haiM, vaise-vaise azAnti, AkulatA evaM tajjanya tanAvoM kI parateM svayaM anAvarita hotI jAtI haiN| Aja ke vaijJAnika yuga meM vijJAna ke dvArA jitanA bhI audyogika vikAsa huA hai, usake aniyantrita hone ke kAraNa, mAnava jIvana hI asantulita ho gayA hai| audyogika krAnti ke kAraNa bhautika abhivRddhi to huI lekina sAtha hI AvazyakatAeM bhI asImita ho gaIM, jisase lAlasA, lobha, tRSNA bhI bar3hI aura tanAvoM kA vikAsa huA, kyoMki icchAeM ananta haiN| uttarAdhyayana sUtra meM kahA bhI gayA hai- icchAeM AkAza ke samAna ananta haiN| 19 tRSNA kI upasthiti meM zAMti nahIM mila sakatI hai| icchAeM-AkAMkSAeM dina-pratidina bar3hatI jA rahI haiM, jisase naye-naye AviSkAra hote jA rahe haiN| kisI ne kahA bhI haiAvazyakatA AviSkAra kI jananI haiM (Necessity is the mother of Invention) / AvazyakatA aura AviSkAra kA krama nirantara calatA rahA, jisakA duSpariNAma vizvayuddha ke rUpa meM hamAre sAmane aayaa| Aja aise-aise yuddha AyudhoM jaise--eTama bama, hAiDrojana bama, megATana bama aura DUmsa De kA aviSkAra ho cukA hai, jo kucha hI kSaNoM meM sampUrNa vizva ko naSTa kara deN| dhana, sattA aura yaza kI lipsA meM mAnava pAgala ho rahA hai| ata: sampUrNa vizva hI tanAva se grasita hai| jaise-jaise lAbha hotA hai, lobha kI vRtti bar3hatI hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhI kahA gayA hai- 'jyoM-jyoM lAbha hotA hai, tyoM-tyoM lobha bar3hatA jAtA hai| lAbha lobha ko bar3hAne vAlA hai| do mAsA sone se hone vAlA kapila kA kArya lobhavaza karor3oM se bhI pUrA na ho skaa|'20 dazavaikAlika ke anusAra- krodha se prIti kA, mAna se vinaya kA, mAyA se mitratA kA aura lobha se sabhI sadguNoM kA nAza hotA hai|21 tRSNA, lobha, lipsA, svArthaparAyaNatA tanAvoM ke pramukha kAraNoM meM se haiN| sAdhvI kanakaprabhA ke zabdoM meM-"vinAza ke vibhinna upakaraNoM ke bhAra se ladA vizva karAha rahA hai evaM pecIdA rAjanaitika sthitiyAM use aura bhI ulajhA rahI haiN| sattA kA vyAmoha, vistAravAdI manovRtti aura asmitA kA poSaNa, inase AkrAnta hokara vizvacetanA usa caurAhe para khar3I hai, jisakI koI bhI rAha nirApada nahIM hai| 22 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAva : kAraNa evaM nivAraNa tanAva ke prakAra - tanAva ke prakAroM ko vyaktigata, pArivArika evaM vizvavyApI rUpoM meM vibhakta kara sakate haiM, jo isa prakAra haiM vyaktigata tanAva- pratyeka kSetra meM kArya karane vAle vyakti tanAva se grasita haiN| cAhe mila mAlika ho, majadUra ho, vyApArI ho, karmacArI ho, prazAsaka ho, seTha ho, vakIla ho athavA adhyApaka ho-sabhI vargoM ke loga kisI na kisI kAraNa se tanAvayukta jIvana jI rahe haiN| pratyeka vyakti apane se ucca-stara ke vyakti ko dekhatA hai, usakI sukha-suvidhAoM ko dekhakara unheM prApta karane meM juTa jAtA hai| jisake kAraNa usakA dina kA caina va rAta kI nIMda taka harAma ho jAtI hai| nIMda lene ke lie bhI auSadhiyoM kA sevana karanA par3atA hai| yadi vaha suvidhAeM prApta kara bhI letA hai to kabhI TelIphona kI ghaMTI usakI nIMda meM vyavadhAna DAla detI hai| dhana milane para bhI sukha mila jAye, yaha Avazyaka nahIM hai| asantoSa-kleza ke kAraNa vaha asvastha ho jAtA hai, raktacApa jaisI bImArI kA zikAra ho jAtA hai| apane upalabdha sukhoM ko bhUlakara bAhya jagat meM vyakti usako DhU~r3hatA phiratA hai, ThIka usI prakAra jaise mRga apanI nAbhi meM sthita kastarI kI suvAsa ko vana-vana meM khojatA hai, parvata aura kandarAoM meM DhU~r3hatA hai, lekina apane bhItara nahIM jhA~ka pAne ke kAraNa kaSTa pAtA rahatA hai| isI sandarbha meM kabIradAsajI ne bhI kahA hai-23 "kastUrI kuNDala basai, mRga DhUM? bana maahi| taise ghaTa-ghaTa rAma haiM, duniyA dekhe naahiN||" usIprakAra mAnava bhI lobha ke vazIbhUta, sukha kI khoja meM amUlya mAnava bhava ko tanAva se grasita kara letA hai, lekina use sukha nahIM mila pAtA hai| ____ pArivArika tanAva- lobha kI vRddhi ke kAraNa hI parivAra meM tanAva utpanna hotA hai| pitA-putra meM, bhAI-bhAI meM, sAsa-bahU meM aura yahAM taka ki pati-patnI meM bhI lobha va avizvAsa utpanna hone ke kAraNa pratidina lar3AI-jhagar3A, manamuTAva, dveSa, IrSyA Adi ke kAraNa tanAva bar3hatA jAtA hai| yadi parivAra meM santoSa vyApta ho to tanAva kI sthiti hI utpanna nahIM hotI hai| vizvavyApI tanAva- vyaktigata aura pArivArika tanAvoM kA vistRta rUpa hI samAja aura vizva meM dekhane ko milatA hai| asantoSa, lobha, avizvAsa hI saMgharSa utpanna karane ke mUlabhUta kAraNa hote haiN| Aja sattA aura samRddhi kA moha, choTe rASTroM kA bar3e rASTroM kI taraha banane kI hor3a, bar3e rASTroM meM zakti vistAra kI bhAvanA, sAmrAjyavAda kI spardhA jaise aneka kAraNa eka rASTra ko dUsare rASTra ke prati saMdigdha banA rahe haiM, jisake kAraNa vizva meM tanAva bar3ha rahe haiN| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 yuvAcArya mahAprajJa ne bhI tanAva ke tIna prakAra batAye haiM- zArIrika tanAva, mAnasika tanAva aura bhAvanAtmaka tnaav|24 pratyeka vyakti ina tanAvoM se grasita hai| ye tanAva nimna rUpa haiM zArIrika tanAva- jaba vyakti zArIrika zrama karate-karate thaka jAtA hai to mAMsapeziyAM vizrAma cAhatI haiN| yadi pUrNarUpeNa vizrAma nahIM mila pAtA hai to zArIrika tanAva utpanna ho jAtA hai| ___ mAnasika tanAva- isakA mukhya kAraNa hai- adhika cintana yA socnaa| kucha loga to isa bImArI se itane grasita ho gaye haiM ki binA uddezya ke bhI lagAtAra kucha na kucha socate rahate haiM aura isI ko apane jIvana kI saphalatA mAnate haiN| anAvazyaka cintana, manana ke kAraNa hI mAnasika tanAva utpanna hotA hai| bhAvanAtmaka tanAva- isa tanAva ke mUlakAraNa haiM--Arta aura raudra dhyaan|25 jo vastu prApta nahIM hai, use prApta karane kA prayatna karanA, usI meM nirantara lage rahanA Artta dhyAna hai| isameM vyakti manonukUla vastu ko prApta karane ke lie prayatnazIla rahatA hai tathA apriya yA mana ke viparIta vastu se chuTakArA pAne kA bhI prayatna karatA rahatA hai| isI kAraNa bhAvanAtmaka tanAva utpanna hotA hai| raudra dhyAna bhI isakA eka pramukha kAraNa hai| mana meM nirantara saMkalpa-vikalpa kI sthiti banI rahatI hai| kabhI hiMsA kI bhAvanA AtI hai to kabhI pratizodha kii| ghaTanA kucha bhI nahIM hotI lekina badale kI bhAvanA lambe samaya taka calatI rahatI hai| vyakti apanI pUrI zakti isI meM lagA detA hai aura yahI tanAva kA kAraNa hotA hai| raudra dhyAna se utpanna bhAvanAtmaka tanAva cAra sthitiyoM meM utpanna hotA hai-26 (I) hiMsAnubandhI hiMsA kA anubandha, (II) mRSAnubaMdhI - jhUTha kA anubandha, (IV) steyAnubandhI - corI kA anubandha aura, (v) saMrakSaNAnubaMdhI - parigraha ke saMrakSaNa kA anubandha / ye cAroM hI sthitiyA~ tanAva utpanna karatI haiN| zArIrika tanAva eka samasyA hai to mAnasika tanAva usase ugra samasyA hai aura bhAvanAtmaka tanAva to vikaTa evaM bhayaMkara samasyA hai| isakA pariNAma mAnasika tanAva se bhI jyAdA ghAtaka hai| cArlsavartha aura nAthana ne bhI apanI pustaka "saTresamainejameMTa' (Stress Management) meM tanAva ke prakAroM kA ullekha kiyA hai| jinakA yahAM para kevala nAmollekha kiyA jA rahA hai| tanAva ke ye prakAra nimnalikhita haiM- 27 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAva : kAraNa evaM nivAraNa bhAvanAtmaka tanAva (Emotional), pArivArika (Family), sAmAjika(Social), parivartanAtmaka (Change), rAsAyanika (Chemical), kArya kA tanAva (Work), nirNayAtmaka (Decision), rUpAntarita (Commuting), bhaya (Phobic), zArIrika (Physical), bImArI (Disease), vedanA (Pain), tathA vAtAvaraNa (Environmetal) sambandhI tnaav| isa prakAra hama dekhate haiM ki sabhI cintakoM ne tanAva ke alaga-alaga prakAra batAye haiN| saMkhyA kI dRSTi se samAnatA na hote hue bhI kucha prakAra eka dUsare se milate julate haiM aura kucha bilkula bhinna haiN| tanAva-mukti ke upAya uparyukta varNita tanAvoM ke kAraNoM evaM prakAroM ko dUra karake vyakti tanAva se mukta ho sakatA hai, kyoMki jaba vyakti hI tanAva rahita ho jAyegA to parivAra, samAja va vizva apane Apa tanAva mukta ho jaayegaa| AcArya tulasI ne bhI isa sandarbha meM kahA hai ki28 "sudhare vyakti samAja vyakti se rASTra svayaM sudhregaa| 'tulasI' aNu kA siMhanAda, sAre jaga meM prsregaa| mAnavIya AcAra-saMhitA meM arpita, tana-mana ho| saMyamamaya jIvana ho||" yahA~ para kucha tanAva-mukti ke upAyoM kA ullekha kiyA jA rahA hai jo isa prakAra haiMmanovaijJAnika vidhi dvArA tanAva mukti manovaijJAnikoM ne tanAva kama karane ke lie pratyakSa evaM apratyakSa do prakAra kI vidhiyoM kA varNana kiyA hai| kucha manovaijJAnikoM ke anusAra- tanAva kama karane kI ye vidhiyA~, vyakti ko apane vAtAvaraNa se bahuta samaya taka samAyojana karane yA na karane ke lie upayukta ho sakatI haiM para inakA uddezya usake kaSTa kI bhAvanA ko sadaiva kama karanA hai|29 ye vidhiyA~ isa prakAra haiM 1. pratyakSa vidhiyA~ (Direct methods of Tension Reduction)- pratyakSa vidhiyoM kA prayoga vizeSa rUpa se samAyojana kI kisI vizeSa samasyA ke sthAyI samAdhAna ke lie kiyA jAtA hai|30 ye nimna haiM (I) bAdhA kA vinAza yA nivAraNa (Destroying or Removing the Barrier)- isake antargata vyakti usa bAdhA kA nivAraNa karatA hai jo usake uddezya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 pUrti meM bAdhaka banatI haiN| jaise eka hakalAne vAlA vyakti apane doSa se mukta hone ke lie muMha meM pAna DAlakara bolane kA prayAsa karake usameM saphalatA prApta karatA hai| (II) anya upAya kI khoja (Seeking another path)- uddezya prApti meM Ane vAlI bAdhA kA nivAraNa karane meM jaba vyakti asaphala ho jAtA hai to aura kisI upAya kI khoja karane lagatA hai jisase use saphalatA mila ske| udAharaNArtha per3a para lage phala hAtha se nahIM tor3a pAne ke kAraNa bacce use DaMDe se tor3a lete haiN| (III) anya lakSyoM kA pratisthApana (Substitution of other Goals)- jaba mUla lakSya meM hI saphalatA prApta nahIM ho pAtI hai to vyakti apanA lakSya hI badala detA hai tathA dUsare lakSya ko nirmita kara letA hai| jisaprakAra bacce varSA ke kAraNa khela ke maidAna meM khelane nahIM jA pAte haiM to ghara meM hI dUsarA khela khelane lagate haiN| (IV) vyAkhyA va nirNaya (Analysis, Decision)- jaba vyakti ke sAmane do samAna rUpa se vAMchanIya, para virodhI icchAe~ hotI haiM to vaha pUrva anubhavoM ke AdhAra para soca-vicAra kara anta meM kisI eka kA cunAva karane kA nirNaya kara letA hai| jisa prakAra eDavarDa aSTama ke samakSa vaha iMglaiNDa kA rAjA rahe yA miseja simpasana se vivAha kare kA prazna ubharA thaa| taba unhoMne rAjapada kA tyAga kara miseja simpasana se vivAha karane kA nirNaya liyA thaa| 2. apratyakSa vidhiyA~ (Indirect Methods of Tension Reduction)apratyakSa vidhiyoM kA prayoga kevala duHkhapUrNa tanAva ko kama karane ke lie kiyA jAtA hai|31 ye vidhiyAM nimna prakAreNa haiM (1) zodhana (Sublimation)-- jaba vyakti kI kAma pravRtti tRpta na hone ke kAraNa usameM tanAva utpanna karatI hai, taba vaha kalA, dharma, sAhitya, pazupAlana, samAjasevA Adi meM ruci lekara apane tanAva ko kama karatA hai| (II) pRthakkaraNa (Withdrawal)- isake antargata vyakti apane Apako usa sthiti se pRthaka kara letA hai jisake kAraNa tanAva utpanna hotA hai| jaise- jaba koI kisI kA majAka ur3AtA hai to vaha una logoM se milanA-julanA hI baMda kara detA hai| (II) pratyAvartana (Regression)- vyakti apane tanAva ko kama karane ke lie vaisA hI vyavahAra karane lagatA hai jaisA vaha pahale karatA thaa| jaise- jaba ghara meM do bAlaka ho jAte haiM, taba bar3A bAlaka mAtA-pitA kA utanA hI prema pAne ke lie choTe bacce kI taraha ghuTanoM se calanA, haTha karanA Adi kriyAe~ karane lagatA hai| (IV) divAsvapna (Day-Dreaming) - tanAva ko kama karane ke lie vyakti kalpanA jagat meM vicaraNa karane lagatA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAva : kAraNa evaM nivAraNa (V) AtmIkaraNa (Identification ) - vyakti isa vidhi meM kisI mahAn puruSa, abhinetA, rAjanItijJa Adi ke sAtha eka ho jAne kA anubhava karatA hai| bAlaka apane pitA se va bAlikA apanI mAtA se tAdAtmya sthApita karake unake kAryoM kA anukaraNa kara prasanna hote haiM, jisase unakA tanAva kama ho jAtA hai| (VI) nirbharatA (Dependence ) -- tanAvoM ko kama karane ke lie vyakti apane Apako kisI dUsare para nirbhara kara apane pUrNa jIvana kA dAyitva use sauMpa detA hai| jisa prakAra vyakti mahAtmAoM ke ziSya banakara unake AdezoM va upadezoM kA pAlana kara jIvana-yApana karate haiN| 11 ' (VII) aucitya sthApana ( Rationalisation ) - vyakti vAstavika kAraNa na batAkara aise kAraNa batAtA hai jo asvIkAre na jAya~ aura isaprakAra vaha apane kArya ke aucitya ko siddha karatA hai| jisaprakAra dera se Aphisa Ane para vyakti sahI bAta na batAkara basa nahIM milane yA Trephika jAma kI bAta kahatA hai / (VIII) damana (Repression ) - isameM vyakti tanAva kama karane ke lie apanI icchA kA damana kara detA hai| (IX) prakSepaNa (Projection ) -- vyakti apane doSa ko dUsare para Aropita kara tanAva kama kara lete haiN| jaise mistrI dvArA banAye gaye makAna kI dIvAra yadi Dhaha jAtI hai to vaha kahatA hai ki sImenTa hI kharAba thA / (X) kSatipUrti (Compensation ) - eka kSetra kI kamI ko usI kSetra meM yA dUsare kSetra meM pUrA karake vyakti apane tanAva ko kama kara letA hai| jaise-- par3hane-likhane meM kamajora bAlaka rAta-dina mehanata karake acchA chAtra bana jAtA hai yA khelakUda meM dhyAna dekara usameM yaza prApta kara letA hai| adhyAtma dvArA tanAva mukti bhautika vikAsa ke phalasvarUpa utpanna tanAvoM se trasta mAnava Aja adhyAtma kI ora agrasara ho rahA hai| aba vaha jAna rahA hai ki adhyAtma arthAt dharma kI zaraNa meM hI zAMti saMbhava hai| Aja vaijJAnika vikAsa para adhyAtma kA niyantraNa Avazyaka hai / 32 dharma meM rata rahakara yA adhyAtma sAdhanA dvArA tanAva mukta huA jA sakatA hai| kahA bhI gayA hai- 'eko dhammo tANaM- arthAt ekamAtra dharma hI tirAne vAlA hai / 33 AtmasantoSa evaM AtmajAgRti dvArA tanAvamukti lobha kA tyAga kiye binA saMtoSa kI prApti nahIM ho sakatI hai aura santoSa hI zAnti kA ekamAtra upAya hai| kahA bhI gayA hai Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : zramaNa / janavarI-mArca 1997 godhana, gajadhana, vAjidhana, aura ratanadhana khAna / jaba Ave santoSadhana, saba dhana dhUri samAna / / santoSa ke sAtha-sAtha AtmajAgRti kA honA Avazyaka hai| jaba taka dRSTi parivartita nahIM hogI, tanAva mukti saMbhava nahIM hai| jaba vyakti apane bhItara meM sthita ho jAyegA, bhItara chupI apAra sukha rAzi ko prApta kara legA taba vaha tanAva se svataH mukta ho jAyegA / zrI yogIrAja DaoN0 bodhAyana ke anusAra "apanI sArI parezAnI kA kAraNa vyakti svayaM hai / koI dUsarA duHkha nahIM detA hai| hama svayaM duHkha ko grahaNa karate haiN| hameM svayaM hI ise tyAga kara tanAva dUra karane hoNge| 34 AtmA meM ananta zakti hotI hai| sukha-duHkha usI ke dvArA hote haiN| uttarAdhyayana sUtra meM kahA bhI gayA hai-- AtmA hI duHkha aura sukha ko dene vAlA hai / yahI mitra aura zatru hai / 35 jo AtmA hai, vahI vijJAtA hai aura jo vijJAtA hai vahI AtmA hai| sukha kI AzA meM dUsare ko jAnane meM rata rahanA vyartha hai / apane ko jAnanA hI sukha hai / 36 bhagavAn mahAvIra ne bhI kahA hai jo eka Atma tattva ko pahicAna letA hai, vaha saba kucha jAna letA hai / 37 jaina AgamoM meM to AtmA ko hI paramAtmA mAnA gayA hai / 38 ataH tanAva mukti ke lie Atmazakti ko jAgRta karanA hogaa| jaba AtmA ke bhItara chupe sukha ko vyakti prApta kara legA to tanAva mukta hI nahIM varan parama pada arthAt mokSa ko bhI prApta ho jAyegA / samatA dvArA tanAva mukti Atma-zakti ko jAna lene ke bAda samatA kA vikAsa to svataH ho jAtA hai kyoMki samatA AtmA kA hI guNa hai| samatAmaya jIvana ho jAne para tanAva svayaM dUra bhAga jAyeMge / saMyamita vyakti meM rAga-dveSa kI bhAvanA nahIM rahatI hai| usake lie sabhI prANI samAna hote haiN| vaha kisI ko kisI bhI prakAra kA duHkha nahIM denA cAhatA haiN| isa prakAra rAga- -dveSa kama ho jAne para tanAva svataH hI khatma ho jAyegA / dhyAna aura yoga dvArA tanAva mukti * dhyAna se Atmika zAMti prApta hotI hai| viSayakaSAyoM kI mandatA va mana, vacana, kAya ke yogoM para niyantraNa honA hI dhyAna kI saphalatA hai| mana kI ekAgratA hI dhyAna hai| 39 sthira cintana, mana kI sulIna dazA aura citta kI ekAgratA hI dhyAna hai kyoMki tanAva kA pramukha kAraNa mana hai aura mana ko dhyAna dvArA hI niyantrita kiyA jA sakatA hai / maharSi pataMjali ne bhI kahA hai ki citta vRtti kA nirodha hI yoga hai" aura apane aSTAMga yoga meM unhoMne dhyAna ko samAdhi se pahale sthAna diyA hai / 42 jaba dhyAna ke dvArA mana ekAgra ho jAyegA to jIvana svataH hI tanAva mukta ho jAyegA / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAva : kAraNa evaM nivAraNa kAyotsarga dvArA tanAva mukti kAyotsarga kA prayoga tanAva mukti kA prayoga hai| kAyotsarga meM zarIra kI zithilatA va mamatva ke visarjana kA abhyAsa kiyA jAtA hai, jisase zarIra sarvathA halkA va tanAva rahita ho jAtA hai / mAnasika bojha kama ho jAtA hai| kAyotsarga tanAva mukti kA acUka prayoga hai, jo isakA prayoga karatA hai vaha tanAva mukta ho jAtA hai| aisA kabhI nahIM hotA hai ki vyakti kAyotsarga kare aura tanAva mukta na ho| 43 13 cArlsavartha aura nAthana ne bhI kAyotsarga ko tanAva mukti kA eka mahattvapUrNa prayoga batAyA hai| unhoMne apanI pustaka "sTresa mainejameMTa" (Stress Management) meM isake bAre meM vistRta carcA kI hai / 44 prekSAdhyAna dvArA tanAva mukti terApaMtha dharmasaMgha ke dazama AcArya zrI mahAprajJa ne jaina AgamoM kA maMthana karake dhyAna kI eka abhinava prakriyA prekSAdhyAna ko jana-samUha ke sAmane prakAzita kiyA hai| yaha prakriyA upAdAna ko jAnane kA abhyAsa hai| jo vyakti prekSAdhyAna kI prakriyA se gujaratA hai vahI cetanA ko jagAne vAle upAdAna kA vikAsa karatA hai| 45 tanAvoM se mukti pAne ke lie ve sarala upAya batAte haiM ki Aja kA jIvana hI tanAvagrasta hai| pratikSaNa tanAva utpanna karane vAlI ghaTanAeM ghaTatI rahatI haiN| usa tanAva ko visarjita karane kA ekamAtra upAya hai- dIrgha zvAMsa prekSA / yadi koI vyakti 15-20 minaTa taka dIrgha zvAMsa prekSA kA prayoga karatA hai to pUre dina bhara kA tanAva dUra ho jAtA hai| 46 zvAMsa ke mAdhyama se kisa prakAra tanAva rahita huA jA sakatA hai, isakI carcA cArlsavartha aura nAthana ne bhI kI hai / 47 prekSAdhyAna bahirjagat se antarjagat kI ora le jAne vAlA prayoga hai; jo tanAva se grasita vyakti, samAja va rASTra ke lie paramAvazyaka hai| svAdhyAya aura sAmAyika (samabhAva) dvArA tanAva mukti satsAhitya kA adhyayana karane se acche vicAra mana meM Ate haiN| apane hita-ahita kA jJAna hotA hai| svAdhyAya se vyakti svayaM ko pahacAna kara tanAva mukta ho sakatA hai| AcArya zrI hastImala jI ke anusAra "jIvana kI viSamatA aura mana kI asvasthatA se mukti pAne kA mArga svAdhyAya hai / " 48 isI meM Age kahate haiM "ghara-ghara, kuTumba - kuTumba aura jAti-jAti meM lar3AI jhagar3e, kalaha, kleza, aura vaira-virodha cala rahe haiM, ve svAdhyAya se hI dUra ho sakate haiM / 49 sAmAyika se hI samatAbhAva AtA hai| sAmAyika ke bAre meM upAdhyAya amara muni kA kahanA hai- "sAmAyika bar3I hI mahattvapUrNa kriyA hai / yadi yaha ThIka rUpa se jIvana meM utara jAe to saMsAra sAgara se ber3A pAra hai' arthAt vyakti tanAva mukta jIvana yApana kara sakatA hai| 1150 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa/janavarI-mArca 1997 14 : ahiMsA dvArA tanAva mukti jaina darzana kA mahattvapUrNa siddhAnta hai-- ahiMsA / vyaktigata tanAvoM ke sAtha-sAtha vizvavyApI tanAva bhI isase dUra ho sakate haiN| ahiMsA se dayA, dAna, paropakAra, sahanazIlatA, sahiSNutA, prema kI udAtta bhAvanAeM jAgRta hotI haiN| ahiMsA dvArA sampUrNa vizva meM ekatA aura zAnti kA sAmrAjya sthApita ho sakatA hai| Aja mahAtmA gAMdhI aura unakI ahiMsA vizvavikhyAta hai| aparigraha se tanAva mukti ahiMsA ko grahaNa karane vAlA parigraha se svataH mukta ho jAtA hai| aparigraha kI bhAvanA se tRSNA zAMta ho jAtI hai, jisase santoSa prApta hotA hai aura svataH hI tanAva samApta ho jAte haiM kyoMki aparigraha kA artha hI hai- padArtha ke prati mamatva yA Asakti kA na honA / vastutaH mamatva yA mUrcchA bhAva se saMgraha karanA parigraha kahalAtA hai arthAt mUrcchA hI parigraha hai / 51 parigraha ko jaina Agama meM eka aisA vRkSa mAnA gayA hai, jisake skandha arthAt tane lobha, kleza aura kaSAya haiM / 52 ataH aparigraha kI bhAvanA vyakti ko tanAva rahita kara sakatI hai| anekAnta dvArA tanAva mukti anekAnta ke siddhAnta se durAgraha samApta hote haiM / isa siddhAnta se eka dUsare ko samajhane kA prayAsa karane se tanAva dUra hoNge| isI sandarbha meM sAdhvI kanakaprabhA kA kahanA hai- " vartamAna ke sandarbha meM bhI syAdavAda kI arhatA nirvivAda hai| isameM vaiyaktika, sAmAjika, rASTrIya aura antarrASTrIya sabhI samasyAoM kA sundara samAdhAna sannihita hai| jaina darzana kI yaha mAnyatA sampUrNa vizva ke lie eka vaijJAnika dena hai / 53 anekAntika dRSTi kA dainika jIvana meM yadi vyavahAra hone lage to nizcaya hI vyakti, samAja va rASTra meM vyApta tanAva- dvanda samApta hokara samanvaya, sneha, sadbhAvanA, sahiSNutA tathA upazama-mRdutA jaise udAtta guNoM kA prAdurbhAva hogA, jo nizcaya hI jIvana darzana ko eka naI dizA degaa| sAdA jIvana ucca vicAra se tanAva mukti pratyeka vyakti uccastarIya jIvana jInA cAhatA hai| apane se UMce stara vAle logoM kI nakala karane se icchAeM bar3hatI haiM, lekina unakI pUrti na kara pAne ke kAraNa vaha mAnasika tanAvoM se grasita rahatA hai| ataH sAdA jIvana jIne se ina tanAvoM se mukta huA jA sakatA hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAva : kAraNa evaM nivAraNa : 15 bhAvanAoM se tanAva mukti bhojana-bhajana meM sAttvikatA hone se prANI-prANI kA hRdaya maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha bhAvoM se AplAvita rahatA hai| jaina dharmAnusAra maitrI, pramoda se mana meM prasannatA, nirbhayatA aura Atmika Ananda kA saMcAra hotA hai| karuNA mAnavIya saMvedana ke prati jAgarukatA tathA sahAnubhUti aura mAdhyastha bhAvanA vyakti meM taTasthatA pradAna karatI hai, hIna bhAvanAoM, nirAzAoM, rAga-dveSAtmaka vikalpoM se pIr3ita mana ko zakti pradAna karatI hai|54 nizcaya hI maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha bhAvanAe~ jIvana ko pUrNatA kI ora le jAtI haiN| jisase mAnava tanAva-rahita ho samasta sadaguNoM kA udbhava apane jIvana meM karatA hai| cintana rahitatA se tanAva mukti __adhika socanA yA cintana karanA hI mAnasika tanAva kA pramukha kAraNa hai| atIta kA cintana aura bhaviSya kI kalpanA hI tanAva ko utpanna karatI hai|55 tanAva se mukta hone kA artha hai vartamAna meM jIvana yApana krnaa| atIta ke cintana va bhaviSya kI kalpanA ko chor3anA hogaa| tabhI mana ko vizrAma milegA va tanAva dUra hogaa|56 cintA rahita hokara hI Anandamaya jIvana jiyA jA sakatA hai| indriya saMyama dvArA tanAva mukti sabhI indriyAM apanA-apanA poSaNa cAhatI haiN| yadi inapara niyantraNa na kiyA jaaye| to inakI icchA, lAlasA bar3hatI calI jAyegI, jisakA koI aMta nahIM hai| isIlie tanAvoM kI vRddhi jArI rahatI hai| jo vyakti pA~ca indriyoM aura mana para vijaya prApta kara letA hai, vaha tanAva mukta ho jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA bhI hai ege jie jiyA paMca, paMca jie jiyA ds| dasahA u jiNitANaM, savya satu jinnaamh|| 57 isaprakAra pA~ca indriyA~, mana aura cAra kaSAya- ina dasa ko jItane vAlA Atmika zatruoM ko jIta kara tanAva mukta ho jAtA hai| kaSAya maMdatA aura tanAva mukti kaSAya yAni krodha, mAna, mAyA aura lobha ke vaza meM mAnava tanAva grasta rahatA hai| isake viparIta inakI maMdatA hI tanAva muktatA hai| kaSAya AtmA ke zatru haiN| uttarAdhyayana sUtra meM to kaSAya ko agni kahA gayA hai|58 inako jItane kA upAya dazavaikAlika sUtra meM batAte hue kahA gayA hai Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 uvasameNa haNe kohaM, maddavayA jinne| mAyaM cAjjava bhAveNaM, lobhaM saMtoSao jinne|| arthAt krodha ko upazama se, mAna ko mRdutA se, mAyA ko saralatA se aura lobha ko saMtoSa se jItanA caahie| saMkalpa dRr3hatA se tanAva mukti saMkalpa meM ananta zakti hai| dRr3ha saMkalpa ke dvArA muzkila se muzkila kArya bhI AsAna ho jAtA hai| muni mohana lAla zArdUla ne bhI kahA hai - "manuSya ke saMkalpa meM aparimita zakti hotI hai| jaba vaha saMkalpa bala ko saMjokara kisI anuSThAna ke lie prastuta hotA hai to kucha bhI asaMbhava nahIM raha jAtA hai| manuSya jaba sudRr3ha nirNaya karake baMdhana tor3anA cAhe to vaha pratyeka baMdhana tor3a sakatA hai, isameM koI saMzaya nhiiN|60 ata: mAnava dRr3ha saMkalpita ho tanAvoM se avazya hI mukta ho sakatA hai| saMyamita AhAra se tanAva mukti kahA gayA hai "jaisA khAye anna, vaisA hogA mn"| vyakti kA bhojana yadi tAmasa va rAjasa kI apekSA sAtvikatA se ota prota hai to usake AcAra-vicAra meM bhI zuddhatA, nirmalatA aura bhavyatA parilakSita hogii| kyoMki hamAre mana kA sambandha hamAre AhAra se hotA hai| hama jaisA AhAra leMge, hamAre vaise hI vicAra hoNge| akhAdya aura apeya padArtha Atmatattva ko apakarSa kI ora le jAte haiN| jisase hamAre zarIra ke mukhya aMgoM (hRdaya, mastiSka Adi) para burA prabhAva par3atA hai| isIlie kahA gayA hai ki tanAva jaisI bhaMyakara sthiti se bacane ke lie mana kI svasthatA anivArya hai aura mana tabhI svastha raha sakatA hai jaba, nirAmiSa, parimita, saMtulita evaM vAsanAoM ko uddIpta na karane vAle padArtha yAni sAtvika bhojana hI grahaNa kiye jaayN|61 ___prastuta Alekha meM saMkSepa meM tanAva mukti ke kucha upAya batAye gaye haiM, jisase hama sarvathA tanAva mukta ho sakate haiN| sahI DhaMga se yadi inheM jIvana meM utArA jAya to mAnava jIvana se tanAva zabda hI gAyaba ho jaayegaa| jaba vyakti saMyamita jIvana yApana karane lagegA to vyakti hI nahIM varan parivAra, samAja, rASTra aura yahAM taka ki vizva bhI tanAva mukta ho jaayegaa| sandarbha grantha sUcI1. DaoN0 haradeva bAharI, aMgrejI-aMgrejI hindI koza, jJAnamaNDala limiTeDa, vArANasI, prathama saMskaraNa 1995 I0 san, pRSTha 1083 / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAva : kAraNa evaM nivAraNa Websters Encyclopedic Unabridged Dictionary, Random House Value Publishing Inc. New Jersey, First Edition 1983, Page 1406. 2. pI0DI0 pAThaka, zikSA manovijJAna, vinoda pustaka mandira, AgarA, tIsavAM saMskaraNa, 1996 I0 san, pRSTha 412 / 3. 4. 6. 7. 8. 9. Edward A. Charlesworth and Ronald G. Nathan, Stress Management, Souvenir Press Ltd. London, Ist Edition 1986, Page 18. Tension is a state of disequilibrium, which disposes the organism to do something to remove the stimulating condition. Gates & Others, Educational Psychology, Page 301. Tension means a general sense of disturbance of equilibrium and of readiness to alter behaviour to meet some almost distressing factor in the situation. : 17 Drever Dictionary, A Introduction to Psychology of Education, Page-296. Norman Tallent, Psychology of Adjustment, Nostrand (nAsaTrenDa) Ist Edition, page 461. Stress may be defined broadly as the external stimulus conditions, noxious or depriving which demand very difficult adjustment-Rosen and Gegary. DaoN0 eca0 ke0 kapila, Adhunika naidAnika manovijJAna, hara prasAda bhArgava, AgarA, prathama saMskaraNa, 1991-92, pRSTha 304 / yuvAcArya mahAprajJa, prekSAdhyAna: kAyotsarga, jaina vizva bhAratI, lADanUM, tRtIya saMskaraNa 1989, I0 san, pRSTha- 1 / Edward A. Charlesworth and Ronald G. Nathan, Stress Management, London, Page 4. 10. yuvAcArya mahAprajJa, prekSAdhyAna: kAyotsarga, lADanUM, pRSTha - 2 | 19. vahI, - pRSTha 3 / 12. Charlesworth and Nathan, Stress Management, London, Page 20. 13. yuvAcArya mahAprajJa, prekSAdhyAna: kAyotsarga, lADanUM, pRSTha- 51 14. jainendra siddhAnta koza (khaNDa 2) jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, dillI, tRtIya saMskaraNa 1992 I0 san, pRSTha 33 / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 zramaNa / janavarI-mArca 1997 15. kohaM mANaM ca mAyaM ca lobhaM ca pAvavaDDaNaM / vame cattAri dose u icchaMto hiyamappaNo / / : dazavaikAlika, vAcanA pramukha AcArya tulasI, jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, kalakattA, vi0saMvat 2020, 8 / 36 | 16. mAyA- lobhehiMto rAgo bhavati / koha mANehiM to doso bhavati / / - nizItha cUrNi, gAthA 132 / upAdhyAya amaramuni, sUkti triveNI, sanmati jJAnapITha, AgarA, prathama saMskaraNa 1968 I0 san, pRSTha 222 / 17. uvasameNa haNe kohaM mANaM bhaddavayA jiNe / mAyaM cajjavabhAveNa lobhaM saMtosao jiNe || - dazavaikAlika, AcArya tulasI, kalakattA, vikrama saMvat 2020, 8/38| 18. jainendra siddhAnta koza (khaNDa- 2), jinendra varNI, dillI, pRSTha- 34 / 19. icchA hu AgAsa samAaNaMtiyA | uttarAdhyayanasUtra, sAdhvI zrI candanA, vIrAyatana prakAzana, AgarA, prathama saMskaraNa 1972, 9/48 / 20. jahA lAho tahA laho, lAhA loho pavaDDaI / do mAsa kapaM kajjaM, koDie vi na niTThiyaM / / uttarAdhyayanasUtra, sAdhvI zrI candanA, AgarA, 8/17 / 21. koho pII paNAsei, mANo viNaya nAsaNo / mAyA mittANi nAsei, lobho savva viNAsaNo || dazavaikAlika, AcArya tulasI, kalakattA, 8 / 37| 22. sAdhvI kanakaprabhA, mahAvIra vyaktitva aura vicAra, Adarza sAhitya saMgha, curU, pRSTha 80 / 23. DaoN0 mAtA prasAda gupta, kabIra granthAvalI- sAkhI, prAmANika prakAzana, AgarA, prathama saMskaraNa, 1968, 53/1 / 24. yuvAcArya mahAprajJa, prekSAdhyAna : kAyotsarga, lADanUM, pRSTha 18 25. tattvArthasUtra, paM0 sukhalAla saMghavI, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, tRtIya saMskaraNa 1976, 9/29 / 26. hiMsA'nRtasteya viSaya saMrakSaNebhyo raudrabhaviratadezaviratayo; / / - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanAva : kAraNa evaM nivAraNa tattvArthasUtra, paM sukhalAla saMghavI, vaaraannsii,9/36| 27. Charlesworth and Northan, Stress Management, Page 20. 28. AcArya tulasI, nandana nikuMja, Adarza sAhitya saMgha curu, pRsstth-254| 29. Gates and others, Educational Psychology, Page 692. 30. Direct methods are typically employed to solve a particular adjust ment problem once and for all, Ibid. 31. Indirect methods areemployed solely for the alleviation of unplesant tension. Ibid. 32. sAdhvI kanakaprabhA, mahAvIra, vyaktitva aura vicAra, curu / 33. uttarAdhyayanasUtra, sAdhvI zrI candanA, AgarA, 14/40 / 34. zrI yogIrAja DaoN0bodhAyana, dhyAna yoga se tanAva mukti, pRSTha 20 / 35. appAkattA vikattA ya, suhANa ya duhANa y| appA mittamamittaM ca, duppaTThiya suppaTThio / / uttarAdhyayanasUtra, sAdhvI zrI candanA, AgarA, 20/37 / 36. je AyA se vinnnnyaa| je viNNAyA se AyA / AcArAMgasUtra, (prathama zrutaskandha), yuvAcArya madhukara muni, Agama prakAzana samiti, byAvara, prathama saMskaraNa 1980 I0 san, 5/6/171 / 37. je egaM jANai - se savvaM jaanni| vahI, 3/4/129 / 38. appA viya prmppaa| bhAvapAhur3a, AcArya kundkund|| 39. cittassegayA havai jhaannN| Avazyaka niyukti, haribhadra sUri, zrI bherUlAla kanaiyAlAla koThArI dhArmika TrasTa, bambaI, prathama saMskaraNa vikrama saMvat 2038, 1463, pRSTha 188 / / dhyAna tu viSaye tasmitrekapratyaya sntti| paM0 haragovinda zAstrI, abhidhAna ciMtAmaNi, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, prathama saMskaraNa 1964 I0, 1/84 / 40. zrIcanda surANA 'sarasa', dhyAna yoga : rUpa aura darzana, jayapura, pRSTha 22 / 41. yogazcittavRtti nirodhaH / brahmalIna muni, pAtaMjalayoga darzana, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI caturtha saMskaraNa 1990I0san, 1/2 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 42. ymniymaa'snpraannaayaamprtyaahaardhaarnnaadhyaansmaadhyo'ssttaavnggaani|| vahI, 2/29 / 43. yuvAcArya mahAprajJa, prekSAdhyAna : kAyotsarga, lADanUM / / 44. Charlesworth and Nathan, Stress Management, London, page 39. 45. yuvAcArya mahAprajJa, mana kA kAyAkalpa, Adarza sAhitya saMgha, curu, pRSTha 67 / 46. yuvAcArya mahAprajJa, prekSAdhyAna : zvAsaprekSA, lADanUM, caturtha saMskaraNa 1989 I0 san / 47. Charlesworth and Nathan, Stress Management, London, Page 60. 48. AcArya zrI hastImala jI mahArAja, gajendra vyAkhyAna muktA, pRsstth-1| 49. vahI, pRSTha 196 / 50. sAmAyikasUtra, upAdhyAya amaramuni, pRSTha 284 / 51. mucchA pariggaho vutto| dazavaikAlika, saM0 AcArya tulasI, kalakattA, 6/20 / 52. praznavyAkaraNasUtra, saM0amaramuni jI mahArAja, sanmati jJAnapITha,AgarA, 5/17 / 53. sAdhvI kanakaprabhA, mahAvIra vyaktitva aura vicAra, curu, pRSTha 44 / 54. satveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpA paratvam / madhyastha - bhAva viparIta vRtau, sadA mamAtmA vidadhAtu deva / zrAvakAcAra, amitagati, anantakIrti digambara jaina granthamAlA na02, bambaI, prathama saMskaraNa 1992 I0 san, 13/99 / 55. yuvAcArya mahAprajJa, prekSAdhyAna : kAyotsarga, lADanUM, pRSTha 18 / 56. yuvAcArya mahAprajJa, kisane kahA mana caMcala hai, lADanUM, pRSTha 136 / 57. uttarAdhyayanasUtra, sAdhvI zrI candanA, AgarA, 23/36 / 58. kasAyA aggiNo vuttaa| - uttarAdhyayanasUtra- sAdhvI zrI candanA, AgarA, 23/53 / 59. dazavaikAlika, saM0 AcArya tulasI, kalakattA, 8/38 / 60. muni mohanalAla zArdUla, jaina darzana ke paripArzva meM, lADanUM, dvitIya saMskaraNa 1989 I0 san, pRSTha 143 / 61. muni mahendra kumAra va jeThAlAla jhaverI, prekSAdhyAna : svAsthya vijJAna, lADanUM, prathama saMskaraNa 1984 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa yoganidhAna ( jaina Ayurveda para 13vIM zatI kI durlabha prAkRta racanA) kundana lAla jaina jaina vAGmaya meM Ayurveda se sambandhita bahuta hI kama sAhitya upaladha hai / yadyapi samantabhadra aura mUjyapAda jaise bhiSagAcAryoM ne kaI kRtiyoM kA sRjana kiyA thA para unameM se Ajakala viralI hI racanA upalabdha hai aura yadi upalabdha bhI hai to prakAzita nahIM hai / udAharaNa ke lie AcArya samantabhadra ke siddharasAyanakalpa puSpAyurveda tathA aSTAMgasaMgraha granthoM meM se koI bhI Aja upalabdha nahIM hai| pUjyapAda svAmI ke kalyANakAraka kA patA nahIM cala rahA hai vaise unakI zAlAkyataMtra, nidAnamuktAvalI, nAr3IparIkSA Adi granthoM kA itihAsa meM ullekha milatA hai| inake atirikta pAtrakesarikRta zalyataMtra, siddhasenakRta viSa evaM ugragrahamanavidhi tathA vAgbhaTTakRta aSTAMgahRdaya (prakAzita ) kA jJAna Ayurveda vizeSajJoM ko prApta hai| abhI hAla meM hameM eka bRhatkAya guTakA prApta huA hai jisameM lagabhaga 118 choTI bar3I prakAzita, aprakAzita evaM ajJAta jaina racanAoM kA vizAla saMgraha saMskRta, prAkRta evaM apabhraMza bhASA meM nibaddha hai| ina ajJAta aprakAzita kRtiyoM ke bAre meM hama kabhI bhaviSya meM vistRta evaM prAmANika vivaraNa prastuta kregeN| prastuta nibandha meM hama kevala Ayurveda se sambandhita zrI haripAlakRta 'yoganidhAna' aura ajJAtakRta 'prAkRtavaidyaka' nAmaka kRtiyoM kI carcA kregeN| inakA racanAkAla pauSa sudi aSTamI saM0 1341 tadanusAra 1284 I0 hai / prastuta guTake meM 464 patra haiM tathA patroM kI lambAI 25 se0mI0 tathA caur3AI 16/, se0mii0hai| pratyeka patra para paktiyoM kI saMkhyA 15 hai tathA pratyeka paMkti meM akSaroM kI saMkhyA 32-34 hai / guTake kI lipi ati sundara aura atyadhika suvAcya hai, kAlI aura lAla syAhI kA prayoga kiyA gayA hai| bIca ke kucha patra atyadhika jIrNa zIrNa ho gaye haiN| kisI taraha pAnI meM bhIga jAne ke kAraNa kucha patra paraspara cipaka gae haiM jinako Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 bar3I sAvadhAnI aura parizrama se pRthak-pRthak karanA par3A hai para kucha to abhI bhI cipake par3e haiM jinheM ThIka karanA hogaa| bar3e kheda kI bAta hai ki guTake ke saMrakSakoM athavA pAThakoM kI lAparavAhI aura pramAda ke kAraNa isa bahumUlya nidhi ke Adi aMta ke patra prApta nahIM haiN| aMtima patra kA abhAva bahuta hI adhika khaTakA rahA hai, tathA logoM kI ajJatA, maMdabuddhi evaM pramattatA para kSobha bhI A rahA hai| isa patra se guTake ke lipikAla va lipikartA kA patA cala jaataa| sambhava hai jisa muni yA bhaTTAraka kI preraNA se likhavAyA gayA hogA unakA bhI ullekha ho| jisa zreSThI yA zrAvaka kA Arthika yogadAna rahA ho usakA bhI ullekha ho, kisI vratodyApana yA muni, zrAvaka, bhaTTAraka ke adhyayana hetu likhA gayA thA usakA bhI pramANa mila jAtA para aba to pachatAne aura hAtha malane ke atirikta kara hI kyA sakate haiN| guTake kA aitihAsika mUlya to samApta ho gayA hai| logoM kI isa pramattatA para ronA AtA hai, isI taraha hI hamane anekoM durlabha grantha kho die haiN| isa guTake kI lipi se anumAna lagatA hai ki sambhavata: yaha saM01500 ke AsapAsa kA likhA honA cAhie, hamane hajAroM pANDulipiyoM kA adhyayana kiyA hai aura Discriptive Catalogue taiyAra kie haiM, "dillI jina grantha ratnAvalI" nAma se unameM se eka bhAga prakAzita bhI hai, para isa guTake meM lipikartA ne jaisA virAma cinhoM kA prayoga kiyA hai vaisA anyatra nahIM milA, isase pAThakoM ko sahI aura zuddhavAcana meM sahAyatA mila sake isake lie eka acchA prayAsa kiyA gayA hai jo sacamuca hI atyanta sarAhanIya aura abhinandanIya hai| ina virAma cinhoM se pratilipi sahI, zuddha aura prAmANika tathA spaSTa ho sakI hai| prastuta racanA prAkRtavaidyaka ko lipikAra ne 'parAkRta vaidyaka' likhA hai jo guTake meM patra saM0 391 se prArambha hokara 407I para samApta hotI hai, bIca meM patra saM0402 para bhI 'iti parAkRta vaidyaka samAptam' likhA hai tathA 'NamiUNa vIyarAgaM...... likhakara yoganidhAna nAmaka racanA ke Arambha kI sUcanA detA hai| isase vidita hotA hai ki prAkRta vaidyaka aura yoganidhAna nAma kI do bhinna-bhinna kRtiyA~ haiM; yaha bhI sambhava hai ki prAkRtavaidyaka eka hI pramukha racanA ho aura yoganidhAna nAma se isI kA dUsarA adhyAya ho? para yadi yaha usakA adhyAya mAnA jAya to yoga nidhAna meM pRthak maMgalAcaraNa kI kyA AvazyakatA thI, ata: hamArA to spaSTa abhimata hai ki prAkRtavaidyaka aura yoganidhAna do pRthak-pRthak racanAe~ haiM aura Ayurveda se sambandhita kramaza: 275+ 108 gAthAoM meM nibaddha hai| ata: hama yahA~ yoganidhAna kI hI carcA kregeN| yadyapi yoganidhAna meM racanAkAra tathA racanAkAla Adi kA koI ullekha nahIM hai, para prAkRtavaidhaka ke sAtha jur3I hai, ata: isake kartA bhI zrI haripAla hI haiN| zailI, zabdAvalI, gAthA kA svabhAva Adi saba milate julate haiN| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoganidhAna : 23 yoganidhAna meM 108 gAthAe~ haiM jo ATha adhyAyoM meM vibhAjita haiMprathama adhyAya umArinAsana nAma se hai jisameM cAra 4 gAthAe~ haiN| dUsarA adhyAya strIgarbha nAma se hai jisameM teIsa 23 gAthAe~ haiN| tIsarA adhyAya harSanAsana nAma se hai jisameM bAraha 12 gAthAe~ haiN| cauthA adhyAya rAghaNinAsana nAma se hai jisameM pA~ca 5 gAthAe~ haiN| pAMcavA~ adhyAya kAmalanAsana nAma se hai jisameM unnIsa 19 gAthAe~ haiN| chaThA adhyAya sUlanAsana nAma se hai jisameM dasa 10 gAthAe~ haiN| sAtavA~ adhyAya ukArikAnAsana nAma se hai jisameM cAra 10 gAthAe~ haiN| isameM hikkAnAsana kI do gAthAe~ bhI sammilita haiN| AThavA~ adhyAya phuTakara jisameM ikatIsa 31 gAthAe~ haiN|| kula 108 isa taraha kula eka sau ATha gAthAoM meM yoganidhAna nibaddha hai| isameM vibhinna rogoM ke zamana hetu mantroM kA bhI ullekha hai jinake jApa se roga naSTa ho jAte haiN| isameM garbha nirodhaka auSadhi se sambandhita gAthA bhI hai| __ yoganidhAna ke prArambha meM jo maMgalAcaraNa kiyA gayA hai usase kavi ke jaina matAlaMbI hone kA saMketa milatA hai yathA : NamiUNa vIyarAyaM joyavisuddhaM tiloya uddhrnne| joyaNihANaM sAraM vajjarimo me smaasenn|| vIyarAya (vItarAga) zabda spaSTata: jaina paramparA kA sUcaka hai| isakI sahayogI racanA prAkRtavaidhaka kA maMgalAcaraNa, jisameM jinendra bhagavAnarUpI vaidya ko namana kiyA hai, nimnaprakAra hai - NamiUNa jiNovijjo bhavabhamaNe vAhi keunnsmtyo| puNuvijjayaM payAsamijaM bhaNiyaM puvvasUrIhiM / / Age gAthAbaddha racanA kA ullekha karate hue kavi apanA nAma nirdiSTa karatA hai:gAhAbaMdhe virayami dehINaM roya NAsaNaM prmN| harivAlo jaM bullaitaM sijjhai guruM pasAyaNaM / / uparyukta maMgalAcaraNa se kavi ke jaina dharmAnuyAyI hone meM koI sandeha nahIM rahatA hai| racanA kI samApti karate hue kavi apanI ajJatA aura maMdabuddhi ke lie buddhimantoM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa / janavarI-mArca / 1997 se kSamA yAcanA karate hue vinaya prakaTa karatA hai : harivAleNa ya rayiyaM puvva vijjo hi jaM jiNiddivaM / buhayaNa taM mahu khamiyahu hINa hiyo jaM jikavvoya / / 256 / / kavi racanAkAla kA ullekha karate hue likhatA hai : 24 : vikkama Naravai kAle terasaya gayAiM eyatAle (1341) siyaposaTThami maMdo vijjaya satyo ya puNNo yA / / 257 / / iti prAkRta vaidyakaM samAptam / vismaya kI bAta hai ki kavi jaina hote hue bhI madhu aura mUtra ke prayogoM kA ullekha bahulatA se karatA hai, naramUtra kA prayoga bhI likhA hai| ho sakatA hai kavi ke Age AyurvedIya siddhAntoM kA mahattva adhika rahA ho aura dhArmika dRSTi gauNa kara dI ho, yaha bhI sambhava hai| sthAna bheda ke kAraNa uparyukta prayoga jyAdA anucita na samajhe jAte hoN| abhI paM0 mallinAtha zAstrI kI pustaka se jJAta huA ki tamila prAnta meM bahu bIja ke kAraNa laukI (ghiyA) abhakSya mAnI jAtI hai, jabaki uttara bhArata meM vaha muni AhAra ke lie uttama zAka mAnA jAtA hai| isI prakAra zvetAmbara granthoM meM mUtra cikitsA ke ullekha bhI milate haiN| ho sakatA hai aisA hI koI matabheda uparyukta prayogoM ke sambandha meM rahA ho / Ayurveda ke vizeSajJa vidvAn prastuta racanA ko dhyAna se par3heM aura usameM ullikhita nuskhoM kA anusaMdhAna kara mAnava kalyANa ke lie auSadhi nirmANa kreN| ataH hama yoganidhAna kI mUla gAthAoM ko avikala rUpa se yahA~ prastuta kara rahe haiN| prastuta racanA ke anuvAda yA prayogAdi kAryoM, auSadhi nirmANa hetu lekhaka kI likhita anumati anivArya hai| atha yoganidhAnaM Arabhyate NamiUNa vIyarAyaM joyavisuddhaM tiloya uddharaNaM / joya nihANaM sAraM vajjarimo me samAseNa / / 1 / / kisiNamilAvai pullokuTTaM ghasiUNa pAvaNe diNe / NAsai umAri doso pacchehiM tisatta ratte hiM / / 2 / / cavalammi ekkabhAyaM sephadamUlammi bhava saheyammi / uha jaleNaya NAso ummAri paNAsaI siMphada mUlaM torIviNivatoeNa NAvaNe diNe / phADivi kaphaNi pavaraM uvAri paNAsaNaM hoi / / 4 / diTTha || 3 // iti yoganidhAne umAri NAsano'dhyAyaH / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoganidhAna : 25 vaNanAriyalI mUlaM gojala piTThammi avaha takkehiM / NAse pANe diNNaM rattaM payaraM paNAsei / / 5 / / diDherattavire ye NiyamaNi kheDaM Na kiMpi kAyavvaM / valahANi rakkhaNatthaM karaM vayaM bhoyaNaM deha / / 6 / / pAlAsiyANa kaMdaM pATA roheuyammi kaTiUNaM / pIyaMtaha tIyadiNe payarapavAhaM paNAsei / / 7 / / duddharuhAemUlaM guDadhiyakaNakANa lappasI kuNaha / avaharairattapayaraM khajjato sattarattehiM / / 8 / / piyasiMdUrImUlaM pIsivi puvyottalappasI kuNaha / sA asiyA sattihiM paMDura payaraM paNAsei / / 9 / / tiNi diNA riukAle jaM ghighasaya NAyakesaraM pIyaM / NArI lahei puttaM khIra sahA bhoyaNo bhutto / / 10 / / mora sihANayamUlaM khIre pIeNa gambhu tiya lahai / vaDuvA aha UMga jaDA joNi dhariya lahu pasavae vaalaa||11|| apamagga jaDAsArIu uppADiya jai viuppaDai / tiya nAme tA puriso ahatuTTai ThIkarI hoi / / 12 / / puNuNavajaDa jaDDAriyatele bhiMgevi joNimuha dharae / takkhaNi gambhaM pADai jIvo mukko amukko vA / / 13 / / solasiepattarasaM purANaguDa tahiya mANeNa / NArI pasavaNa kAle joNI pIDA Nivarei / / 14 / / girikaNiyAi mUlaM kaDivaDhe gambhu na paDai / pADhA aha apamagge mUlaM joNi dhari sukkha pasavei / / 15 / / ahikaMcU puDada8 cuNNaM kariUNa makkhieppa / sahateNaya aMjiya cakkhU siMgheNaya pasavae NArI / / 16 / / sukhakhIra sire diNNaM hatthe vaddhava bhUlaM sarapuMkhA / Naha sallovi payAsai daiyA sukkheNa pasavei / / 17 / / gambhu jharai jA guvviNi gambhaM dhArei sANiyamA / pArevayApurIsaM taMdula to eNa pAyavvaM / / 18 / / pippaliguDa mayaNahalA daMtI javakhAra tuMbi biijaaii| sukhakhIrekaya vattI joNi dhari esu puphphayaM hoi||19|| apamaggamUla piTThA joNi bhiMtare su pesiyaM teNa / hoi pasUI NArI pIDA savvaM NivArei / / 20 / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 khIru virAliya kaMdaM diNasattaM piyae thaNa veyaNA hri| kuraMTau jaDa daMti cavvivvi levie ahavA / / 21 / / dudhu var3hai govari livi taNu sukkA jhaDei varuNatarupattaM / ghiya sahiyaM uvaDhiya paniyakAe taNu thaNaNo dosayaM hohiM / / 22 / / NIloppala bhahujaTThI abhayA pIsevi sIyala jaleNa / jA piyai sattaratte gambha dhArei paDamANaM / / 23 / / laMgaliyAekaMdaM pIsivi NAhIya levaNe dinnnne| jA hoigUr3hagambhA sA sigdhaM pasavai suheNa / / 24 / / apamaggA dahi pIe vaMjhAyA sugambhu dhIrei / taM patte payamANe payaraM vAre i NimbhaMtaM / / 25 / / baDajaDa agge kopala suhama rattAI mahudhie nnaarii| purisAliMgaNa kAle suhadiNi pANe vahusuvA hohiM / / 26 / / siya caMdaNa taMdula jali pANeNa NArIya payaruvArei / Ama pae diNa sattaM bhattaM bhuttaeNa dhArae gambhaM / / 27 / / iti yoganidhAne strIgarbho'dhyAyaH siyagiri kaNiya mUlaM vIyaM vA toya pIseya / NAse diNNaM pADivi siMbhaM saNivAya NivAraNaM kuNai / / 28 / / tehuva mahuvA sAraM haya gaMdhA iMdavAruNI mUlaM / hariNA piTTho NAsaM paNNaMto harai saNavAyaM / / 29 / / vissANalu sugurI caM pukkhara mUlaM ca lahuvariMgiNiyA / marupittaM saNavAyaM NAsai cau kattha pANeNa / / 30 / / Naramutte gomutte chAyalamutteNa tayatayaM stte| NiMvaya khaMDaM bheDa vicchAyA mukkaM ca kAreha / / 31 / / vAsi kapUriNa pariyaM saNivAe gahiya uThi jamakAle / ghasi jalaNAsaM diNNaM sovi Naro bhallao hoi / / 32 / / babbUlamUla kaDiyA kaNe dhariyAvi savva kAlammi / NAsei harisa doso jaha timirotaraNi kiraNehi / / 33 / / ghosaMDiyaphala paNae mahuNA saha leviyAI harisAiM / galivi paDaMti NimbhaMtaM tusAra rAsI jahAgiMbhe / / 34 / / paMcaMga devadAlI vaphphivi toeNa vApha seeNa / sukkivi paDaMti harisA phalaNi vahaMjaha kuvAeNa / / 35 / / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoganidhAna takkasamaM pIyaMto sUvarakaMdo ya mUsalIkaMdo / ikkoviharai harisAikko vi citAvalI mUle / / 36 / / ai komala villahalA sAhA kAlehi seijoNivvaM / rattabhavAje harisA samayaMti kuDaM Na pIDati / / 37 / / AhAlima saha sakkara TaMkaNa samabhAya guliya samabhAyaM / pANeNaya NimbhaMtaM dosohariso paNAsei / / 38 / / vissamirI suradAro cau cau bhAyAiM tihala chahabhAya / cAri taji iga pIpali viuNa guDeharisa NAsei / / 39 / / iti yoganidhAne hrssnaasno'dhyaayH| OM hrIM amRtadaMSTrAyA rAghaNi saritADite svAhA / rAghaNi maMtrajApya 108 aijuNe kiMvajaDA sIyala jalapiyaM ca rAghaNI NAsaM / aha NegaDi ausesaM pattApI yAvi rAghaNI haNai / / 4 / / taidiNa deka jaDAyA pANiya ghasiyAvi taMvapatteNa / NAsai rAghaNi vAyA ahavahu vivahAiM dijjae ikkA / / 41 / / duvihaM rAghaNi dosaM rasamUlaM vAya java taha ceva / vAyabhavAe bhaNiyaM rasamUlakayaM bhaNissAmi / / 42 / / guMparupaesaDaddhaM pokhararamaNI suaMgula chhaao| pacchavigoraM bhariso dIvaDabhariyaM mivaMdhaha / / 43 / / chIDijjaha tIyadiNe tatthavaNaM paDai piMDehiM / NAsai rAghaNi doso rasa bhaioNatthi saMdeho / / 44 / / iti yoganidhAne rAdhaNinAsano'dhyAyaH kamali Naro jo rahio tahava payANammi suhaya ber3hiya / saujaha taha maMte hiM jala urIya kaMsa e udde / / 45 / / pacchA su puNNasuviyAtatthavi ThaviUNa Thavahi sijjtle| jhaMpi birayaNI vasiyaM tattoyaM raMtuDaM hoi / / 46 / / imiNA vihiNA puNau kijja taMhaM vAsarehi sattehiM / phiTTai kAmala doso NihiTTha puvva pure sehi / / 47 / / maMto jaMhA brAhmaNu brAhmaNakau veTau brAhmaNa kI dohalI iNha mAre / dohalI loyeju pApu hoite pali lIjahi amukA amedhukarahi / / 48 / / siMcivi ghieNa suttaM kaMsaya roDaMmmi cediyaMteNa / ThaviUNa tattharavIraM maMteNA NoNakhavijjA / / 49 / / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 phiTTai kAmala doso vArAsattehiM sUkhArehiM / dajjhai tatthaNa suttaM maMta pahAvesu NibhbhaMtaM / / 50 / / maMtro jhaa| vAyuvaruNaAdityAdibhyo namaH anayAsthityA dvitIyamaMtro jhaa| jiNi sarajAli hiM aMba chAyau ; jiNi vANihiM khaMDavaNudahA yu| ajjuNu kahiyai iMdaM dahaM puttu, tasuNAmiNa vaMdhijjai suttu / rakkhijjahi pihaubaMdhijjahi, pihimihe pAyau bhUlau muddharaNukarei / kaMsahau teNa haraSiu gaNiyAtaM tu na dei| sUtrataMtu vAra 21 kttokNvessttyet| anayAsthityAtRtIyamaMtro jyH| ajjuni brahmi upAiihu padabhipatI ThI chAM chIM chU phaT svAhA / / 51 / / gahiUNa kasaNa caNayANa cauro ahimaMtaUNa maMteNa / khAvahi kAmala gahio sattAvIsAiM vArAI / / 52 / / imiNA vihiNA asiyA aTThottarusaucaNakakasaNAI / ikkeNavadivasehiM kAmala doso samosAi / / 53 / / maMtrojahA ricikici svAhA kasaNa caNayANa muTThI ikkAgahiUNa dAhiNe htthe| maMtomaNikaNa puNo taM hatthe vAmae khimahA / / 54 / / vAmAo dAhiNAe dAhiNa hatthA vAmao punno| aNayA vihiNAcaNayA ahimaMtivi sattavArAiM / / 55 / / sA caNayANayamuTThI kAmala gahiyassa bhkkhnnedinne| vAsarataehi asiyA kAmala doso NivArei / / 56 / / maMtrojahA (thA) amukassa kAmalo aDaaDa svaahaa| siddhanAthadevI kI AjJA kAmalo nAsaM gacchat "paMcaMgadevadAlI kADhivi toeNa teNa pahAvijjA sA suMghaMta asaMto kAmaladoso paNAsei / / 57 / / tihalAjuttaM tikkhaM amarIjuttaM pivei jo tassa / phiTTai kAmaladoso tahaso ko puDuroyammi / / 58 / / kaivAiyANa bhAjI piyasiddhA aNudiNu asNtaann| NAsai kAmala vAo NimbhaMtaM sattarattehiM / / 59 / / OM hrAM hrIM hUM hraH lvaha lvaha kSaH lakSmI svAhAanena maMtreNa canakA makSimaMtridIyate vA (21) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoganidhAna jApyadeyaM caNe kAmala doSaM nAsayati nAtra saMdehaH / sarapuMkhA paMcagA chAyA sukkammi uNha jala kar3hiyA / pahANaM teNa karato kAmala doso paNAseha / / 60 / / takka sahA apamaggA mUlaM taMdula jali tipani mUlAI / piya khaMDa saha dhattI khaddhA kAmala pahaNeikkikkA / / 61 / / ca abhayA chaha avera dhattI kaDuvAI pippilI mUDhaM / ekkekkabhAya sahiyA jamAiNi dADima keserao patto / / 62 / / kalaya rau vaya sauMcalu tiNivi bhAyAiM gulahaM cAlIsA / harisA kAmala paMDu khaddhA guliyA bhayaMdaro haNai / / 63 / / iti yoganidhAne kAmala nAsano'dhyAyaH : saMdeho / / 66 / / ahiMmaMtiUNatoyaM imiNA maMtreNa satta vArAI / pAvijjai dUva jale takkhaNi sUlaM NivArei / / 64 / / maMtro jahA himavaMta syo jare pArzve asvakamemihAkramaH / tatra sUla samutpaNNetatraiva vilayaM gataH / / 65 / / ahi maMtiUNa toyaM aNayA vijjAiM sattavArAI / avaharai udara sUlaM toe pIe Na baMjhakaMkolIkaMdo masiNA pIsevi surahi rasavAya bhUya sUlA NAsaMti hi abhayAikko bhAo tiDDU bhAyAiM kuNahu achAI / unhajaleNaya pIyaM gudasUlaM NivAraNaM kuNai / / 68 / / rAmaTha saThaMcalu sUMThI pukkharamUlampi meli sama savve / upajaleNaya pIyaM savve sUlA NivArei / / 69 / / abhayAmalayaviDaMggataitaibhAyA Nisoya guladUdaha / duddheNa / pANabhattehiM / / 67 / / guliyA makkhiya mANaM sUlo haraNaM vireya karaNaM ca / / 70 / / tuMvara abhayA pukkharu sauMcala siMghau viDovi javakhAraM / javayaNi rAmaTha gaMyakaNa takkhaNi sUlaM aThavaTaM haNai / / 71 / / vastu2 1 tuMvara abhayA rAmaTha pukkharu siMdhava sauMcalu kiThThasahiyaM / unhodaya kayapANaM AvavadhaM arui sUla NAsei / / 72 / / ghaNapatta ela dhattA vivuha viDaMga savva vasubhAyA / sakkara puNu samabhAyA diTThIsUlaM viNAsei / / 73 / / iti yoganidhAne sUla nAsano'dhyAyaH 29 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 NAsei garuva hikkA dAruNa garuva Na jAi soDhavvaM / mahuNA lehijjaMto ikko kaDurohiNI cuNNo / / 74 / / khAso vijAi NAsaM cirakAla pavaTTiyAvi jA hikkaa| NaliyA jaMtehi phuDakUlaDI dhUpa pivaMtassa / / 75 / / iti yoganidhAne hikkA nAsano'dhyAyaH . samisaM aMtara challI katthaM kijjAya pippalAyaM ca / kAr3hi visIyala kAuM pIe ukAriyA hre||76|| jaMbUdala bhagolaM aha gharaharI sutatta kAUNaM / khippivi jalitaM toyaM pIyaMto kAriyA jAi / / 77 / / iti joga nidhAne ukArikA nAsano'dhyAyaH vaNa vAyA ghaya vasau jara kapa pittAiM NaTTha nniddaaii| puNa ravi lahei NichA sevaMtahaM amaravallIhiM / / 78 / / ahaM ciMtAya bhauttaNi ahavA pIyaMtu mANusI duddhaM / teNavi bharaMtu NayaNe NaTThA giMdA puNo hoi / / 79 / / sajjarasaM ghayakhaMDaM aisAraMsu lehaNesu diNoNa / takkhaNi gahei muTThI tama Nivaha udaya akkeNa / / 8 / / sajjarasaM hariyAlaM ghaya khaMDa aisareNa diNNeNa / takkhaNi gahei muTThI tama NivahaM jaha mayaM keTha ||81||cNdrody gopaya ghiyakara saddhaM karisaddha vavUla challi ktthNs| tihiM divasahiM pIyaMto AbhAsau muTThihilei / / 8 / / dhattIbhAlU miriyA dahiya sameyaMpi pIyamANassa / takkhaNi gahei muTThI aisAraM Natthi saMdeho / / 83 / / harivAruNi caDalehaNi jalaNeNAvi haNai dukkhavaMtaM / puNuserahi dahimattho taM pIe puNuvi pIveu / / 84 / / kaDutuMviNi kumiMDA (tumiMDA) toraikhIreNa vIyaveka rsaa| vekarasa virAlI igakarasA ratti yA khaMDA / / 85 / / khIra sahAtai sattAtaM cuNNaM pANaeNa raviudae / dUSa(kha)vatA piNAsai patyodharieNa jutteNa / / 86 / / addhaka rasajavakhAraM dhattI kara sammi TaMkaNaM pAyaM / vaTTivi dhareha cuSNaM TaMke pAhANa bheeNa / / 87 / / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *. yoganidhAna NAsae turiyaM / / / 94 / / kkira samANa khaddhaM dUkhavataM giMbheNaya takka sahA puNu paya saha levitaM hAi / / 88 / / aha dakkhA (rakA) gothaNiyA kaTiyA kara sovi sakkarA sahiyA / pIyaMtovi NAsai talayaM muttakicchAyA / / 89 / / abhayA palAsa challI gokharuva javAsauvi vaDavattI / mahukarisATayaNAsai khINaMDA hoi (ya) mutta* rayA / / 90 / / kaMdavirAliya cuNNaM ghayatele takka sahavi meleha / taM bhakkhijjai NUNaM bhuta Niroho NivArei / / 99 / / ahalaka koDI mUlaM katthaM kaTTevi leha caubhAyaM / siyalaM karevi pIyaM mutta do so paNAsei / / 92 / / kaMjiya sINA kesU urivaddhA mutta thaMbha vArei / ahajeThThA ghayapakvA thaMmai muttA girohoya / / 93 / / sotakaMccUra diNNaM aha vadyariya urivaddha kaMjIe / ahakoTThANayamaddI bhujathaMbhaharA patthA dhAdaI sehA pitta pamehAi mahusahA harae / aha chiNNA sAmarimahu jisa dhattI rasa maho ahavA / / 95 / / mUsali jalataru cuNNaM kumheNa vIyAiM rattakhaMDaM ca / chiNNobhavasama cuNNaM koraya bhaMDeNa dhAreha / / 96 / / Ama pae saha pANaM rattaM kiNhaM ca ahava seyaM ca / aThTha dasA paramehA NAsaMtahaM Natthi saMdeho / / 97 / / dhAresukhIra apamagga pIyavisA bhUNiMvo motha paDiyauM / abhayA chalapala gula saha guliyA bhakkhaMto harisa karisei / / 98 / / suMThI vemiriyA vasu cittaya sUraNovi khaMDa dahiyA / aDavIsa gulaM guliyA dussaha harisAiM avaharai / / 99 / / viNipallaI NisoyA haraDai saviDaMga AMvalA tiNNi / vAraha pala gula guliyA harisAiM sayAi pheDer3a / / 100 // vissAsaha java khAraM cuNNaM saha takka pIya harasa haro / komala aivelahalA aha sayayaM gakkhataM harae / / 101 / / tilA paTola visAlA paDikarasaM tAyamANu paDiaddhaM / soMThi sahATya nAsai gujjha harisa koTha (Dha) so joya / / 102 / / surajava visAla pippali cittaya apamagga vIya bhUNiMvo / siMdhava saha dUNa gulA guliyA gudahirasa NAsei / / 103 // mUlanirodhaH jaati| 31 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 dhAdai loha atIsA motha samaha Avale hevaalo| muhidaMte vahirattaM aisAraM NAsae NUNaM / / 104 / / teNU dhaNA javAiNi dADima jIrA skkkddaasiNgii| taja siMdhava ahikesari ghaNa pattA ela tittiDiyA / / 105 / / savva samaM tavakhIraM puNu savva samAyaM khaMDa meleha / tAlU Naya roya haraM valaM ca puddhiM ca vaMdhei / / 106 / / kiMvadalA AmaliyA pANiyapiTThAya mothayA karaha / NivvAhI NiNAsai khajjatA roya mhienn||107|| vihaijaDabhayaNavAsA pIpali khAreNa guliya diNa sttaa| khaddhesu joNi dharie phulla pavAho gao hoi / / 108 / / iti parAkRta (prAkRta) vaidyakaM samAptam Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa sUktikAe~ DaoN0 surendra varmA (1) aMka-akSara netra haiM ye do, dekhA karo inase! (4) apriya saho kaho mata apriya duzmana ko bhI (2) aMdhakAra meM jo bhI hai jItA, aMdhA / hai vaha puruSa (5) avasara ko jisane pahacAnA hai kSaNa vo (3) anaginata guNa-dharma haiM, vastu lekina eka (6) AtmatulA meM tolo, duHkha sabake eka sarIkhe Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) AjJA pAlana nahIM kare jo, muni daridra hotA (11) kAma na AyA jana-dhana saMgraha kAla AkhirI (8) eka-dUsare para nirbhara hama aMdhe-laMgar3e (12) kitanI mauteM bhogI maiMne, jIvana eka isI meM! (9) kara lAlaca dhaMsatA-daladala meM pyAsA hAthI (13) kRtajJa-bhAva ko jiMdA rakkho, jaldI mara jAtA hai (10) kAma AgrahI puruSa kAmAsakta kaise tare vo! (14) krodha-lobha au. mAyA-moha, sabakA svAda kasailA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) kyA, kaise, kaba? uttara ko becaina sabhI ciMtaka! (19) jaba kumhAra ke cAka car3he, hove pAvana miTTI (16) gola meja meM koNa nahIM, ho jAtI bAta sarala (20) jindagI : reta para khIMcI gaI hai ika lakIra (17) calanI-sA ye citta asthira, cAhe saba bharanA (21) jisane jItA svayaM 'Apa' ko, huA himAlaya sA (18) chaMTa jAtI hai bhIr3a pAsa se, dhana kSaya hone pe! (22) jIva jantu ko duHkha detA hai, yaha mana Atura Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) jIvana priya hai sabhI prANiyoM ko yadi, hiMsA kyoM? (27) jo udAra hai, phaladAyI vRkSoM sA vaibhavazAlI (24) jIvana pU~jI hai, mata kha!-ise niveza karo (28) jo kaluSita na ho kaSAyoM se, hai kuzala vahI (25) jIrNa patra ko bana jAne do khAda, mUlyavAna vo! (29) jo nahIM chUTechuTAe, DhITha aisI moha hai hiMsA (26) jo ahiMsaka, mRtyu-bhaya unako bhalA kyoM kara (30) jo rakheM rati arati meM kevala, ve virata haiM Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (31) jor3e kitane sAja au' sAmA~, sadhe nahIM lekina (35) diyA dUsaroM ne jo mAna, usakA kyA abhimAna! (32) tAra bAta ke TUTa na jAe~, mata tAnoM itanA (36) duHkhadAyI hai parimArjita para karatA duHkha (33) tutalAte ye baccoM ke svara, vaMzI se bajate haiM (37) duHkha dete haiM svayaM paraspara hI Atura jana (34) tU svayaM hI mitra apanA, kise khojatA phire (38) duHkha-sukha ke bIca palatA dvandva, pAra jAnA hai Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39) duHkha hare jo dUsaroM kA, puruSa hotA hai vahI (43) na bA~dho rikta maMsUbe, caloge to mileMge rAste (40) dRSTiyA~ hotI aneka, nirarthaka haiM pUrva-graha (44) nahIM gayA jo pahanA-oDhA, vastra bhalA vo kaisA! (41) dvandva meM mana pha~sA ho yadi, kare kaise smaraNa? (45) nahIM cAhatA duHkha koI bhI, sukha sabako pyArA (42) dharatI para yadi Tike raho to, nabha chU loge (46) nahIM milegA Izvara banA-banAyA bananA hogA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (47) nirmala karo aMtarmana, karuNA se bhIgane do (51) pAlakI koI uThAe: aura baiThe pAlakI koI (48) nirakha sUrya kA udaya, kA~patI osa patra pe (52) prema vaMcita puruSa, marusthala meM vRkSa sUkhA (49) padma patra pe par3I bUMda pAnI kI, kSaNa meM miTI (53) pyAra rahita hai kAma, AliMgana mRta deha kA (50) pahale bano manuSya, mokSa taba mila jAegA (54) bikatA hotA pyAra kahIM to letA use kharIda! Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : (55) bhaya grasita jIvana virodhI hai maraNa- hiMsA (56) bhale tarka kA dvAra baMda ho, A~kha jhare karuNA (57) bhautika sukha ke lie bhaTakanA hai pAnA duHkha (58) mana dvividhA meM rahe agara to samatA sAdho (59) mana pramatta karatA manamAnI, kaisA ajJAnI? (60) mana meM par3I sadiyoM purAnI, ye graMthi hai- hiMsA (61) maratA vo hai, jo pramatta hai, yatna nahIM karatA (62) mAnava netroM usase sUrya camaka pAtA " Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (63) mAra sakA jo khuda ko, vo amara huA samajho! (67) mRtyu bhaya se mukti pAo, sArthaka jIvana jiyo (64) mila-jula ke rahate haiM kaSAya mausere bhAI (68) mRtyu hetu to koI bhI kSaNa nahIM anavasara! (65) mukta huA vo pAra kiyA jisane daladala ko (69) megha rItate, isIlie to phiraphira bharate! (66) mRtyu nIMda hai, jAganA hai nIMda se jIvana, aho! (70) maitrI bhAva ko abhivyakti denA, hai kSamA karanA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (71) mauta para hai eka tIkhI TippaNI yaha jindagI! (75) loga sAre jo jaruratamanda haiM, tere par3osI (72) yadi zarIra karatA zarArateM kauna ajUbA! (76) virata huA jo Asakti se, vahI kuzala hotA (73) rahatA nahIM bhUkhA, bA~Ta jo khAtA kAka samAna (77) viSaya bhoga saba kaSTa-vihIna vRkSa kele se! (74) lAbha-alAbha to hotA hI rahatA, kyoM harSa-zoka! (78) viSaya sabhI saMsAra haiM, viSayarUpa saMsAra! 10 : Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (79) zakti paMkha meM Ate hI, ur3a jAtA bAla vihaga (83) saca sakala para jhUTha haiM Adhe adhUre saba! (80) zara avakra ghAyala kare, vakra taMbUrA zAMta! (84) sadA jAgate sajaga Atmavid, sote ajJAnI (81) zizu cir3iyA ko moha rahA kaba phUTe aMDe se! (85) sabako tolo AtmatulA se, mata pAlo saMzaya (82) saMtulita hai tulA kI DaMDI, kabhI jhukatI nahIM (86) sabako mIThI nIMda milI, vaMcita rahA daridra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (87) sabhI ora ve bhaya se haiM AkrAMta jo pramatta haiM ! (88) samyaka darzana jJAna, caritra- tInoM uttama mitra (89) sAta raMga kI bhaMgimAe~ sAta, sabhI saca haiM! (90) sAthI sukha duHkha meM koI detA nahIM dilAsA! : 12 : auM' a ( 91 ) sukha kA arthI bhoge duHkha kevala, kyA anartha hai? (92) sukha hamAre, bhAgatI sI zAma kI parachAiyA~ ! (93) sone kI ho, yA lohe kI, yadi ber3I hai, bA~dhegI hI (94) svarga ko bhI jo kare kalavita, naraka, hiMsA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (95) hama donoM hI sahI-galata, phira jhagar3A kaisA! (98) kSaNa bhara kA sukha pAne ko, nara satata duHkhI! (96) hiMsA karatI AtaMkita, hai azubha ise jhaTako (99) kSarita hote patra ko dekho, kSaNa ko pahacAno (97) hoM nahIM svapna yadi, kaise jI pAveM vyAkula jana (100) truTi ko 'choTI' Aga 'z2arA sI mata mAno, phailegI 2) surendra varmA 10, eca0AI0jI, 1-sarkulara roDa, ilAhAbAda : 13 : Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta DaoN0azoka kumAra siMha jainaparamparA meM prAcIna kAla se hI jana-jana ke antarmAnasa meM dharma, darzana aura adhyAtma ke siddhAntoM ko prasArita karane kI dRSTi se prasiddha kathAoM, vizeSata: dharmakathAoM kA Azraya liyA gayA hai| jaina dharmakathA sAhitya kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki usameM satya, ahiMsA, paropakAra, dAna, zIla Adi sadguNoM kI preraNAyeM sanihita haiN| dharmakathA ke viSaya kA pratipAdana karate hue AcArya haribhadra ne bhI kahA hai- "dharma ko grahaNa karanA hI jisakA viSaya hai, kSamA, mArdava, Arjava, mukti, tapa, saMyama, satya, zauca, AkiJcanya, aparigraha tathA brahmacarya kI jisameM pradhAnatA hai, aNuvrata, digvrata, dezavrata, anarthadaNDa virati, sAmAyika, proSadhopavAsa, upabhoga-paribhoga tathA atithisaMvibhAga se jo sampanna hai, anukampA, akAmanirjarAdi padArthoM se jo sambaddha hai, vaha dharmakathA kahI jAtI hai|"1 prAkRta gAthA-nibaddha niyuktiyoM meM saGketita dRSTAnta kathAyeM bhI dharmakathAyeM haiN| adhikaraNa arthAt pApa ke duSpariNAma, kSamA kA mAhAtmya aura cAroM kaSAyoM, krodha, mAna, mAyA aura lobha ke duSpariNAmoM ko batAne vAlI kathAoM kA saGketa kara adhikaraNa, kaSAyAdi se virata rahane, kSamA Adi dharmoM kA pAlana karane kI preraNA dI gaI hai| dazAzrutaskandhaniyukti meM adhikaraNa arthAt kalaha, pApa, duSpravRtti Adi sambandhI dviruktaka, campAkumAranandI aura ceTa dramaka ke dRSTAntoM meM asaMyamI yA gRhastha janoM meM paraspara kalaha aura zatrutA ke kAraNa vadha, khalihAna jalAne tathA yuddha meM bandI banAne jaise pratizodhAtmaka kRtya kiye jAte haiN| phira bhI jaba eka pakSa dvArA dUsare pakSa se kSamAyAcanA kI jAtI hai to dUsarA pakSa usake zatrutApUrNa kRtyoM aura akSamya aparAdha ko anadekhA kara kSamA pradAna kara detA hai| ina dRSTAntoM dvArA yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki jaba asaMyamI loga bhayaGkara aparAdhoM ke lie kSamAyAcanA aura kSamAdAna kara sakate haiM taba saMyamI sAdhu to avazya 1. pravaktA - pArzvanAtha vidyApITha, vaaraannsii| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 hI apane prati kiye gaye aparAdhoM ko kSamA kara sakate haiM aura svakRta aparAdhoM ke lie dUsaroM se kSamA mA~ga sakate haiN| uparyukta dRSTAntoM ke atirikta kaSAya ke duSpariNAma ko batAne vAle cAra dRSTAnta-saGketa prApta hote haiN| inameM anantAnubandhI krodha kaSAya se sambandhita hala jotane vAle maruta, anantAnubandhI mAnaviSayaka zreSThiputrI accaMkAriya bhaTTA, atyadhika mAyA kaSAya se yukta pANDurAryA tathA lobhI zramaNa AryamaGga ke dRSTAnta prApta hote haiN| isa niyukti meM saGketita dRSTAntoM ko isaprakAra sUcIbaddha kara sakate haiM : 1. adhikaraNa arthAt kalaha sambandhI dRssttaant| 1. dviruktaka vRttAnta, II. campAkumAranandI, III. bhRtya dramaka, 2. kaSAya se sambandhita dRssttaant| I. krodha kaSAyaviSayaka maruta dRSTAnta, II. mAnakaSAya viSayaka accaMkAriya bhaTTA dRssttaant| III. mAyA kaSAya viSayaka pANDurAryA dRSTAnta, IV. lobha kaSAya viSayaka Arya maGga dRssttaant| niryakti sAhitya meM kathAoM ko, unake pramukha pAtroM ke nAma-nirdeza ke sAtha eka, yA do yA kabhI-kabhI tIna gAthAoM meM kathA ke mukhya binduoM ke kathana dvArA iGgita kiyA gayA hai| kathA kA pUrNa svarUpa paravartI sAhitya se hI jJAta ho pAtA hai, vaha bhI mukhyata: carNi sAhitya se, nizIthabhASyacUrNi aura dazAzrutaskandhacUrNi' meM uparyukta kathAyeM ukta krama se upalabdha haiN| nizIthabhASyacUrNi meM yaha kathA vistRta rUpa meM varNita hai jabaki dazAzrutaskandha cUrNi meM ye kathAyeM saMkSipta rUpa meM varNita haiN| ina donoM cUrNiyoM ke atirikta yathAprasaGga bRhatkalpabhASya aura AvazyakacUrNi' meM bhI ye kathAyeM prApta hotI haiN| ukta cUrNiyoM meM prApta vivaraNoM ke AdhAra para hI ina kathAoM kA svarUpa prastuta kiyA jA rahA hai 1. adhikaraNa sambandhI dviruktaka dRSTAntadeg egabaillA bhaMDI pAsaha tumbhe Dajjha khalahANe / haraNe jhAmaNajattA, bhANagamalleNa ghosaNayA / / 91 / / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta : 49 appiNaha taM baillaM durutagga! tassa kuMbhayArassa / mA bhe DahIhi gAmaM annANi vi satta vAsANi / / 9 / / eka kumhAra miTTI ke bartanoM se bharI bailagAr3I lekara dviruktaka (do arthI bhASA bolane vAle) nAma ke samIpavartI gA~va meM phuNcaa| kumhAra kA eka baila curAne ke abhiprAya se dviruktakoM ne kahA--- he! he! logoM! Azcarya dekho! eka bailavAlI gAr3I hai| isa para kumhAra boloM-he logoM! dekho! isa gA~va kA khalihAna jala rahA hai aura usane gAr3I gA~va ke bIca le jAkara khar3I kara dii| maukA dekhakara gA~va vAloM ne usakA eka baila curA liyaa| bartana bika jAne ke bAda vApasa Akara usane gA~va vAloM se baila vApasa dene kI bAra-bAra yAcanA kii| gA~va vAloM ne kahA- tuma eka hI baila ke sAtha Aye ho| baila vApasa na milane se kruddha kumhAra zaradakAla meM gA~va vAloM ke dhAnya se bhare khalihAna ko lagAtAra sAta varSa taka Aga lagAtA rhaa| A~ThaveM varSa gA~va vAle ikaTThe hokara ghoSaNA karavAye ki jisake prati bhI hamane aparAdha kiyA hai, vaha hameM kSamA kare, parivAra sahita hamArA nAza na kre| taba kumhAra bolA- baila mujhe vApasa do| baila mila jAne para usane gA~va vAloM ko kSamA kara diyaa| yadi una asaMyata ajJAnI logoM dvArA svakRta aparAdha hetu kSamA mA~gI gayI aura usa asaMyamI kumhAra ne kSamA bhI kara diyA, to puna: saMyata jJAniyoM dvArA bhI apane prati kiye gaye aparAdha ke lie paryuSaNa parva meM avazya kSamA kara denI caahie| aisA karane se saMyama ArAdhanA hotI hai| 2. campAkumAranandI yA anaGgasena dRSTAnta caMpAkumAranaMdI paMca'cchara theranayaNa duma'valae / 'viha pAsaNayA sAvaga iMgiNi uvavAya Nadisare / 193 / / bohaNa paDimA udayaNa pabhAvaupyAya devadattAte / maraNuyavAe tAyasa, Na yaNaM taha bhIsaNA samaNA / / 94 / / gaMdhAra girI devaya, paDimA guliyA gilANa paDiyareNa / pajjoyaharaNa dokkhara raNa gahaNA me'jja osavaNA / / 95 / / dAso dAsIvatito chattaTTiya jo ghare ya vatthavvo / ANaM kovemANo haMtavyo baMdhiyavvo ya / / 96 / / jambUdvIpa meM campA nagarI nivAsI svarNakAra kumAranandI atyanta strI-lolupa thaa| rUpavatI kanyA dikhAI par3ane para dhana dekara usase vivAha kara letA thA, isa taraha usane pA~ca sau striyoM se vivAha kiyA thaa| manuSyabhoga bhogate hue vaha jIvana yApana kara rahA thaa| idhara paJcazaila nAma ke dvIpa para vidyunmAlI nAmaka yakSa rahatA thaa| hAsA aura prabhAsA usakI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa / janavarI - mArca / 1997 do pramukha patniyA~ thIM / bhoga kI kAmanA se ve vicAra kara rahI thIM taba taka kumAra nandI dikhAI pdd'aa| kumAra nandI ko apanA apratima rUpa dikhAkara ve chipa gaIM / mugdha kumAra nandI dvArA yAcanA karane para ve prakaTa ho bolIM paJcazaila dvIpa Ao aura ve adRzya ho giiN| nAnA prakAra se pralApa karate hue vaha rAjA ke pAsa gyaa| rAja- - udghoSaka se usane ghoSaNA karavAyI ki use ( anaGgasena ko ) paJcazaila dvIpa le jAne vAle ko vaha karor3a mudrA degaa| eka vRddha nAvika taiyAra ho gayA / anaGgasena usake sAtha nAva para savAra hokara prasthAna kiyaa| dUra jAne para nAvika ne pUchA- kyA jala ke Upara kucha dikhAI de rahA hai| usane kahA nhiiN| thor3A aura Age jAne para manuSya ke sira ke pramANa kA atyadhika kAlA bana dikhAI pdd'aa| nAvika ne batAyA ki dhArA meM sthita yaha paJcazaila dvIpa parvata kA vaTa vRkSa hai| yaha nAva jaba vaTavRkSa ke nIce pahu~ce taba tuma isakI sAla pakar3akara vRkSa para car3hakara baiThe rahanA / sAndhyavelA meM bahuta se vizAla pakSI paJcazaila dvIpa se aayegeN| ve rAtri vaTavRkSa para bitAkara prAta:kAla dvIpa lauTa jaayeNge| unake paira pakar3akara tuma vahA~ pahu~ca jAoge / 50 : vRddha yaha batA hI rahA thA ki naukA vaTavRkSa ke pAsa pahu~ca gayI, kumAranandI vRkSa para car3ha gyaa| uparokta rIti se jaba vaha paJcazaila dvIpa pahu~cA, donoM yakSa deviyoM ne kahAisa apavitra zarIra se tuma hamArA bhoga nahIM kara skoge| nidAnapUrvaka bAlamaraNa tapa kara yahA~ utpanna hokara hI hamAre sAtha bhoga kara skoge| deviyoM ne use susvAdu patra - puSpa, phala aura jala diyaa| usake so jAne para una deviyoM ne sote hue hI hatheliyoM para rakhakara use campA nagarI meM usake bhavana meM rakha diyaa| nidrA khulane para AtmIyajanoM ko dekhakara vaha ThagA sA donoM yakSa deviyoM kA nAma lekara pralApa karane lgaa| logoM ke pUchane para kahatA- paJcazaila ke viSaya meM jo vRtta sunA thA usako dekhA aura anubhUta kiyaa| zrAvaka nAgila usakA samavayaska thaa| nAgila ne kahA ki jinaprajJapta dharma kA pAlana karo jisase saudharma Adi kalpoM meM dIrghakAla taka sthita rahakara vaimAnika deviyoM ke sAtha uttama bhoga kroge| ina alpakAlIna sthiti vAlI vANavyantariyoM ke sAtha bhoga karane se kyA ? phira bhI usane nidAna sahita iMginImaraNa svIkAra kiyaa| kAlAntara meM vaha paJcazaila dvIpa para vidyunmAlI nAmaka yakSa huA aura hAsA - prabhAsA ke sAtha bhoga karate hue vicaraNa karane lagA / - nAgala zrAvaka bhI zramaNa vrata aGgIkAra kara, AlocanA aura pratikramaNa kara samaya vyatIta karate hue acyutakalpa meM sAmAnika deva ke rUpa meM utpanna huaa| kisI samaya nandIzvara dvIpa meM aSTAhnikA kI mahimA ke nimitta sabhI deva ekatrita hue| samAroha meM devatAoM dvArA vidyunmAlI deva ko paTaha (nagAr3A) bajAne kA dAyitva sauMpA gyaa| anicchuka use balAt lAyA gyaa| paTaha bajAte hue use nAgila deva ne dekhaa| pUrva janma ke anurAga ke kAraNa pratibodha dene hetu nAgila deva usake samIpa Akara pUchA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta : 51 mujhe jAnate ho| vidyunmAlI ne kahA- Apa zakrAdi indroM ko kauna nahIM jAnatA hai? taba deva ne kahA isa devatva se bhinna pichale janma ke viSaya meM pUchatA huuN| vidyunmAlI ke anabhijJatA prakaTa karane para deva ne kahA ki maiM pUrvabhava meM campA nagarI kA vAsI nAgila thaa| tumane pUrvabhava meM merA kahanA nahIM mAnA isalie alpaRddhivAle devaloka meM utpanna hue ho| vidyunmAlI ne pUchA- mujhe kyA karanA cAhie? acyuta deva ne kahA- bodhi ke nimitta jina-pratimA kA avatAraNa kro| vidyunmAlI devatA kI kRpA se culli himavaMta para jAkara gozIrSacandana kI lakar3I kI pratimA laayaa| use ratnanirmita samasta sarvAbhUSaNoM se vibhUSita kiyA aura gozIrSacandana kI lakar3I kI peTI ke madhya rakha diyA aura vicAra kiyA ise kahA~ rkhuu| ___ idhara eka vaNika kI naukA samudra-pravAha meM pha~sa gayI aura cha: mAsa taka pha~sI rhii| bhayabhIta aura parezAna vaNik apane iSTa devatA ke namaskAra kI mudrA meM khar3A rhaa| vidyunmAlI ne kahA- Aja prAta: kAla yaha vItibhaya nagara ke taTa para pravAhita hogii| yaha gozIrSacandana kI lakar3I vahA~ ke udAyana rAjA ko bheMTakara isase naye devAdhideva kI pratimA nirmita karane ke lie khnaa| devakRpA se naukA vItibhaya pattana phuNcii| vaNik ne rAjA ke pAsa jAkara deva ke kahe anusAra nivedana kiyaa| rAjA ne bhI nagaravAsiyoM ko ekatra kiyA aura vaNik se jJAta-vRttAnta khaa| vaNakuTTaga se pratimA banAne ke lie kahA gyaa| brAhmaNoM ne devAdhideva brahma kI pratimA banAne ke lie khaa| parantu kuThAra se lakar3I nahIM kttii| brAhmaNoM ne kahA- devAdhideva viSNu kI pratimA banavAo, phira bhI kuThAra nahIM calI aura isa prakAra skandha rudrAdi devagaNoM kA nAma lene para bhI zastra kArya nahIM kiyA, sabhI khina hue| rAnI prabhAvatI ne rAjA ko AhAra ke lie bulaayaa| rAjA ke nahIM Ane para prabhAvatI devI ne dAsI bhejaa| rAjA ke vilamba kA kAraNa btaayaa| dAsI se vRttAnta jJAta hone para rAnI ne vicAra kiyA mithyAdarzana se mohita ye loga devAdhideva se bhI anabhijJa haiN| prabhAvatI snAna kara kautuka maGgalakara, zukla paridhAna dhAraNakara hAtha meM bali, puSpa-dhUpAdi lekara vahA~ gyii| prabhAvatI ne bali Adi saba kRtya kara kahA- devAdhideva mahAvIra varddhamAna svAmI haiM, unakI pratimA kraao| isake bAda kuThAra se eka prahAra meM hI usa lakar3I ke do Tukar3e ho gye| usameM rakhI huI sarvAlaGkArabhUSitA bhagavAn kI pratimA dikhAI pdd'ii| ghara ke samIpa nirmita mandira meM rAjA ne usa mUrti kI pratiSThA kraayii| kRSNagulikA nAmaka dAsI mandira meM sevikA niyukta kI gii| aSTamI aura caturdazI ko prabhAvatI devI bhaktirAga se svayaM hI mUrti kI pUjA karatI thiiN| eka dina pUjA karatI huI rAnI ko rAjA ke sira kI chAyA nahIM dIkha pdd'ii| upadrava kI AzaGkA se bhayabhIta rAnI ne rAjA ko sUcita kiyaa| rAnI ne upAya socA ki jinazAsana kI pUjA se maraNa kA bhaya nahIM rahatA hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 eka dina prabhAvatI ne snAna-kautakAdi kriyA ke bAda mandira jAne het zuddha vastra lAne kA dAsI ko Adeza diyaa| utpAta-doSa ke kAraNa vastra kusuMbharaMga se lAla ho gyaa| prabhAvatI ne una vastroM ko praNAma kiyA parantu usameM raGga lagA huA dekhakara vaha ruSTa ho gaI aura dAsI para prahAra kiyA, dAsI kI mRtyu ho gyii| niraparAdhinI dAsI ke mara jAne para prabhAvatI pazcAttApa karane lagI ki dIrghakAla se pAlana kiye gaye mere sthUlaprANAtipAtavrata khaNDita ho gaye, yahI mujha para utpAta hai| prabhAvatI ne pravrajyA-grahaNa kI AjJA hetu rAjA se vinatI kii| rAjA kI anumati se gRhatyAgakara usane niSkramaNa kiyaa| cha: mAsa taka saMyama kA pAlana kara, AlocanA aura pratikramaNa kara mRtyu ke pazcAt vaimAnika devoM ke rUpa meM utpanna huii| rAjA ko dekhakara, vaha pUrvabhava ke anurAga se anya veza dhAraNa kara jainadharma kI prazaMsA karatI hai| tApasa bhakta hone ke kAraNa rAjA usakI bAta svIkAra nahIM karatA thaa| (prabhAvatI) deva ne tapasvI veza dhAraNa kiyaa| puSpaphalAdi ke sAtha rAjA ke samIpa jAkara use eka bahuta hI sundara phala bheMTa kii| vaha phala alaukika, kalpanAtIta aura amRtarasa ke tulya thaa| rAjA ke pUchane para tapasvI ne, nikaTa hI tapasvI ke Azrama meM aise phala utpanna hone kI sUcanA dii| rAjA ne tapasvI-Azrama aura vRkSa dikhAne kA tapasvI se anurodha kiyaa| mukuTa Adi samasta alaGkAroM se vibhUSita ho vahA~ jAne para rAjA ko vanakhaNDa dikhAI par3A, usameM praviSTa hone para Azrama dikhAI pdd'aa| Azrama ke dvAra para rAjA ko aisA AbhAsa huA mAno koI kaha rahA hai- "yaha rAjA akele hI AyA hai| isakA vadha kara isake samasta alaGkAra grahaNa kara lo| bhayabhIta rAjA pIche haTane lgaa| tapasvI bhI cillAyA-- daur3o-daur3o, yaha bhAga rahA hai, ise pkdd'o| taba sabhI tapasvI hAtha meM kamaNDala lekara mAro-mAro, pakar3o-pakar3o kahate hue daudd'e| rAjA bhAgane lgaa| bhayabhIta ho kara bhAgate hue rAjA ko eka vizAla vanakhaNDa dikhAI pdd'aa| usameM manuSyoM kA svara sunAI pdd'aa| usa vanakhaNDa meM praveza karane para rAjA ne candra ke samAna saumya kAmadeva ke samAna saundaryayukta, bRhaspati ke samAna sarvazAstra vizArada, bahuta se zramaNoM, zrAvakoM, zrAvikAoM ke samakSa, dharma kA pravacana karate hue eka zramaNa ko dekhaa| rAjA 'zaraNa-zaraNa' cillAte hue vahA~ gye| zramaNa ne kahA- bhayabhIta mata ho| 'chor3a diye gaye yaha kahate hue tapasvI bhI calA gayA, rAjA bhI Azvasta ho gyaa| zramaNa se dharma pravacana sunakara rAjA ne dharma svIkAra kara liyaa| parantu yathArtha meM rAjA apane siMhAsana para hI baiThA thA, vaha kahIM gayA hI nahIM thaa| usane socA yaha kyA hai? AkAzasthita (prabhAvatI) deva ne batAyA, yaha saba (camatkAra) maiMne tujhe pratibodha dene ke lie kiyA thaa| 'tumhArA dharma nirvighna ho' yaha kahakara deva Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta : 53 antardhyAna ho gye| samasta nagaravAsiyoM ke madhya ghoSaNA huI, vItibhaya nagara meM deva dvArA avatIrNa pratimA hai| gAndhAra janapadavAsI eka zrAvaka ne saMkalpa kiyA ki sabhI tIrthaGkaroM ke paMcakalyANakoM-janma, niSkramaNa, kaivalyaprApti, nirvANabhUmiyoM Adi kA darzana karane ke pazcAt pravrajyA grahaNa kruuNgaa| yAtrA ke daurAna usane vaitADhya giri kI guphA meM vartamAna RSabhAdi tIrthaGkaroM kI ratnanirmita svarNa pratimAoM ke viSaya meM eka sAdhu ke mukha se sunaa| ata: darzana kI icchA se vahA~ gayA stava evaM stutiyoM se stavana karate hue, ahorAtra nivAsa karate hue usake mana meM ratnoM ke prati thor3A bhI lobha nahIM huaa| usake nirlobha se tuSTa hokara pratyakSa ho deva ne usase vara mA~gane ke lie khaa| taba zrAvaka ne kahAkAma bhoga se nivRtta mujhe varadAna se kyA prayojana? 'moharahita devatva kA darzana hai', yaha kahakara devatA ne yathAcintita manorathoM ko pUrNa karane vAlI ATha sau gulikAyeM pradAna kii| phira zrAvaka vItibhaya nagara meM vidyamAna deva dvArA avatArita samasta alaGkAroM se vibhUSita pratimA ke viSaya meM sunakara, usake darzanArtha vahA~ gyaa| pratimArAdhana ke lie kucha dina taka mandira meM rukA aura bImAra par3a gyaa| pravrajyAbhilASI mere lie ye galikAyeM niSprayojana haiM yaha socakara usane gulikAyeM mandira kI dAsI kRSNagulikA ko de dI aura vahA~ se prasthAna kiyaa| kRSNagulikA ne, gulikAoM kI zakti-parIkSA ke lie yaha saMkalpa kara eka gulikA khA liyA ki maiM udAtta kanakavarNA, sundara rUpa vAlI aura aizvaryavAlI houuN| usase vaha deviyoM ke samAna kAmarUpavAlI, parAvartita vezavAlI, udAtta kanakavarNavAlI, sundara rUpa vAlI aura subhagA ho gyii| logoM meM carcA hone lagI ki devatAoM kI kRpA se kRSNagalikA kanakavarNA ho gayI isakA nAma svarNagulikA honA cAhie aura vaha isI nAma se prasiddha ho gyii| alaukika zakti ke prati vizvAsa utpanna ho jAne para usane eka gulikA mukha meM rakhakara kAmanA kI ki pradyota rAjA mere pati hoN| vItibhaya se ujjayinI assI yojana (320 kosa) dUra hone para bhI akasmAt rAjasabhA meM rAjA pradyota ke sammukha ekapuruSa kathA kahane lagA- vItibhaya nagara meM devatA dvArA avatArita pratimA kI sevikA kRSNagulikA devakRpA se svarNagulikA ho gaI hai| atyadhika saubhAgya tathA lAvaNya se yukta vaha bahuta se logoM dvArA pArthita kI jAne lagI hai| vArtA sunakara pradyota ne svarNagulikA ko lAne hetu udAyana ke pAsa dUta bhejA ki ise svarNagulikA ke sAtha vApasa kro| dUta ke pahu~cane para udAyana ne yathocita satkAra nahIM kiyaa| apane prastAva kA anukUla uttara na milane para pradyota ne yuddhadUta bhejAyadi svarNagulikA nahIM bhejoge to yuddhArtha A rahA huuN| vaha dUta svarNagulikA se bhI milaa| usane kahA yadi pratimA vahA~ jAyegI tabhI maiM jAU~gI, anyathA nahIM jaauuNgii| dUta ke lauTa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 Ane para pradyota apane analagiri hAthI-ratna para savAra hokara yuddha ke lie susajjita ho kavaca dhAraNa kara gupta rUpa se pradoSavelA meM nagara meM praviSTa huaa| vahA~ vasanta kAla meM kRtrima pratimA nirmita karavAkara, use sajAkara uccasvara meM gIta gAte hue devatAvatArita pratimA lAne ke lie rAjabhavana meM nirmita mandira meM praviSTa huaa| chala se kRtrima pratimA ko mandira meM sthApita kiyA aura devatAvatArita pratimA kA haraNakara calA gyaa| jisa rAtri analagiri vItibhaya nagara meM praviSTa huA, gandhahasti ke gandha se usake praveza ke viSaya meM logoM ko jJAta ho gyaa| mahAmantrI ne vicAra kiyA, nizcaya hI analagiri hAthI-stambha naSTa kara AyA huA hai athavA dUsarA koI vanahastI AyA huA hai| prAta:kAla analagiri ke Ane ke lakSaNa dikhAI pdd'e| rAjA ko batAyA gayA ki pradyota Akara vApasa calA gyaa| svarNagulikA kI khoja karavAne para jJAta huA ki usake nimitta hI pradyota AyA thaa| mandira meM vidyamAna pratimA kI satyatA kI parakha ke lie, ki yaha devatAvatArita pratimA hai yA usakI pratimUrti, usa para puSpa rakhe gye| mUla pratimA ke gozIrSacandana kI zItalatA ke prabhAva se puSpa malina nahIM hote the| rAjA snAna karane ke pazcAt madhyAhna meM devAyatana gaye aura pUrva kusumoM ko mlAna huA dekhakara rAjA ne jAna liyA ki mUla pratimA kA haraNa ho gayA hai| krodhita udAyana ne caNDapradyota ke pAsa dUta bhejA ki dAsI ko bhale hI hara le gaye kintu pratimA vApasa bheja do| caNDapradyota kI ora se sakArAtmaka uttara na milane para udAyana ne samasta sAdhanoM evaM senAoM ke sAtha prasthAna kiyaa| grISma kA samaya hone se maru janapada meM yAtrA karate hue jalAbhAva se samasta senA pyAsa se vyAkula ho gyii| samasyA ke nivAraNa ke lie udAyana rAjA ne prabhAvatI deva kI ArAdhanA kii| deva ke zAsana meM kampa utpanna huaa| deva dvArA avadhijJAna kA prayoga karane para udAyana rAjA kI AvRtti dikhAI pdd'ii| deva ne turanta Akara bAdaloM se jalavarSA karavAyI jisase devatA dvArA nirmita puSkara meM jala ekatra ho gyaa| isa devakRta puSkara ko hI ajJAnI loga puSkaratIrtha kahane lge| ujjayinI pahu~cakara udAyana rAjA ne pradyota ko ghera liyA aura adhisaMkhya logoM kI upasthiti meM usase kahA- tumase hamArA virodha hai| hama donoM hI yuddha kareMge, zeSa janoM ko maravAne se kyA? pradyota ne ise svIkAra kara liyaa| bAda meM dUta ke mAdhyama se sandeza bhijavAyA-kisa prakAra yuddha hogA- rathoM se, hAthiyoM se yA azvoM se| udAyana ne kahA tumhAre analagiri jaisA uttama hAthI mere pAsa nahIM hai, taba bhI tujhe jo abhISTa hai usase yuddha kro| pradyota ne kahA- ratha se yuddha kregeN| nizcita dina udAyana ratha para upasthita huA jabaki pradyota analagiri hAthI-ratna ke saath| zeSa senApati, sainyasamUha darzaka mAtra thA, taTastha thaa| / yuddha Arambha hone para udAyana ne hAthI ke cAroM pairoM ko bIMdha diyaa| hAthI gira par3A, ujjayinI para udAyana kA adhikAra ho gyaa| svarNagulikA bhAga gii| devatAdhiSThita pratimA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta : 55 ko puna: vahA~ se lAnA sambhava nahIM huaa| pradyota ke lalATa para "dAsIpati" yaha nAma aGkita karavAyA gyaa| udAyana pradyota ko bandI banAkara laayaa| usake vApasa Ate-Ate varSAkAla A gyaa| paryuSaNa parva Arambha hone para usane dUta dvArA pradyota se pUchavAyA ki ve kyA AhAra grahaNa kreNge| dUta dvArA apratyAzita rUpa se pUchane para pradyota AzaGkita ho gayA ki jAna kA khatarA hai| dUta ne zaGkA-nivAraNa kiyA ki zramaNopAsaka rAjA Aja paryuSaNA kA upavAsa rakhate haiM isalie tumheM icchita AhAra pradAna kreNge| pradyota ko duHkha huA ki pApakarma yukta hone ke kAraNa paryuSaNa kA Agamana bhI nahIM jAna paayaa| usane udAyana se kahalavAyA ki vaha bhI zramaNopAsaka hai aura Aja AhAra nahIM grahaNa kregaa| taba udAyana ne kahAzramaNopAsaka ko bandI banAne se merA sAmAyika zuddha nahIM hogA aura na hI samyak paryuzamana hogaa| isalie zramaNopAsaka ko bandhana se mukta karatA hU~ aura samyak kSamApaNA kruuNgaa| usane pradyota ko mukta kara diyA aura lalATa para jo aGkita thA usa para svarNapaTTa bA~dha diyaa| usake bAda se vaha paTTabaddha rAjA ke rUpa meM prakhyAta ho gyaa| isaprakAra yadi gRhastha bhI vairavaza kiye gaye pApoM kA upazamana kara sakate haiM, to punaH sarvapApa se virata zramaNoM ko to acchI prakAra se upazamana karanA caahie| 3. bhRtya dramaka kA vRttAnta' khaddhA''dANiyagehe pAyasa daTThaNa ceDarUvAiM / piyaro bhAsaNa khIre jAiya laddhe ya teNA u / / 97 / / pAyasaharaNaM chettA paccAgaya damaga asiyae siisN| bhAuya seNAvati khiMsaNA ya saraNAgato jattha / / 98 / / eka dramaka nAmaka naukara kA putra, svAmI ke ghara meM banA kSIrAna dekhakara, use mA~gane lgaa| naukara gA~va meM se dUdha aura cAvala mA~gakara lAyA aura patnI ko kSIrAna banAne ke lie khaa| nikaTa ke gA~va meM ThaharA huA coroM kA dala gA~va lUTane ke lie AyA aura usa garIba ke ghara se kSIrAna se bharI thAlI uThA le gayA, naukara kheta para gayA huA thaa| kheta se tRNa kATakara lauTate samaya vaha yaha socate hue ghara AyA ki Aja bacce ke sAtha kSIrAna khaauuNgaa| bacce ne kSIrAnna kI corI ke bAre meM btaayaa| dramaka tRNa-pUla rakhakara krodha se bharakara claa| coroM ke senApati ke sAmane kSIsatra kI thAlI dekhaa| senApati akelA thA, cora dubArA gA~va meM cale gaye the| dramaka ne talavAra se usakA sira kATa liyaa| senApati kA vadha ho jAne se cora bhI bhAga gye| senApati kA choTA bhAI nayA senApati bnaa| senApati kI mA~, bahana aura bhAbhI usakI nindA karatI thIM- bhAI ke vairI ke jIvita rahane para tumhAre senApatitva ko dhikkAra hai| senApati krodha meM bharakara gayA aura dramaka ko Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 jIvita pakar3akara laayaa| dramaka se pUchA- he! he! bhrAtRvairI! kisa astra se tumheM maaruuN| dramaka ne uttara diyA-jisase zaraNAgata para prahAra karate haiM usase prahAra kro| dramaka ke isa uttara para vaha socane lagA- zaraNAgata para prahAra nahIM kiyA jAtA hai aura usane dramaka ko mukta kara diyaa| yadi dharma ke usa ajJAnI ne bhI mukta kara diyA to puna: paraloka se bhayabhIta vAtsalya ke jAnakAra kyoM na samyaktva kA pAlana kregeN| (2) kaSAya viSayaka dRSTAnta krodha kaSAyaviSayaka maruka yA maruta dRSTAnta / avahaMta goNa marue cauNha vappANa ukkaro uvari / choDhuM mae suvaTThA'tikove No demo pacchittaM / / 103 / / maruka nAmaka vyakti apane baila ko jotane ke lie kheta para le gyaa| jotate-jotate baila thakakara gira par3A aura uTha na skaa| taba maruka ne use itanA mArA ki mArate-mArate pairA yA cAbuka TUTa gayA, taba bhI baila nahIM utthaa| anya lakar3I na milane para maruka lAThI se mArane lgaa| eka lAThI se mArA, phira do lAThiyoM se mArA, isataraha cAra lAThiyoM se ikaTTha mArA, taba bhI baila na uThA aura antata: mAra khAkara baila mara gyaa| govadhajanita pApa kI vizuddhi ke lie vaha dhigjAtIya maruka kisI brAhmaNa ke pAsa gyaa| sArI bAta batAkara usane anta meM kahA ki Aja bhI baila ke Upara merA krodha zAnta nahIM huaa| brAhmaNa ne kahA- tuma atikrodhI ho, tumhArI zuddhi nahIM hai, tumheM prAyazcitta nahIM duuNgaa| isaprakAra sAdhu ko bhI krodha nahIM karanA caahie| yadi krodha utpanna bhI ho to vaha jala meM par3I lakIra ke samAna ho, jo krodha punaH eka pakSa meM, cAturmAsa meM aura varSa meM upazAnta na ho use viveka dvArA zAnta karanA caahie| mAna kaSAya viSayaka acvaMkAriya bhaTTA dRSTAnta 1 vaNidhUyA'ccaMkAriya bhaTTA aTThasuyamaggao jAyA / varaga paDiseha sacive, aNuyattIha payANaM ca / / 104 / / NivaciMta vigAlapaDicchaNA ya dAraM na demi nivakahaNA / khiMsA Nisi niggamaNaM corA seNAvaI gahaNaM / / 105 / / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazAzrutaskandhaniryukti meM iGgita dRSTAnta necchai jalUgavejjagagahaNa tammi ya aNicchAmi / gAhAvai jalUgA dhaNabhAuga kahaNa moyaNayA / / 106 / / sayaguNasahassa pAgaM, vaNabhesajjaM vatIsu jAyaNatA tikkhutta dAsIbhiMdaNa Na ya kova sayaM padANaM ca / / 107 / / 1 kSitipratiSThita nAmaka nagara meM jitazatru rAjA thA, dhAriNI devI usakI rAnI aura subuddhi usakA mantrI thaa| vahA~ dhana nAmaka zreSThI thA, bhaTTA usakI putrI thii| mAtA-pitA saba parijanoM se kaha diyA thA bhaTTA jo bhI kare, use rokA na jAya, isalie usakA nAma 'accakAriya" bhaTTA par3A, vaha atyanta rUpavatI thii| bahuta se vaNigparivAroM ne usakA varaNa karanA caahaa| dhanazreSThi usase kahatA thA ki jo ise icchAnusAra kArya karane se manA nahIM karegA use hI yaha dI jAyagI, isaprakAra vaha varaNa karane vAloM kA prastAva asvIkAra kara detaa| : anta meM eka mantrI ne bhaTTA kA varaNa kiyaa| dhana ne usase kahA- yadi aparAdha karane para bhI manA nahIM karoge, taba dU~gA / mantrI ke zarta mAna lene para bhaTTA use pradAna kara dI gii| kucha bhI karane para vaha use rokatA nahIM thaa| 57 -- vaha amAtya rAjakAryavaza vilamba se ghara lauTatA thA, isase bhaTTA pratidina ruSTa hotI thii| taba vaha samaya se ghara Ane lgaa| rAjA ko dUsaroM se jJAta huA ki yaha patnI kI AjJA kA ullaMghana nahIM karatA hai / eka dina Avazyaka kAryavaza rAjA ne roka liyA / anicchA hote hue bhI use rukanA pdd'aa| atyanta ruSTa ho bhaTTA ne daravAjA banda kara liyaa| ghara Akara amAtya ne daravAjA khulavAne kA bahuta prayAsa kiyA phira bhI jaba bhaTTA ne nahIM kholA taba mantrI ne kahA- tuma hI svAminI hoo| ruSTa ho vaha dvAra kholakara pitA ke ghara kI ora cala pdd'ii| saba alaGkAroM se vibhUSita hone ke kAraNa coroM ne rAste meM pakar3akara usake saba alaGkAra lUTa liye aura usa senApati ke pAsa lAye / senApati ne use apanI patnI banAnA cAhA, vaha sahamata nahIM thI / vivaza ho senApati ne use jalUka vaidya ke hAtha beca diyaa| vaidya ne bhI use apanI patnI banAnA cAhA / bhaTTA patnI banane ke lie sahamata nahIM huii| bhaTTA krodha meM jalUka ke pratikUla vacana bolatI, usakI icchA ke viparIta kArya krtii| vaha zIlabhaGga nahIM karanA cAhatA thA / bhaTTA raktasrAva ke kAraNa kurUpa ho gii| idhara usakA bhAI kAryavaza vahA~ aayaa| dhana dekara use chur3Akara le AyA, vamana aura virecana dvArA punaH use rUpavatI banAkara mantrI ke pAsa laayaa| amAtya ne svIkAra kara liyaa| bhaTTA ne krodha purassara mAna ke doSa dekhakara abhigraha kiyA maiM mAna athavA krodha kabhI nahIM kruuNgii| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 mAyA kaSAya viSayaka pANDurAryA dRSTAnta pAsatyi paMDarajjA pariNNa gurumUla NAya abhiogA / pucchati ca paDikkamaNe, puvvanbhAsA cautthammi / / 108 / / apaDikkama sohamme abhiogA devi sakkatosaraNaM / hatyiNi vAyaNisaggo gotamapucchA ya vAgaraNaM / / 109 / / pANDurAryA nAmaka zithilAcAriNI sAdhvI pIta saMvalita zukla vastroM se sadA susajjita rahatI thii| isalie loga use pANDurAryA nAma se jAnate the| vaha vidyAsiddhA thI aura bahuta se mantroM kI jJAtA thii| loga usake samakSa karabaddha sira jhukAye baiThe rahate the| usane AcArya se bhaktapratyAkhyAna karAne ke lie khaa| taba guru ne saba pratyAkhyAna karA diyaa| bhaktapratyAkhyAna karane para vaha akelI baiThI rahatI thii| usake darzanArtha koI nahIM AtA thaa| taba usane vidyA dvArA logoM kA AhvAna kiyaa| loga puSpa-gandhAdi lekara usake pAsa AnA Arambha kara diye| sAdhvI aura zrAvaka-zrAvikA varga donoM se pUchA gayA ki kyA unheM bulAyA gayA hai? logoM ne asvIkAra kiyaa| pUchane para vaha bolI merI vidyA kA camatkAra hai| AcArya ne kahA- tyAga kro| usake dvArA cAmatkArika kArya chor3ane para logoM ne AnA chor3a diyaa| AryA punaH ekAkinI ho gii| taba camatkAra dvArA punaH bulAnA Arambha kiyaa| AcArya dvArA pUchane para vaha bolI ki pUrva abhyAsa ke kAraNa Ate haiN| isa prakAra binA AlocanA kiye hI mRtyu prApta kara vaha saudharma kalpa meM airAvata kI agramahiSI utpanna huii| bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM hastinI kA rUpa dhAraNa kara aaii| kathA ke anta meM uccasvara se zabda kii| pUchane para utthii| bhagavAn ne pUrvabhava khaa| isalie koI bhI sAdhu athavA sAdhvI aisI durantA mAyA na kre| lobha kaSAya viSayaka Arya maGgu dRSTAnta maharA maMga Agama bahusaya veragga saGkapayAya / sAtAdilobha Nitie, maraNe jIhA ya NiddhamaNe / / 110 / / bahuzruta AgamoM ke adhyetA, bahuziSya parivAra vAle, udyata bihArI AcArya AryamaGgu vihAra karate hue mathurA nagarI gye| vastrAdi se zraddhApUrvaka unakI pUjA kI gii| kSIra, dadhi, ghRta, gur3a Adi dvArA unheM pratidina yatheccha pratilAbhanA prApta hotI thii| sAtA sukha se pratibaddha ho vihAra nahIM karane se unakI nindA hone lgii| zeSa sAdhu vihAra kiye| maGgu AlocanA aura pratikramaNa na karate hue zrAmaNya kI virAdhanA karate hue marakara adharmI vyantara yakSa ke rUpa meM utpatra hue| usa kSetra se jaba sAdhu nikalate aura praveza karate the taba ve yakSa pratimA meM pravezakara atyadhika dIrgha AkAra vAlI jihvA nikaalte| zramaNoM dvArA pUchane para kahate- maiM sAtA sukha se pratibaddha jihvAdoSa ke kAraNa alpa Rddhi vAlA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazAzrutaskandhaniyukti meM iGgita dRSTAnta : 59 hokara isa nagara meM vyantara utpanna huA huuN| tumheM pratibodhita karane ke lie yahA~ AyA huuN| isalie tuma aisA mata krnaa| kucha loga isa kathA ko isaprakAra bhI kahate haiMjaba zramaNa AhAra lete haiM taba vaha samasta alaGkAroM se vibhUSita ho dIrgha AkAra vAlA hAtha gavAkSa dvAra se sAdhuoM ke Age phailAtA hai| sAdhuoM dvArA pUchane para kahatA hai- yaha maiM Arya maGgu Rddhi aura jilA lobha se atyadhika pramAda vAlA hokara maraNoparAnta lobha doSa se adharmI yakSa huA huuN| isalie tuma loga isaprakAra lobha mata krnaa| sandarbha sUcI samarAiccakahA, (prAkRta) AcArya haribhadra hindI anu0 DaoN0ramezacandra jaina, bhAratIya jJAnapITha prakAzana (jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA prA0 gra0 21) dillI, 1993, pUrvArddha, pR0-4| dazAzrutaskandhaniyukti (mUla) saMpA0 vijayAmRtasUri, 'niyukti saMgraha' harSapuSpAmRta jaina granthamAlA 189, lAkhAbAvala, zAntipurI, saurASTra 1989, gAthA 90-110, pR0 485-86 / nizIthabhASya cUrNi, saMpA0 AcArya amaramuni, bhAratIya vidyA prakAzana, dillI evaM sanmati jJAnapITha, vIrAyatana, rAjagRha (gra0sa05), bhAga 3, pR0139-155 / 4. dazAzrutaskandhamUlaniyukticUrNiH -- maNivijayagaNi granthamAlA saM014, bhAvanagara, . 1954, pR0 60-62 / bRhatkalpabhASya, jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1933-42 / AvazyakacUrNi - RSabhadeva kesarImala, ratalAma 1928-9, do khnndd| nizIthabhASya cUrNi, pUrvokta, pRSTha 139, evaM dazAzrutaskandhacUrNi - pUrvokta, pR0-60| 8. vahI, pR0 139-147 evaM vahI, pR0 60 / 9. vahI, pR0 147-148 evaM vahI, pR0 61 / 10. vahI, pR0 149-150 evaM vahI, pR0 61 / 11. vahI, pR0 150-151 evaM vahI, pR0 61 / 12. vahI, pR0 151-152 evaM vahI, pR0 61 / 13. vahI, pR0 152-153 evaM vahI, pR0 62 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa aNagAra vandanA battIsI (muni candrabhAna) DaoN0 (zrImatI) munnI jaina pArzvanAtha vidyApITha vArANasI meM upalabdha hastalikhita pANDulipiyoM meM choTe-bar3e sahasroM zAstra (grantha) vidyamAna haiN| inameM Agama Adi granthoM ke atirikta aneka choTe-choTe lekina ati mahattvapUrNa grantha paccIsI, battIsI, savaiyA, zataka Adi nAma se haiN| isa taraha ke kAvya-racanA kI jaina sAhitya meM prAcIna paramparA rahI hai| . kavi banArasIdAsa kI sUktimuktAvalI, jJAnapaccIsI, adhyAtmabattIsI, zivapaccIsI, bhaiyAbhagavatIdAsa kI puNyapaccIsikA, akSarabattIsikA, vairAgyapaccIsikA, budhajana kavi kI satasaI, bhUdhara kavi kA jainazataka ityAdi aneka kAvya prakAzita haiM, jinake dvArA kaviyoM ne jaina AcAra, nIti evaM siddhAntoM aura stutiyoM ko prastuta kiyA hai| isa taraha kI sabhI choTI-bar3I racanAoM ko DaoN0 nemicandra zAstrI ne 'prakIrNaka sAhitya' ke antargata mAnA hai| prakIrNaka kAvya ke racayitA jaina AcAryoM aura kaviyoM ne mAnava kA pariSkAra karane ke lie dhArmika, sAmAjika, pArivArika Adi AdarzoM kI sarasa vivecanA kI hai| unhoMne mAnava ko vyaSTi ke tala se uThAkara samaSTi ke tala para pratiSThita kiyA hai| bahirjagat ke saundarya kI apekSA antarjagat ke saundarya kA inhoMne prakIrNaka kAvyoM meM vizeSa nirUpaNa kiyA hai| jaina prakIrNaka kAvya ke nirmAtAoM ne apAra bhAva-bheda kI nidhi ko lekara prAya: zreSTha kAvya hI race haiM, jo yuga-yuga taka sAMskRtika cetanA pradAna karate rheNge| __ kAvya ke satyaM, zivaM aura sundaraM ina tInoM pakSoM meM se jaina prakIrNaka kAvyoM meM zivatva-lokahita kI ora vizeSa dhyAna diyA gayA hai| para isakA artha yaha nahIM ki satyaM hindI jaina sAhitya parizIlana : bhAga 1, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI, prathama saMskaraNa, 1956, pRSTha 179-80 / 2. vahI, pRSTha 80-81 / 1. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNagAra vandanA battIsI : 61 aura sundaraM kI avahelanA kI gayI hai| ina kAvyoM meM saundarya aura satya kI svAbhAvikatA itanI pracura mAtrA meM pAyI jAtI hai, ki unase udAtta bhAvanAoM kA saMcAra hue binA nahIM rhtaa|' muni candrabhAna dvArA racita 'battIsa savaiyA' ke mAdhyama se jo 'aNagAra vaMdanA' prastuta kI gayI hai, vaha atyanta bhAvapUrNa evaM mArmika hai| isa laghu racanA meM kavi ne aNagAra arthAt jaina zramaNa (muni) kA guNAnuvAda kara unake prati apanI paramabhakti prakaTa kI hai, jo aNagAra kI utkRSTa AdhyAtmika jIvana zailI ko sahaja, sarala evaM bhAvapUrNa rUpa se prastuta karatI hai| isa laghu pANDulipi meM kula 3 patra haiM, jinakI lambAI 101/," caur3AI 5" hai| pratyeka patra ke donoM ora likhA gayA hai| pratyeka patra meM karIba 16 paMktiyA~ haiM, aMtima patra ke dUsarI ora 13 paMktiyA~ haiN| pratyeka paMkti meM 18-20 (lagabhaga) zabda haiN| pANDulipi ke Adi meM 'atha 32 savaiye likhyate' likhA hai tathA aMta meM mAtra kavi kA nAma AyA hai, parantu saMvat Adi kI koI jAnakArI nahIM dI gaI hai| likhAvaTa sundara evaM sahaja paThanIya hai| aNagAra arthAta jisane anta:karaNa se saMsAra ke ghara-bAra rUpI sabhI prakAra ke parigraha kA tyAga karake sAdhanA-tapazcaraNa kA mArga apanA liyA, vaha zramaNa hai| vastuta: jainadharma meM do prakAra ke AcAra pratipAdita haiM- 1. sAgAra (zrAvaka) tathA 2. anagAra (zramaNa) ruup| inameM sAgAra, parigraha (jIvana kI Avazyaka AvazyakatAoM hetu) sahita zrAvaka hotA hai tathA samasta parigraha rahita zramaNa, sAdhu anagAra kahA jAtA hai| mUlAcAra (9/20) meM anagAra ke paryAyavAcI 10 nAma batAye gaye haiM- 1. zramaNa, 2. saMyata, 3. RSi, 4. muni, 5. sAdhu, 6. vItarAgI, 7. anagAra, 8. bhadanta, 9. dAnta, 10. yti| battIsa savaiye kI aNagAra vandanA meM kavi ne hindI parivAra kI vividha bhASAoM ke zabdoM kA prayoga kiyA hai| vastuta: hindI mAtra eka bhASA hI nahIM apitu vaha bhASA samUha hai jisake antargata braja, rAjasthAnI, DhuMDhArI, maru-gurjara Adi bhASAyeM sammilita haiM, jo apabhraMza ke paravartIkAla kI haiM, jinheM eka sammilita nAma 'purAnI hindI' se jAnA jAtA hai| kavi kI isa racanA meM kahIM-kahIM paMjAbI (AtmA dA sAre kAja) kA bhI puTa milatA hai| rAjasthAnI, gujarAtI tathA dezI zabdoM kA vipulatA se prayoga huA hai| mantra-tantra, 1. vahI, pRSTha 181 // 2. samaNotti saMjadotti ya risi muNi sAdhutti vIdarAgo tti / NAmAdi suvihidANaM aNagAra bhadaMta daMtetti / / mUlAcAra 9/120 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 samma-gamma, dharma-karma, khappa-tappa Adi dvitvarUpa zabdoM se chaMda kI tukabaMdI huI hai| isI taraha veNa, seNa, jeNa, naiNa, raiNa, heNa Adi zabdoM meM 'Na' kA adhika prayoga huA hai| urdU zabda tasalIma (27veM pada) se urdU kA prabhAva bhI parilakSita hotA hai| isa taraha bhAva aura bhASA donoM dRSTiyoM se yaha racanA sahaja, sarala aura sundara hai tathA chanda kI dRSTi se yaha manahara chaMda (varNika) ke ati nikaTa pratIta hotI hai jo sarasa, manohara aura geyarUpa hai| isa krama meM Age bhI isa taraha kI anya mahattvapUrNa racanAoM ko prakAzita karane kA prayAsa kiyA jaayegaa| isa pANDulipi ke sampAdana meM pro0sAgaramala jaina kA sahayoga prApta huA hai jisake liye maiM unakI hRdaya se AbhArI huuN| atha 32 savaiye likhyate - (aNagAra vaMdanA) - muni candrabhANakRta pApa paMtha parahare, mokSa paMtha paga dhare, abhimAna nahIM kare , niMdA kuM nivArI hai / saMsAra ko choDyo saMga, Alasa nahIM che aMga, gyAna setI rAkhe raMga, moTA upagArI hai| mana mAhi niramala, jehu hai gaMgA ro jala, kATai hai karama dala, nau tattva dhArI hai| saMjama kI kare khapa, vArAbhedI tape tappa, aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai / / 1 / / jJAna karI bharapUra, vikathA suM rahe dUra, tapasya karaNa sUra, moTA aNagArI hai| taraNa tAraNa jAhAja, AtmA dA sAre kAja, doSa setI ANai lAja, guNA kA bhaMDArI hai| choDe saba khoTI mata, cokhI rAkhe samakita , niravada bole sata, pApa parihArI hai| virakta rahe sadA, lobha nahIM dhare kadA, aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai||2|| tana sahe zIta tApa, jina jI kA jape jApa , karmadala deve kAMpa, bahuta bicArI hai| choDa diyA dhana-dhAnya, bhAve hai vizuddha dhyAna , 1. AraMbha (hiMsA) rahita / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNagAra vandanA battIsI : 63 kumatA kuM vIdArI hai| sUne ghara samadhAra, na kare deha kI sAra , zIla pAle khaga dhAra viSa dUra TAlI hai / rAga-dveSa mala dhoye, niramala huvA dhoI, aise aNagAra tAko vaMdanA hamArI hai / / 3 / / akhaMDa AcAra pAle, doSa saba dUra TAle , janama maraNa gAle, mamatA ku mArI hai| tapa kara tana gAle, nArI sAmo nahIM nihAle, viSe diSTa pAche vAle, AtmA sudhArI hai| choDa dIyA raMga-rAga, nahIM kare paramAda' , cAkhe anabho2 svAdi, ugga vihArI hai| vasi kare tana mana, jAlata karamamala, aise aNagAra tAko vaMdanA hamArI hai / / 4 / / jJAna dhyAna rahe lIna, jima nIra mAhiM mIna, paravacana rasi pIna, sudha guNadhArI hai| iMdrI pA~ca basa kIna, bhayA ghaNA paravIna, deva gura dharmacIna, visudha vIcArI hai| deha ne pIData panI hove nahIM hIna dIna , karama kare chIna, dharama kA vopArI hai| jathA-tathA paMtha cIna, mukti kA DaMkA dIna , aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai||5|| parIsA' upanA dhIra, hove nahIM dilagIra , seThA rahe sUravIra, dveSa nA ligArI hai| mamatA nahIM zarIra, parataNI jANe pIDa, sujataNA pIve nIra, pApa parihArI hai| mArana karama mIra, tapasyA kA vahe tIra , rAkhe nahIM takasIra, AtmA ko tArI hai| prmaad| 2. 3. 4. anubhv| prvcn| priissh| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 1. 2. 3. : zramaNa / janavarI - mArca / 1997 manu paMca rAkhai cIra, kauDI nahIM eka tIra, aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai / / 6 / / jiNajI ko lIyo dharma, meTa dIyo mithyAtama, kAma - bhoga dIye vama, tajI rIddha sArI hai / sAkAra TAkAra sama, gAlI bolyA khAye gama, dodhI chai AtmA dama, khimA guNa bhArI hai / vIsa doya parIsA' gama, kATa dIyA nija karma, jAko kAhA kare jama, kugati kuThArI hai| siddhAnta meM rahai rama, cAle nahIM dhamadhamma, aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai / / 7 / / mugati ko lahe maga, joya joya mele paga, mana meM nA rAkhe daga, tajI saba nArI hai| durajana nara magga, gAlI bole mukha agga, deve nahIM dagA, khimatA apArI hai| jJAna dhyAna rahe lagga, guNa ko na hI hai thagga, upadesa nyAre jagga, kumatane mArI hai / tapasyA ko DAlyA khagga, mArI hai ne karma Thagga, aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai / / 8 / / niravada bolai vaiNa, sakala jIvA rA saiNa, cAritra meM pAve caina, jagata hitakArI hai / sAco jANai mata jeNa, vIjA sahu mAne phaina, upadeza devai aina, mAyA saba DArI hai / basa rAkhai nija naiNa, nAra saba jAnai baina, niradoSa leve leNa, sudha brahmacArI hai / dhyAna dhare dina raiNa, samo jAko kehaNa raheNa, aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai / / 9 / / karaNI kare kaThaNa, durabala kare tana, UtAre hai karma raNa, caukaDI ghaTAI hai / bAIsa parISaha / sahana krnaa| khimatA- kSamA / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNagAra vandanA battIsI : 65 adhako na khAve anna, tapa karai dAhe tana, koDI nahI eka kanna, chatI rIdha chA~DI hai| mArIyo duSTamana, lIyA vIsa satta guNa, huve nahI kRtaghana,1 sudiSTa nihArI hai| bhalo upadeza dIna, jugata se tAre jana, aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai / / 10 / / kIrIyA kavANa kIdha, dayA taNA vaMdha dIdha , sAMca kI phaNaMda sIddha, bahota karArI hai| tapasyA kA kIyA vANa, IrajA nisAna jAna, vAjA hai, madhura vANa, dhyAna kI kaTArI hai| samakata sela DAla, dhIraja kI dharI DhAla, gyAna ghor3e caDhyA lAla, khimA talavArI hai| sIla senA leI lAra, karma suM kare rADa , aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai / / 11 / / akala bahuta uMDI, sAco paMtha liyo DhUMr3hI, rAta-dina jAkI huMDI, prabhu jI sakArI hai / gyAna taNI rahI pIka, bhina-bhina karI ThIka, sadA rahe hai nirabhIkha, mAyA saba viDArI hai| beyAlIsa doSa TAla, niradosa levai AhAra , saMjama kA vahai bhAra, raMjana ligArI hai / tapateja rahyA dIpa parIsA ku lIyA jIta , aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai||12|| tajIyA caMpela tela, mana saba dIyA melha , viSe rupa viSavela, urathI upArI hai| rAta-dina gyAna rela, baDhe sadA dharma vela , khelata uttama khela, sAdhu suvIcArI hai| ThagArI kumata Thela, pAMco mala dIyA pela , paMDatAi rela-pela, akala apArI hai sAhI nai saMjama sela, haNata karama hela 1. kRtghn| 2. iiryaa| 3. priissh| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 : zramaNa/janavarI-mArca / 1997 aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai / / 13 / / bhAvaheta gyAna bheTa, mithyAtama dIye meTa, surata lagAI seTTha, khimA guNa bhArI hai / sasI jema diSTa soma, huve nahI pratiloma, dekha-dekha cAle bhoma, dayA adhikArI hai / dikhAvata sudha rAha, meTa dIyA bhavadAha, sakala jIvAMrA nAha, pApa parihArI hai / bhinabhina bhAkhe bheda, mUlanahI kare cheda, aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai / / 14 / / dila sApha nisa dina, bhajata hai bhagavAna, mithyAsuta na ANe mana, IsA ekatArI hai / adhikA na khAe anna, tapa karai dAhai tana, koDI nahIM eka kanna, chatI riddha chADI hai / dhArata dharma dhyAna, choDe nahIM eka chIna, gautama upamA dIna, dhIra guNakArI hai / bhalo upadesa bhane, jugata suM tArai jana, aise aNagAra tAko, vaMdanA hamArI hai / / 15 / / mithyA moha ane bhUla, hiMsyA taje laghu thUla, jhUTha nahIM bole bhUla, tajI saba corI hai / paraharai maithuna, nau vidha taje dhana ratI nahIM bhakhai anna, dharma kA dhorI hai / sugurA kI gharI sAkha, kupaMthana bhare vikha, bhavarAM jema lahe bhikha, choDI saba corI hai / virakta rahai sadA, lobha nahIM dhArai kadA, ? " aise aNagAra tAko, vandanA hamArI hai / / 16 / / parachana paragaTa, mAre nahIM kAyA SaTa kuja' rukha diyo kaMTa, sata sama sairI hai / varajI ne mana vaTa, ane mUla mada aTha, kAyA sau tajo kapaTa, grantha pAsa gerI hai / vicarata joga vaTa, nabha para jema naTa setI bhava taTa, AtmA ujArI hai / # tapa maMgalagraha | Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNagAra vandanA battIsI : 67 ghaNo sApha kara ghaTa, rahe jina nAMva raTa , aise aNagAra tAkuM, pAMva dhoka morI hai / / 17 / / gyAna ghor3e asavAra, huvA saMta aNagAra , sIjjhAya evAMjA sAra, vIdha sajAyane / saMjama senAe ghoSa, ike karahA che Thopa dayA avadha anopa, karma khapAyanai / dAna-sIla-tapa bhAva, cAro moTa umarAva , sAtha huvA samabhAva, mana meM umAyane / muktI ke lAre mAe, jaMga karI baiThA jAe , aise aNagAra tAkuM, bahuM sira nivAyane / / 18 / / kATana karmadala, chor3a diyA sAhubala , parahare phula jove nahIM ArasI / aMta kula, prAMta kula, parIsA aprabala , upanA rahai AMcala, soi kAraja sArasI / meTI mithyA mahAmalla, gyAna taNI aTakala , sIkhAineM parataNI, saMkA' saba ttaarsii| ANIne saMtoSa jala, meTa dInI lobha DAla , aise guru dhAro jIva, tare soI tArasI / / 19 / / saMsAranI tajI lIna,siddhaMta meM rahe kare kIla , sAMca mana pAle zIla, nahIM jove nAra sii| durbala karI deha, gIru vA guNAM rAjahe , nyAtI huMtI lajyA neha, mAyA jANe chArasI / AtmA rA TAle doSa karamAM rA kare sokha , mukata kA DaMkA munI, vega hI vajAvasI / dei nIra dokha dAMna, mula nahIM kare mAMnaM , aise guru dhAro jIva, tare soi tArasI / / 20 / / bhAva nIMda gaI bhAga, jaMbu jima uTha jAga , vidhi saM lIyo vairAga, chatI riddha chor3Ine / moha taNI taje Aga, raMca pe na dhare rAga , jaga tina dIyo tyAga, moha dala moddne| 1. shNkaaeN| 2. siddhaant| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 bajhADa bhItara Aga, dIla rA meTata dAga , lavalesa nahIM lAga, tapa tana toDaneM / basa kare mana vAga, melata mugata mAga / aise aNagAra tAkU, vaMdu kara jor3ane / / 21 / / siddhAMtanA vaina suMNI, mAyA tajI huvA munI, giravAna hota munI, aMga meM hulAsatA / bhina bhina jJAna bhaNI, cokhA guNa leta munI , dayA kareM tyAre dUnI, bhalA baiNa bhAsatA / para kita pApa haNI, ghaTa meM akala ghaNI, dhIre jinarAjA dhaNI, aura nahIM aastaa| gItanAda tu chagunI, bAla devai kAmanI / aisA aNagAra manI, sakha lehe sAsatA' / / 22 / / aMga dharI ucharaMga, suMdarI ko tajo saMga, bhAva nahIM kare bhaMga, kula sobhA krsii| Agama artha aMga, cita mAhi dhare caMga, jJAna jiso toya gaMga, dayA magga vaarsii| rAcata saMjama raMga, Arata na dharai aMga , jorAvara karai jaMga, pApa prihrsii| lIyo phira jaina liMga, rahe sadA eka raMga, aise aNagAra munI, vega sIva varasI / / 23 / / jhINo jiNamata jhAla, sodhiyo bhItara sAla, munI bhae tajamAna, cita japai caMgano / lAgo gyAna raMga lAla, cAle rikha taNI cAla , sakharA leve suvAla, nikharA nikednno| anopama gyAMna Ala, khelata utama khyAla , vega seva karI vAla, namI naabhinnNdnno| ghaNI daTha ghAva ghAla, pApa ripu deta palAya, aise aNagAra tAkuM vAra-vAra vaMdaNo / / 24 / / ura suM gayo aMdhera, graMtha rAsa dei gera , cAha nahIM dharai phera, sura vIra sata meN| mana dI jANe phera, zatru agha parasara , shaashvt| 1. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNagAra vandanA battIsI munI jinamata meM / ghora kAla diyo ghera, 1 haNAta hai hera hera, sAhI sata samasera, jama huM kuM kIyo jera, caturAi cita meM / bhagavaMta vaiNabhera, bajAvata ghera- ghera, aisA aNagAra isa gacha siva gati meM / / 25 / / parama dharama pAma, varajI ne bhAva vAma / haNata hI yArI hAma, ura taje dAma kuM / / gachata nagara gAma, thira nahIM eka ThAma, jatanAM su rAkhe jAma, kAMnI karai kAma kuM / ghora nArakI rI dhAma, tapa karI TAleM tAma, nisa dina sIra nAma, sumarata zyAma kuM / sUra paNe saMgrAma, karIne sudhAre kAma, aisA aNagAra isi madhyAve zivadhAma kuM / / 26 / / kumata jaMjIra kATa, vahe zivapura vATa thirakaneM nara thATa, paMtha dharI taje ghaTa, ANai nahIM ocATa, uramata dei dATa, mAyA thirakane nara thATa, hIyo tAko hema hai / khimatA chaDI no sATa, karma ripu deve kATa aise aNagAra tAkuM, merI tasalIma hai / / 27 / / sahu meTa dai saMka, phaya karI phaMka, varajIne mana vaMka, taja dInI rIsakuM / parahara kAma paMka, phera nahIM kare paMka rAta dina kare raMka, kATe hai kalesakuM / arItaNo khove aMka, TAlo nahIM kare TaMka, deta hai mugata DaMka, japI jagadIsa kuM / aMjana maMjana aMkha, sobhe jima uTTha saMkha, aisA aNagAra tAkuM, pAya dharu sIsakuM / / 28 / / samakata lahe sudha, vahota ghaTa bhai budha, riMTa jima tajI ridha, mamatA miTAine / dila sApha jema dUdha giravA guNAenidha, surata asIma hai / paragaTa seveM ghaTa nirmala nema hai / dayA taNA mATa * " " : 69 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 : zramaNa/janavarI-mArca/ 1997 vidyA bhaNe bahu-vidha, Alasa uDAyane / mAradeta moha mada, kAra nahIM lope kada , heta kathA kahe hada, kATI he kaSAya kuM / pUjIne paramapada, ripu kara deta rada , aisA aNagAratAkuM bahu siranAyane / / 29 / / bujhai bhItara jhAla, kATa dIyo moha jAla , sidhaMta' ke cale DhAla, pulI jJAna jota hai / mAyA nahIM rAkheM bhUla, kApI hIna dala kula , bhava jIvAM taNI hUla, TAle mithyA chota hai / aMgathI Alasa choDa, gA~va para Thaura-Thaura , jiNa veNa taNo jora, karata udyota hai / sarapaNe saMgrAma, karI ne sudhAre kAma , aisA aNagAra tAkuM mhArI DaMDota hai / / 30 / / jagata kI tajI budha, tAravAne bahu sudha , akhaMDita jota saiNa jema deta sIkha, bhagavAna tahAM vIkha , mIThI jANe mukha dIkha, mithyAtama khota hai / prabhu jI sudhare prIta, gAve rudrA guNa gIta , mAMhe bAhara eka rIta, tajyA saba tota hai / surata mukata mAye, aura pIva vaMchai nAhIM , aisA aNagAra tAkuM, hamarI DaMDota hai / / 31 / / aisA saMta aNagAra namo saba nara-nAra , tAraNa-taraNa hAra moTA guNa pAla hai / sAMcI sIkha deta sula, kupaMtha na paDe bhUla , mukata me rahyA jhUla, samakata aMta hai / saba dayAvatI saMsAra gAyA guNagAra , AgamA re anusAra bhaNai seha jAta hai| bhaNai muni candrabhANa, suNo hokhe vivekavAna , batIsa ulaTa AMNa, bhaNyAM dukhajAta hai / / 32 / / 1. siddhaant| 2. sthaan-sthaan| 3. vaMdanA artha meN| - - - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa "jaina campUkAvya" eka paricaya DaoN0 rAma praveza kumAra mAnava jAti ke anubhUta kAryoM athavA usakI antarvRttiyoM kI samaSTi ko kAvya kahate haiN| udAharaNArtha kisI vyakti kA anta:karaNa usake anubhava, usake vicAra, usakI bhAvanA aura usakI kalpanA ko rakSita rakhatA hai| isI rakSita bhaNDAra kI sahAyatA se vaha naye anubhava aura naI bhAvanAoM kA tathya samajhatA hai| kAvya jAtivizeSa kA mastiSka hai jo usake pUrva anubhava, jJAna, vicAra, kalpanA aura bhAvanA ko rakSita rakhatA hai aura usI kI sahAyatA se usakI vartamAna sthiti kA anubhava prApta kiyA jAtA hai| jisa prakAra jJAnendriyoM ke binA mastiSka kI sahAyatA aura sahayogitA ke artha aspaSTa aura nirarthaka hote haiM vaise hI kAvya ke binA- pUrva saMcita jJAna-bhaNDAra ke binA, mAnava jIvana kI kataI sArthakatA nhiiN| kAvya ke antargata kevala unhIM racanAoM kI gaNanA hotI hai jinameM kavitA kA mUla-tattva vidyamAna ho aisI racanAe~ gadya-padya donoM meM ho sakatI haiN| vAstava meM kavitA ke viziSTa guNoM se yukta kathana ko cAhe padya ho yA gadya ho, kAvya kahanA adhika yuktipUrNa hai| parantu kucha racanAe~ aisI bhI haiM jo gadya aura padya donoM meM hotI haiM, jise "mizrakAvya' yA "campU' kahate haiN| kAvya ke saMkSepa meM tIna bheda kiye gaye haiM- padya, gadya, mishr| vAgbhaTa ne kAvyAnuzAsana meM isake lie likhA hai- "tacca padhagadyamizrabhedaistridhA' (adhyAya prathama, pRsstth-15)| yahA~ "tat'' pada kA artha kAvya hai| kAvya kI vizAla paridhi ke andara campU kI kyAriyA~ saundarya ke phUloM se lada jAtI haiN| ata: campU kAvya kI AtmA ko adhika citrAtmakatA pradAna karatA hai| AThavIM zatAbdI meM mahAkavi daNDI ne kAvya kA lakSaNa isa prakAra kiyA hai"gadyapadyamayI kAciccampUrityapividyate' kAvyAdarza pRSTha-8 zloka 31 // daNDI ke bAda hemacandra ne 12vIM zatAbdI meM aura vAgbhaTa ne 14vIM zatAbdI meM apane-apane kAvyAnuzAsana meM "gadyapadyamayI sAGkA socchvAsA campU:' (8/9) yaha lakSaNa kiyA hai| *. adhyakSa, saMskRta vibhAga, e0ema0kAleja, gayA (bihaar)| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 campUkAvya sabase pahale I0san 915 meM trivikramabhaTTa dvArA racA gayA, jisakA nAma hai nlcmpuu| isI kA dUsarA nAma damayantI kathA bhI hai| isa campU meM 7 ucchvAsa haiM aura pratyeka ucchvAsa ke anta meM "haracaraNa saroja' pada likhA gayA hai| yadyapi hemacandra ke sAmane somadeva sUri (I0 959) kA yazastilaka bhI thA, tathApi unhoMne isake anusAra campU kA lakSaNa nahIM bnaayaa| bAda meM vidvAnoM ne somadeva kA hI anugamana kiyaa| phalataH kisI anya campU meM aMka nahIM haiN| adhikAMza campuoM meM AzvAsa haiN| kavirAja vizvanAtha ne sAhitya-darpaNa meM- "gadyapadyamayaM kAvyaM campUrityabhidhIyate'' (SaSTha pariccheda, pRSTha 326) yaha lakSaNa kiyA hai| campU kI madhuratA sabhI kAvyoM se nirAlI hotI hai| mahAkavi haricandra ne jIvandhara campU meM likhA hai : gadyAvaliH padyaparamparA ca pratyekamapyAvahati pramodam / harSaprakarSa tanute militvA drAgbAlyatAruNyavatIva kaantaa|| pRsstth-2| arthAt gadya aura padya, donoM hI AnandadAyaka hote haiM, kintu jaba donoM mila jAte haiM to vayaHsandhi meM sthita navayuvatI ke samAna bahuta adhika Ananda pradAna karate haiN| yahI kAraNa hai ki jo bAda meM aneka campU race gaye- nalacampU (I0915), yazastilakacampU (I0959), campUrAmAyaNa (I01050), jIvandharacampU (I01200), campUbhArata (I0 1200), purudevacampU (I0 1300), bhAgavatacampU(I0 1340), AnandavRndAvanacampU (I016 zataka), pArijAtaharaNacampU (I01590), nIlakaNThacampU (I01637), vizvaguNAdarzacampU (I01640) aura gajendracampU (I0 1850) ityaadi| jainacampU ___ yazastilakacampU, jIvandharacampU aura purudevacampU ye tIna campU hI abhI taka prakAzita ho sake haiN| ina tInoM ke racayitA digambara jaina the| bhaNDAroM meM khojane para abhI aura bhI digambara aura zvetAmbara AcAryoM dvArA racita campU upalabdha ho sakate haiN| viSaya aura AdhAra pahale campU meM rAjA yazodhara, dUsare meM jIvandhara aura tIsare meM bhagavAn AdinAtha kA varNana hai! jisa prakAra jainetara kAvya rAmAyaNa, mahAbhArata aura aThAraha purANoM ke kathAnakoM ke AdhAra para banAye gaye haiM. usI prakAra jaina kAvya jaina purANoM ke kathAnakoM ke AdhAra para nirmita haiN| ukta campuoM kA AdhAra bhI jaina purANa hai| dUsare aura tIsare campU kA AdhAra spaSTata: jinasena kA mahApurANa hai| jIvandhara kI kathA jinasena ke pahale kisI bhI digambara athavA zvetAmbara grantha meM nahIM milatI hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jaina campUkAvya' eka paricaya : 73 vizeSatA yazastilaka ke racayitA somadeva sUri haiN| ye pramukha tArkika the| inake granthoM ke adhyayana se isa bAta kA spaSTa bodha ho jAtA hai ki ye bahuzruta vidvAn the| yathA-veda, purANa, dharma, smRti, kAvya, darzana, Ayurveda, rAjanIti, gajazAstra, azvazAstra, nATaka aura vyAkaraNa Adi ke yaha marmajJa the| isIlie inakA campU vartamAna meM upalabdha sabhI campuoM se utkRSTa siddha huaa| isake bAre meM svayaM kavi ne likhA hai asahAyamanAdarza ratna ratnAkarAdiva / mattaH kAvyamidaM jAtaM satAM hRdayamaNDanam / / (1/14) yazastilakacampU kI aneka vizeSatAe~ haiM, jinake kAraNa yaha sabhI jaina aura jainetara campU kAvyoM meM zreSTha hai| ina kAvya kA gadya kAdambarI ke samAna hai| gadyakAvya kI racanA meM vANa ke bAda somadeva kA hI sthAna ho sakatA hai aura padya racanA atyanta sarala hai| isalie azvaghoSa mahAkavi kI racanA ke bAda ise dUsarA sthAna mila sakatA hai| saMsAra meM nalacampU aura bharatacampU kA vizeSa nAma hai| nalacampU meM rAjA nala kI kathA likhI gayI hai aura bhAratacampU meM mahAbhArata kii| donoM campuoM meM kahIM-kahIM zleSa kA prayoga kiyA gayA hai kintu donoM ke zleSa se yazastilaka kA zleSa kahIM zreSTha hai| yazastilaka meM saikar3oM aise zabda Ae haiM jo koSoM meM bhI nahIM haiN| kavi ne prasaGgata: apane pUrvavartI aneka mahAkaviyoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai| yathA- urva, bhAravi, bhavabhUti, bhartRhari, bhartRmeSTha, kaNTha, guNADhya, vyAsa, bhAsa, vosa, kAlidAsa, bANa, mayUra, nArAyaNa, kumAra, mAgha aura rAjazekhara jo inake gahana adhyayana kA paricAyaka hai| mokSa kA svarUpa likhate samaya pRSTha 269 AzvAsa 6 meM saiddhAntavaizeSika, tArkikavezeSika, pAzupata, kulAcArya, sAMkhya, dazabalaziSya, jaiminIya, bArhaspatya, vedAntavAdI, zAkyavizeSa, kaNAda, tathAgata aura brahmAdvaitavAdI ina dArzanikoM ke matoM kA ullekha kiyA hai| bIca-bIca meM granthakAra ne isa kAvya meM nATakoM ke samAna racanA kI hai- (prakAzam) amba! na bAlakeliSvapi me kadAcit pratilomatAM gtaasi| pR0 140 AzvAsa 4 / rAjA(svagatam) aho mahilAnAM durAgrahaniravagrahANi paropaghAtAgrahANi ca bhavanti prAyeNa cessttitaani| pRSTha 135 AzvAsa 4 / yaha racanA granthakAra ke nATaka ke adhyayana ko sUcita karatI hai| yaha campU subhASitoM kI dRSTi se bhI zreSTha hai niHsArasya padArthasya prAyeNADambaro mahAn / nahi svarNe dhvanistAham yAdaka kAMsye prajAyate / / 114 / / pRSTha 162 / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 yaha padya yazastilakacampU, pRSTha 10 kA 35vA~ padya hai| prastuta campU kI racanA tilakamaMjarI aura gadyacintAmaNi se acchI hai aura padya racanA haricandra ko chor3akara anya kaviyoM kI racanA se utkRSTa hai| _zrAvakAcAra kI dRSTi se dekhA jAya to samantabhadra ke bAda inhIM ne isa campU meM itane vistAra aura maulikatA se likhA hai| yazastilaka ke antima AzvAsoM meM zrAvakAcAra kA varNana kiyA gayA hai| pA~caveM AzvAsa ke anta meM somadeva ne likhA hai iyatA granthena mayA proktaM caritaM yazodhara nRpasya / ita uttaraM tu vakSye zrutapaThita mupAsakAdhyayanam / / jaina muniyoM kI tapasyA kA varNana bhI prastuta campU meM atyanta sundara DhaMga se kiyA gayA hai| yaha bhI isakI khAsa vizeSatA hai| jIvandhara-campU yaha campU yazastilaka ke bAda kI racanA hai| isameM mahAkavi haricandra ne - jo kAyastha the - jIvandhara kI rocaka kathA 11 lamboM meM likhI hai| yaha kathA prathamata: mahApurANa meM padyoM meM likhI milatI hai| bAda meM vAdIbhasiMha dvArA kSatracUr3AmaNi aura gadyacintAmaNi meM kramaza: padya aura gadya rUpa meM likhI gyii| isake bAda mahAkavi haricandra ne isI kathA ko campa ke rUpa meM likhaa| isa campU meM vaha bAta to nahIM hai jo yazastilaka meM hai| kintu phira bhI isakI racanA saralatA aura sarasatA kI dRSTi se prazaMsanIya hai| isameM alaMkAroM kI vicchitti vizeSa rUpa se hRdaya ko AkRSTa karatI hai| padoM kI apekSA gadya kI racanA adhika pANDityapUrNa hai, isIlie aneka vidvAnoM ne isake racayitA ko bANa dvArA harSacarita meM prazaMsita bhaTTAraharicandra smjhaa| gadya racanA yaha kila saMkrandana ivAnanditasumanogaNaH, antaka iva mahiSIsamadhiSThitaH, varuNa ivAzAntarakSaNaH ....... / pRSTha 4 / isa gadyAMza meM kavi ne pUrNopamAlaMkAra ko kitane sarala DhaMga se rakhA hai| yaha alaMkArazAstra ke marmajJa hI samajha sakate haiN| yadyapi yahA~ zleSa bhI hai para vizvanAtha kavirAja ke kathanAnusAra yahA~ zleSamukhena vyavahAra na hokara pUrNopamA kA hI vyavahAra hogaa| ____ yasmiJchAsati mahImaNDalaMmadamAlinyAdiyogo mattadantAvaleSu, parAgaH kusumanikareSu, nIcasevanA nimnagAsu, ArtavattvaM phlitvnraajissu.....| pRSTha 5 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jaina campUkAvya'' eka paricaya : 75 pUrudevacampU purudevacampU mahAkavi arhadAsa ne likhA hai| isameM bhagavAna AdinAtha kA caritra likhA gayA hai| isakI aura saba bAteM anya campuoM ke samAna hI haiN| kintu alaMkAroM kI chaTA anya campUkAvyoM se kahIM adhika hai| kavi ne isa campU kI pratyeka paMkti meM alaMkAramayI bhASA kA prayoga kiyA hai| udAharaNArtha dvividhAH sudRzo bhAnti yatra muktopamAH sthitAH / rAjahaMsAzca sarasAM taraMgavibhavAzritAH / / 116 / / zleSa yasya pratApatapanena vilIyamAne, lekhAcale rajataliptadharAdhare c| yatkIrtizItalasuparvanadItaraMgairaMgIkRtau sapadi tau sthirtaamyaataam|| / ||1/21 / / rUpaka tadvaktrAbjarucipravAhajaladhau zrIkuntalAlImilacchevAle bhrakuTItaraMgatarale bimboSTha sadvidrume / dantodaMcitamauktike samatanoniSkampamInazriyaM netradvandvamidaM nimeSarahitaM niHsImakAntyujjvalam / / 1/64 / / sasandeha kimeSa suranAyakaH kimu sumollasatsAyakaH kimAhitatanurmadhuH kimuta bhUmimApto vidhuH / iti kSitipatiH purIsukucakumbhabimbAdharI gaNena parizakiMto gRhamagAdgajairmaNDitaH / / 2 / 20 / / asaMgati jayazriyA yatra vRte raNAne vivAhazobhAmaribhUmipAlaH / lebhe tadAnIM ripusainyavargAzcitraM ciraM nandanasaukhyamApuH / / 3/61 / / ata: kavi kI alaMkAramayI bhASA ko dekhakara kahA jA sakatA hai ki yaha campU sabhI jaina aura jainetara campuoM meM sarvottama sthAna rakhatA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa Acarya Hemacandra and Ardhamagadhi Prof. S.C. Pande Acarya Hemacandra is a remarkable figure in the history of Sanskrit literature. On account of his profound and wide reading and extraordinary talent he was credited with the title "Omniscient of the Kali Age" (afh405). He was a very respectable Jaina monk of the Svetambara sect belonging to the Purnatallagaccha.' He was associated with Jayasimha Siddharaja and Kumarapala, the two well known Caulukya kings of Gujarat of the 12th century A.D. Being a prolific writer his literary activity covered almost all the branches of Sanskrit learning like grammar, poetics, prosody, lexicography, poetry, logic, dialectics, yogasastra and narrative literature etc. Tradition credits him with the authorship of innumerable works. Here is an attempt to discuss the views of Hemacandra about the importance of the Ardhamagadhi and Sanskrit languages as expressed in the Siddha-Hemasabdanusasana and the Kavyanusasana, the two important works on grammar and poetics. The chronological order of these two works in this context is important. Sabdanusasana the first work of Hemacandra was written at the royal request of the king Siddharaja and the Kavyanusasana was written in the pUjyAzca ime mahAkavaya: pUrNatallagacchIyA: suuryH| sattAsamayazcaiSAM vikramIyadvAdazazatAbdyA uttarArdha trayodazazatAbdyAzca pUrvArdhe samyagavabudhyate aitihyprmaannen| janmabhUmistu saurASTragurjarajanapadayoH sandhau sthitaM dhandhUkAkhyaM ngrm| utpattivaMzastu buddhivaibhavaprauDho mauDho vnnigvNshH|-crnnvijymuni Preface of trissssttishlaakaapurusscritm| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acarya Hemacandra and Ardhamaghi : 77 beginning of the reign of Kumarapala i.e. when Hemacandra was pretty old and mature. In the Kavyanusasana' he has shown great reverence for the Ardhamagadhi which is evident from the benedictory verse -- akRtrimasvAdupadAM paramArthAmidhAyinIm / sarvabhASApariNatAM jainI vAcamupAsmahe / / (We meditate upon the language of Jina the conqueror of Raga etc. i.e. Lord Mahavira) Here, he obviously refers to Ardhamagadhi, the language of the Svetambara Jaina Agamas. The language is devoid of artificial charm. It has the original beauty and natural sweetness of the language. It expresses the nature of the ultimate reality by way of expounding fourfold Anuyogas and above all the other languages like Sanskrit, Magadhi, Paisaci etc. are its transformations just as the rain water released by the clouds takes the various forms according to the places where it falls, when it is mixed with river it become the river water, when it falls in the lake it is called the lake water."2 The daivIvAk, manuSyavAk, zabaravAk, and tiryagvAk are all its transformations. (pariNAma). Here Hemacandra' refers to saMskRta as daivIvAk. The highest quality of the Ardhamagadhi is in its being Pateifferentfernt. It is the only language which shows the way to the ultimate reality i.e. liberation. paramArtho niHzreyasaM tadabhidhAnazIlA paramArthAbhidhAyinI dravyAdyanuyogAnAmapi pAramparyeNa niHzreyasaprayojanatvAt / ihAnuyogazcaturyA caraNakaraNadharmakathAgaNitadravmedAt / tatrAdyasya samyagjJAnadarzanapavitrite navakarmAnupAdAnAtItakarmanirjarArUpe saMyamatapasI pratipAdye iti 1. Kavyanusasana - 1.1. 2. ekarUpApi hi bhagavato'rdhamAgadhIbhASAvAridavimukta vArivadAzrayAnurUpatayA pariNamati yadAhadevA daivIM narA nArI zabarAzcaiva zAbarIm / tiryazco'pi hi tairazcI menire bhagavagiram / / Commentary on Kavyanusasana, 1.1. 3. Commentary on Kavyanusasana - 1.1. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 : zramaNa / janavarI-mArca 1997 sarvakarmavimokSalakSaNamokSaparatvAt paramArthAmidhAyitvaM pratItameva zeSANAM tu pAramparyeNa / - viveka TIkA / Hemacandra wants to say that the Ardhamagadhi is the oldest language. This stand of Hema might be right from the view point of deep faith in Jaina religion but philologically it is unsound. No amount of arguments can ever convince the student of linguistic history that Ardhamagadhi was even earlier than the vedic language. The Kavyanusasana might be the work of his (Hema) old age. He being a Jaina monk had naturally developed a deep love. ardour, passionate feeling and emotional attachment for the Ardhamagadhi, the language of the Lord Mahavira's sacred teachings. While commenting on his words "sarvabhASApariNatAm ardhamAgadhIm" R.L. Parikh says-1 "It will be seen that this statement of Hema is philologically quite unsound. It merely speaks of the highest estimation in which the author held the Ardhamagadhi which according to him has miraculous powers." Buddhists also feel passionately about the Magadhi i.e. the Pali language and say that Magadhi is the oldest language. sA mAgadhI mUlabhAsA narA yAya AdikappikA / brahmANo ca assutAlApA saMbuddhA cApi bhAsare / / Magadhi is the original language in which men of the ages belonging to the beginning of creation and the angels of Brahma and those who never heard any speech and above all the Buddhas speak. Buddhaghosh goes a step further in his love for Magadhi, when he says that a child brought up without hearing the human voice would instinctively speak Magadhi. A language is what its literature makes it. Originally a mere dialect the Ardhamagadhi was raised to the status of a language by 1. Preface to the Kavyanusasana. 2. Preface to the Childer's Pali Dictionary. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acarya Hemacandra and Ardhamaghi : 79 the genius of Lord Mahavira and his Ganadharas. It became the language of the vast and rich canonical literature of the Svetambara sect. Now we come to discuss the views of Hemacandra as expressed in his Sabdanusasana about the mutual relation of Prakrit and Sanskrit in respect of the most controversial question as to which language is earlier to which. Whether Sanskrit is the wofa of Prakrit or Prakrit is the sofa of Sanskrit. He clearly admits that Sanskrit is the wafa of Prakrit i.e. Sanskrit is the original language and Prakrita is the off shoot of it-- prakRtiH saMskRtaM tatrabhavaM tata AgataM vA prAkRtam / / The ardent lovers of Prakrita interpret it in other way. They say that Hemacandra means that Sanskrit is the prakRti i.e. base (AdhAra) for learning the Prakrit. He is explaining the nature of Prakrit vis-a-vis the structure of Sanskrit language. This does not mean that Sanskrit is earlier to Prakrit. This view is upheld by most of the Jaina scholars and monks like Namisadhu, the commentator of Rudrata's Kavyalamkara. Namisadhu says -- sakalajagajjantUnAM vyAkaraNAdibhiranAhitasaMskAraH sahajovacanavyApAraH prkRtiH| . tatra bhavaM saiva vA praakRtm| 'ArisavayaNe siddha devANaM addhamAgahA vANI' ityAdi vacanAdvA prAkpUrvaM kRtaM prAkRtambAlamahilAdisubodhaM sakalabhASAnibandhanabhUtaM vcnmucyte| 1. bhagavaM ca NaM addhamAgahIe bhAsAe dhammabhAikkhai - samavAo- jaina vizvabhAratI, lADanU, 1984, 34/2, pRsstth-183| devA NaM bhante kayarAe bhAsAe bhAsaMti? kayarA vA bhAsA bhAsijjamANI visissanti? goyamA! devA NaM addhamAgahAe bhAsAe bhAsaMti, sA viya NaM addhamAgAhI bhAsA bhAsijjamANI visissai, - bhagavatIsUtra zataka 5 uddeza 4 / tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kUNiassa baMbhasAraputtassa addhamAgAe bhAsAe bhAsati, -auppaatiksuutr| se kiM taM bhAsariyA? bhAsAriyA jeNaM addhamAgahAe bhAsAe bhAseMti, - prajJApanAsUtra, Agama prakAzana samiti, vyAvara, 1983, 107, pRsstth-92| 2. vRtti on the sUtra "atha prAkRtam', 8/1/1 / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 : zramaNa / janavarI-mArca / 1997 meghanirmuktajalamivaikasvarUpaM tadeva ca dezavizeSAt saMskArakaraNAt ca samAsAditavizeSaM sat saMskRtAdyuttara bhedAnApnoti / 1 Sabdanusasana is the earliest work of Hemacandra and it was written most probably when he was quite young. What he writes in the Sabdanusasana is the unbiased expression of a young scholar. He expressly admits the fact that Sanskrit is the original language and Prakrit is the offshoot of it i.e. Prakrit is the transformation of Sanskrit. We can not summarily dispose off the views of Hemacandra by saying that he used the word prakRti in the sense of AdhAra (base) and not in the sense of 'original' as the word invariably denotes. A grammarian (f) like Hemacandra will never use a word which may create ambiguity. Actually he is indebted to Vararuci, the author of Prakrta Prakasa in writing the VIII Adhyaya of his Sabdanusasana. According to Vararuci Sanskrit is the prakRti of zaurasenI and zaurasenI is the prakRti of mAgadhI and paizAcI : Dr. C. Kunhan Raja in his preface to the Prakrata Prakasa writes- "To Ramapanivada (commentator of the Prakrta Prakasa) Prakrit is not a language. It is only a metamorphosis of Sanskrit. If Ramapanivada regarded Prakrit as an artificial make up from Sanskrit, Vararuci, the author of the Sutras did not regard the language as anything else." Vararuci as interpreted by Ramapanivada classifies the Prakrit words into three categories tatsama tadbhava and dezya. The tadbhava words have come into being from the Sanskrit words only. Here the word is significant. It means that the tadbhava words have 1. 2. 3. Rudrata's Kavyalamkara Commentary by Namisadhu belonging to the Tharapadrapuri gaccha, on II/12. zaurasenI prA0 pra0 XI / 1; prakRti: saMskRtam XII/2; mAgadhI XI / 1; XI/2; paizAcI X / 1; prakRti: zaurasenI / tatra tadbhavaM tasmAtsaMskRtAdeva saMbhUtam / vRtti in the Sutra " zeSa: saMskRtAt" VIII/23. prakRtiH zaurasenI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acarya Hemacandra and Ardhamaghi : < been made out of the Sanskrit words unlike the Desya words which have their independent origin. Now we come to the exact meaning of the word sofa as admitted in the field of Sanskrit grammar. The following are the definitions of ten -- (1) arthAvabodhahetupratyayavidhAnAvadhibhUtazabdatvam / / (2) prtyynisstthvidheytaaniruupitoddeshytaashrytvmiti| It we apply this definition, tofa: egunetan eta gaud will naturally mean that only for the purpose of derivation of Prakrit words, the Sanskrit words become the fa. It does not mean that Sanskrit as a language was prior to Prakrit, because in grammar the tafa comes first and the strate after words, but in the language the complete word forms the component of it. Grammar only does the postmartem of the words by bifurcating it into efa and Tria. The word yefa has other meanings also. In the Hieight the definition of hafa will be frallaferrohra I 375724a fa fa torej taforati If we, in the present context, interpret prakRti: saMskRtaM tatra bhavaM prAkRtamucyate it will mean that saMskRta being the originator of prAkRta comes first and prAkRta being originated from Sanskrit comes after words. In this way it naturally follows that an is the offshoot or later development of the Sanskrit i.e., the Vedic language, because we have no hesitation to accept that Vedic language, the oldest language is the originator of both classical Sanskrit & Prakrit. We may now conclude by admitting that both Sanskrit & Prakrit languages had their parallel development. Sanskrit being the language of the learned people was naturally the most refined form of speech regorously following the rules of Paninian grammar and Prakrit being the language of the masses i.e. a dialect, was not so much bound by the grammatical rules and was full of diversified forms and yet abounding in forceful idioms and suggestivity. R.C. Childers, the author of Pali Dictionary has very aptly put the relation of Pali the earlier Prakrit & Sanskrit in the following 'S. HULE: Ta YRAT 49197A, ARTUTAT, 8864, yo-C2,1 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ c? : HUT/57890-HT4/8886 lines -- "The parallel between Italian in its relation to Latin and Pali in its relation to Sanskrit is striking enough to deserve special notice. In the thirteenth century the literary language of Italy, the language of culture and science, was Latin, which however had long died out as the spoken tongue of cultivated society and was probably reserved for the Drama, and for occasions of state ceremony. The spoken language of Italy was to be found in a number of provincial dialects, each with its own characteristics, the Piedmontese harsh, the Neapolitan nasal, the Tuscan soft and flowing. These dialects had long been rising in importance as Latin declined, the birth time of a new literary language was imminent. Then came Dante, and choosing for his immortal commedia the finest and most cultivated of the vernaculars, raised it at once to the position of dignity which it still retains. Read Sanskrit for Latin Magadhi (Pali) for Tuscan, Gautam for Dante, and the three baskets for the Divina Commedia and the parallel is complete. In the present context we may read Ardhamagadhi for Tuscan, Mahavira for Dante, the Jaina Agamas for Divina Commedia and the parallel will be complete. As the Ardhamagadhi has been raised to the position of high dignity by the Agams of the Svetambara sect Hemacandra's placement of Ardhamagadhi at the top of all languages is not very out of place keeping in view the emotional attachment with the language of ones religion. If the Sanskritists hold Sanskrit in high esteem by calling it the language of gods (ca 215) and lovers of Pali can call Pali as the TUTAT (oldest language) Hemacandra's boasting of ardhamAgadhI as sarvabhASAriNatAm is justifiable. Supreme love for ones religion and the language of religion cares a fig for what the comparative philologists think. Professor & Head Deptt. of Prakrit Language & literature Parsvanath Vidyapeeth Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 77. 78. 79. 80. 81. 2 1511 1511 1511 1512 1512 ( pippalagaccha kA itihAsa) gatAGka se Age * 3 jyeSTha vadi 9 ravivAra mAgha sudi 5 guruvAra vaizAkha sudi 3 guruvAra vaizAkha sudi.... 4 udayadevasUri vijayadevasUri somacandrasUri ke paTTadhara udayadevasUri * DaoN0 ziva prasAda, pravaktA, pArzvanAtha vidyApITha / ": 5 padmaprabha kI dhAtu- pratimA kA lekha ajitanAtha kI dhAtu- pratimA kA lekha candraprabha kI dhAtu- pratimA kA lekha sumatinAtha kI dhAtu- pratimA kA lekha zreyAMsanAtha kI dhAtu- pratimA kA lekha 6 saMbhavanAtha derAsara, jhaverIvAr3a, ahamadAbAda AdinAtha jinA jAmanagara zAMtinAthaderAsara, ahamadAbAda navakhaMDApArzvanAtha derAsara, bhoMyarApADo, khaMbhAta 7 buddhisAgara, pUrvokta, bhAga- 1, lekhAGka 865 vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAGka 271 vahI, lekhAGka 265 buddhisAgara, pUrvokta- bhAga - 1, lekhAGka 1126 vahI, bhAga- 2, lekhAGka - 877 pippalagaccha kA itihAsa 83 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 84 : 82. 1512 mArgazIrSa sudi 5 udayadevasUri / kuMthunAtha kI dhAtu-pratimA kA kuMthunAtha jinA0, rAgar3I cauka, bIkAnera nAhaTA, pUrvokta - lekhAGka 1692 guruvAra lekha 83. 1512 phAlguna sudi 8 zanivAra guNaratnasUri AdinAtha kI dhAtu-pratimA kA ghara derAsara, bar3odarA buddhisAgara, pUrvokta-bhAga-2, lekhAGka 247 zramaNa/janavarI-mArca/1997 lekha 84. 1512 phAlguna sudi 12 udayadevasUri budhavAra zAMtinAtha jinA0, liMvaDIpADA, pATaNa vahI, bhAga-1, lekhAGka 268 85. 1512 tithivihIna vimalanAtha kI dhAtu-pratimA kA lekha sumatinAtha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha zAMtinAtha kI dhAtu-pratimA kA vIra jinAlaya, pAyadhunI, kAntisAgara, pUrvokta-lekhAGka mumbaI 133 86. 1513 ratnazekharasUri vaizAkha sudi 3 guruvAra rAjasIzAha kA ghara derAsara, jAmanagara vijayadharmasUri,pUrvokta - lekhAGka 289 lekha 87. 1513 pauSa vadi 4 zukravAra guNaratnasUri sumatinAtha kI kI paMcatIrthI pratimA kA lekha kezariyAnAtha kA maMdira, motI cauka, jodhapura nAhara, pUrvokta-bhAga 1, lekhAGka 608 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88. 1513 mAgha sudi 13 ravivAra dharmanAtha kI dhAtu-pratimA kA saMbhavanAthaderAsara, jhaverIvAr3a ahamadAbAda buddhisAgara,pUrvokta-bhAga-1, lekhAGka 821 zAMtisUri ke paTTadhara guNaratnasUri candraprabhasUri lekha 89. 1515 vaizAkha vadi 2 guruvAra lor3hA, pUrvokta,lekhAGka 36 AdinAtha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha candraprabha kI pratimA kA lekha vIracaityAntargata AdIzvara caitya, tharAda | 90. 1515 vahI, lekhAGka 144 vaizAkha sudi 13 vijayadevasUri ravivAra ke upadeza se zAlibhadrasUri 91. 1515 vimalanAtha kI dhAtu-pratimA kA pArzvanAtha jinA0, bhadrAvatI kAntisAgara, pUrvokta-lekhAGka 152 lekha pippalagaccha kA itihAsa 92. 1515 mAgha sudi 6 guruvAra udayadevasUri AdinAtha jinA0, baDodarA buddhisAgara,pUrvokta-bhAga-2, lekhAGka 98 dharmanAtha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha neminAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha 93. 1515 vahI, bhAga-1,lekhAGka 941 " vIra jinA0 rIghI roDa, ahamadAbAda : 87 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 1 2 94. 1516 3 vaizAkha vadi 2 guruvAra 4 " 86 : vahI,bhAga-1,lekhAGka 922 95. 1516 vaizAkha sudi 2 vijayadevasUri ke paTTadhara zAlibhadrasUri paMcAyatI jaina maMdira, jayapura nAhara, pUrvokta - bhAga-2, lekhAGka 1155, evaM vinayasAgara, pUrvokta-lekhAGka lekhAMka 553 lor3hA, pUrvokta-lekhAGka 83 zramaNa/janavarI-mArca/1997 96. 1516 5 sumatinAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha zAMtinAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha naminAtha kI kI pratimA kA lekha vimalanAtha kI caubIsI pratimA kA lekha zAMtinAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha ASAr3ha sudi 1 zukravAra vIra caityArtagata AdIzvaracaitya. tharAda pArzvanAtha jinAlaya, lodravA 97. somacandrasUri ke paTTadhara udayadevasUri vijayadevasUri ke upadeza se zAlibhadrasUri guNaratnasUri ke upadeza se guNasAgarasUri 1517 caitra vadi 8 zukravAra nAhara, pUrvokta-bhAga-3, lekhAGka 2554 98. 1517 vaizAkha sudi 3 somavAra vIra jinAlaya, rIcIroDa, ahamadAbAda buddhisAgara, pUrvokta bhAga-1, lekhAGka 958 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 99. 1517 vijayadharmasUri, pUrvokta - lekhAGka 313 100. 1517 vaizAkha sudi 13 guNaratnasUri maMgalavAra loDhA, pUrvokta, lekhAGka 130 101. 1517 vijayadharmasUri, pUrvoktalekhAGka 306 sumatinAtha kI bar3A jaina maMdira, dhAtu kI paMcatIrthI lIMbar3I pratimA kA lekha zreyAMsanAtha vIracaityArtagata kI dhAtu kI AdinAtha caitya, pratimA kA lekha tharAda dharmanAtha kI jIrAvalA derAsara, dhAtu kI pratimA ghoghA kA lekha AdinAtha jinA0, jAmanagara munisuvrata kI posInA pArzvanAtha dhAtu-pratimA kA derAsara, IDara lekha naminAtha kI zAMtinAtha derAsara, dhAtu kI paMcatIrthI kanAsAno pADo pratimA kA lekha pATaNa 102. 1517 vahIM, lekhAGka 309 mAgha sudi 10 guNadevasUri budhavAra ke paTTadhara candraprabhasUri phAlguna sudi 10 abhayacandrasUri zukravAra mAgha sudi 5 udayadevasUri somavAra ke paTTadhara ratnadevasUri vaizAkha vadi 10 munisiMhasUri zukravAra ke paTTadhara amaracandrasUri 103. 1518 buddhisAgara,pUrvokta, bhAga-1 lekhAGka 1471 pippalagaccha kA itihAsa 104. 1519 vahIM, bhAga-1, lekhAGka 307 : 87 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ___ _5 . 88 : 105. 1519 jyeSTha vadi 6 budhavAra viyajadharmasUri, pUrvokta, lekhAGka 341 106. 1519 lor3hA, pUrvokta,lekhAGka 35 mAgha vadi 2 zanibAra vijayadevasUri ke paTTadhara zAlibhadrasUri munisundarasUri ke paTTadhara amaracandrasUri udayadevasUri ke paTTadhara ratnadevasUri " zramaNa/janavarI-mArca/1997 107. 1520 vaizAkha sudi 5 guruvAra vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAGka 351 sumatinAtha kI saMbhavanAtha derAsara, dhAtu-pratimA kA amarelI lekha zItalanAtha kI vIracaityAntargata dhAtu kI caubIsI AdinAtha caitya, pratimA kA lekha tharAda naminAtha kI navakhaMDApArzvanAtha dhAtupratimA derAsara, ghoghA kA lekha zreyAMsanAtha kI bAvana jinAlaya, dhAtupratimA kA lekha pethApura kuMthunAtha kI AdinAtha jinA0, dhAtu kI paMcatIrthI jAmanagara pratimA kA lekha kuMthunAtha kI AdinAtha jinAlaya, dhAtupratimA kA lekha bhAyakhalA, mumbaI 108. 1522 mAgha sudi 13 budhavAra mAgha vadi 10 guruvAra buddhisAgara, pUrvokta-bhAga-1, lekhAGka 691 vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAGka 369 109. 1523 guNadevasUri ke paTTadhara candraprabhasUri dharmasAgarasUri 110. 1523 vaizAkha sudi 9 kAntisAgara, pUrvokta, lekhAGka 192 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111. 1524 vaizAkha vadi 2 somavAra 112. 1524 " udayadevasUri ke paTTadhara ratnadevasUri guNaratnasUri ke paTTadhara guNasAgarasUri udayadevasari ke paTTadhara ratnadevasUri __ pArzvanAtha kI vijayadharmasUri, pUrvokta, dhAtu kI caubIsI lekhAGka 382 pratimA kA lekha abhinandana nAtha navakhaMDApArzvanAthaderAsara, vahI, lekhAGka 383 kI dhAtu-paMcatIrthI ghoghA pratimA kA lekha zreyAMsanAtha kI vIra caityArtagata lor3hA, pUrvokta-lekhAGka dhAtupratimA AdIzvaracaitya, tharAda 145 kA lekha dharmanAtha kI saMbhavanAtha derAsara, buddhisAgara, pUrvokta-bhAga1, dhAtupratimA kA kar3I lekhAGka 733 113. 1524 vaizAkha sudi 3 somavAra 114. 1524 tithivihIna lekha pippalagaccha kA itihAsa 115. 1525 " pauSa vadi 2 maMgalavAra jaina derAsara, vaDhavANa vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAGka 389 AdinAtha kI dhAtupratimA kA lekha naminAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha 116. 1525 mAgha sudi 2 guruvAra guNaratnasUri ke paTTadhara guNasAgarasUri candraprabha jinA0 sultAnapurA, bar3odarA buddhisAgara,pUrvokta-bhAga-2, lekhAGka 200 : 89 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 117. 1525 118. 1526 119. 1527 120. 1527 121. 1527 122. 1527 3 phAlguna sudi 9 zukravAra "7 kArtika sudi 13 amaracandrasUri maMgalavAra pauSa vadi 4 guruvAra pauSa vadi 5 guruvAra 4 mAgha sudi 13 ravivAra guNaratnasUri vijayadevasUri ke ziSya zAlibhadrasUri udayadevasUri ke paTTadhara ratnadevasUri naminAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha dharmanAtha kI pratimA kA lekha "" sumatinAtha kI pratimA kA lekha kunthunAtha kI dhAtu- pratimA kA lekha dharmanAtha kI dhAtupratimA kA lekha 6 cintAmaNi pArzvanAtha jinA0, bharuca candraprabha jinA0, jaisalamera zItalanAtha jinA0, jaisalamera vIra caityAntargata AdinAtha caitya, tharAda saMbhavanAtha derAsara, jhaverIvAr3a, ahamadAbAda dAdApArzvanAtha jinA 0 narasiMhajInI pola, baDodarA 7 vahI, bhAga- 2, lekhAGka 559 nAhaTA, pUrvoka-lekhAGka 2765 nAhara, pUrvokta, bhAga-3, lekhAGka 2393 lor3hA, pUrvokta lekhAGga 134 buddhisAgara, pUrvokta- bhAga - 1, lekhAGka 831 vahI, bhAga- 2, lekhAGka 121 90 zramaNa / janavarI-mArca / 1997 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAGka 416 vahI, lekhAGka 415 1234 123. 1528 vaizAkha vadi.... guNaratnasUri somavAra ke paTTadhara / guNasAgarasUri 124. 1528 vaizAkha sudi 3 vijayadevasUri zanivAra ke paTTadhara / zalibhadrasUri 125. 1528 vaizAkha sudi 12 guNaratnasUri somavAra ke paTTadhara guNasAgarasUri 126. 1528 mAgha vadi 6 udayadevasUri zukravAra ke paTTadhara ratnadevasUri 127. 1529 ASAr3ha sudi 5 guNasAgarasUri guruvAra candraprabha kI * dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha kuMthunAtha kI vardhamAnazAha kA dhAtupratimA kA zAMtinAtha derAsara, lekha jAmanagara suvidhinAtha kI zAMtinAtha jinA0, dhAtu kI paMcatIrthI mANika cauka, khaMbhAta pratimA kA lekha zAMtinAtha kI candraprabha jinAlaya, pratimA kA lekha jaisalamera muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga-2, lekhAGka 987 / nAhara, pUrvokta, bhAga 3, lekhAGka 2350 pippalagaccha kA itihAsa AbU,bhAga-5,lekhAGka493 zItalanAtha kI zAMtinAtha jinA0, dhAtu kI paMcatIrthI dIyANA pratimA kA lekha kuMthunAtha kI staMbhana pArzvanAtha dhAtu pratimA jinA0, khAravADo kA lekha khaMbhAta 128. 1529 mAgha sudi 5 ravivAra amaracandrasUri ke upadeza se sarvadevasUri buddhisAgara,pUrvokta,bhAga-2, lekhAGka 1051 : 91 . Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 4 92 : 129. 1530 vijayadevasUri vaizAkha vadi 5 budhavAra zAMtinAtha jinA0, bhAnIpola, rAdhanapura vizAlavijaya, pUrvokta, lekhAGka 230 naminAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha zItalanAtha kI pratimA kA lekha 130. 1530 lor3hA, pUrvokta-lekhAGka 90 vIracaityAntargata AdinAthacaitya, zramaNa/janavarI-mArca/1997 tharAda 131. 1530 vimalanAtha kI pratimA kA lekha nAhara, pUrvokta - bhAga-2, lekhAGka 1222 kArtika sudi 12 munisiMhasUri somavAra ke paTTadhara amacandrasUri pauSa vadi 6 guNadevasari ravivAra ke paTTadhara candraprabhasUri vaizAkha sudi 13 zAlibhadrasUri somavAra vaizAkha vadi 8 zAlibhadrasUri somavAra 132. 1531 pArzvanAtha jinA0, zrImAloM kA muhallA, jayapura gaur3IpArzvanAtha jinAlaya pAlinAnA zAMtinAtha derAsara, U~jhA zatruJjayavaibhava, lekhAGka 208 saMbhavanAtha kI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI dhAtu-pratimA kA lekha vimalanAtha kI dhAtu, pratimA kA lekha 133. 1531 buddhisAgara, pUrvokta-bhAga-1, lekhAGka 238 134. 1531 mAgha sudi 10 somavAra dharmasAgarasUri zAMtinAtha jinA0, caukasIpola, khaMbhAta vahI,bhAga-2,lekhAGka 846 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135. 136. 2 1532 1534 137. 1534 138. 1535 139. 1536 140. 1536 3 caitra sudi 4 zukravAra mAgha sudi 13 zukravAra phAlguna sudi 9 budhavAra jyeSTha vadi 1 zanivAra 4 mAgha sudi 5 ravivAra candraprabhasUri zAli (bhadra) sUri dharmasundarasUri ke paTTadhara dharmasAgarasUri mArgazira sudi 6 munisiMdhu (siMha) zukravAra sUri ke paTTadhara amaracandrasUri somacandrasUri ke paTTadhara udayadevasUri 5 zItalanAtha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha naminAtha kI dhAtu pratimA kA lekha vAsupUjya kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha vimalanAtha kI - pratimA dhAtu-pra kA lekha zAMtinAtha kI dhAtu pratimA kA lekha AdinAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha jaina derAsara, ghoghA zAMtinAtha derA0, bhiMDIbAjAra, mumbaI zAmalApArzvanAtha jinA0, baMbA vAlI zerI, rAdhanapura saMbhavanAtha derAsara, jhaverIvAr3a, ahamadAbAda sumatinAtha jinA0, ajImagaMja, murzidAbAda zAMtinAtha jinA0 khajUrI zerI, rAdhanapura vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAGka 443 kAntisAgara, pUrvokta, lekhAGka 230 muni vizAlavijaya- pUrvoktalekhAGka 286 muni buddhisAgara, pUrvoktabhAga - 1, lekhAGka 836 nAhara, pUrvokta, bhAga - 1, lekhAGka 6 muni vizAlavijaya, pUrvokta, lekhAGka 297 pippalagaccha kA itihAsa : 93 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 2 141. 1536 3 vaizAkha vadi 3 guruvAra 4 zAliprabhasUri 94 : jaina maMdira, DabhoI muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga-1, lekhAGka 30 142. 1537 amaracandrasUri mAgha sudi 2 somavAra vIra jinAlaya, sAMgAnera vinayasAgara, pUrvokta-lekhAGka 813 zramaNa/janavarI-mArca/1997 143. 1542 padmANaMdasUri kArtikavadi 2 budhavAra 5 AdinAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha naminAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha pArzvanAtha kI pratimA kA lekha dharmanAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha tIrthaMkara kI dhAt pratimA kA lekha saMbhavanAtha derAsara, jhaverIvAr3a, buddhisAgara,pUrvokta-bhAga-1, lekhAGka 856 144. 1545 pauSa....5 pauSa.5 " zatruJjayavaibhava, lekhAGka 234 ba vizAlavijaya, pUrvokta - lekhAGka 305 145. 1546 mArgazira sudi 6 guNasAgarasUri zukravAra bAlAvasahI, zatrujaya / neminAtha jinA0, gelAseTha kI zerI, rAdhanapura ajitanAtha jinA0 zekhano pADo, ahamadAbAda 146. 1547 mAgha sudi 12 zrIsUri buddhisAgara,pUrvokta-bhAga-1, lekhAGka 1006 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147. 1548 vaizAkha vadi 10 ratnadevasUri ke ke paTTadhara padmANaMdasUri candraprabha jinA0 ravaMbhAta muni buddhisAgara - pUrvokta, bhAga-2, lekhAGka 895 ravivAra 148. 1548 vIracaityArtagata lor3hA, pUrvokta - lekhAGka AdinAtha caitya, tharAda 131 / AdinAtha jinA0, buddhisAgara,pUrvokta-bhAga-2, parA, kher3A __ lekhAGka 413 149. 1552 jyeSTha sudi 13 budhavAra devaprabhasUri munisuvrata kI dhAtu kI pratimA kA lekha zItalanAtha kI pratimA kA lekha AdinAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha sumatinAtha kI pratimA kA lekha naminAtha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha zItalanAtha kI dhAtupratimA kA lekha 150. 1553 lor3hA, pUrvokta-lekhAGka 68 vaizAkha sudi 13 padmANaMdasUri somavAra mAgha sudi 12 dharmavallabhasUri zanivAra 151. 1553 vIracaityArtagata AdinAtha caitya, tharAda amIjharA pArzvanAtha derAsara, jIrArapADo, khaMbhAta / sImaMdharasvAmI jinA0, khAravoDA, khaMbhAta buddhisAgara,pUrvokta-bhAga-2, lekhAGka 775 pippalagaccha kA itihAsa 152. 1553 vahI, bhAga - 2, lekhAGka 1065 : 95 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 96 : 153. 1554 4 vaizAkha sudi 12 vIraprabhasUri ravivAra AcArya kI pratimA para utkIrNa lekha vIra jinAlaya, ajArI AbU,bhAga-5,lekhAGka432 154. 1554 phAlguna sudi 2 zukravAra guNasAgarasUri ke paTTadhara zAMtiprabhasUri zaMkhezvarapArzvanAtha- derAsara, bharuca muni buddhisAgara-pUrvokta-bhAga 2, lekhAGka 340 zItalanAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha zramaNa/janavarI-mArca/1997 155. 1555 cintAmaNi pArzvanAtha jinA0, rAdhanapura muni vizAlavijaya,pUrvokta, lekhAGka 318 kArtika vadi 2 ratnasAgarasUri budhavAra ke paTTadhara devacandrasUri vaizAkha sudi 11 sarvasUri zukravAra 156. 1556 muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga-2, lekhAGka 858 suvidhinAtha ___munisuvrata jinA0, kI dhAtupratimA aliMga, khaMbhAta kA lekha zItalanAtha kI vIra jinAlaya, dhAtupratimA kA rIcIroDa, ahamadAbAda 157. 1557 vahI,bhAga-1,lekhAGka 920 phAlguna sudi 2 padmANaMdasUri zukravAra lekha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 6 158. 1563 mAgha sudi 15 devaprabhasUri 159. 1566 pauSa vadi 5 somavAra padmANaMdasUri ke paTTadhara vinayasAgarasUri guNaprabhasUri 160. 1566 tithivihIna 2523 161. 1573 phAlguna sudi 8 vinayasAgarasUri somavAra sumatinAtha kI cintAmaNi pArzvanAtha ___nAhaTA, pUrvokta - lekhAGka dhAtu kI pratimA jinA0, bIkAnera 113 kA lekha kuMthunAtha kI AdinAtha jinA0, buddhisAgara, pUrvokta-bhAga1, dhAtu kI caubIsI bijApura lekhAGka 444 pratimA kA lekha pArzvanAtha kI pArzvanAtha jinA0, nAhaTA, pUrvokta - lekhAGka pratimA kA lekha sUratagar3ha, bIkAnera vAsupUjya kI pArzvanAthaderAsara, buddhisAgara, pUrvokta-bhAga1, dhAtu kI pratimA devasAnopADo, lekhAGka 1054 ahamadAbAda AdinAtha kI cintAmaNipArzvanAtha- vahI, bhAga1,lekhAGka 430 / dhAtu kI pratimA derAsara, bijApura kA lekha ajitanAtha kI dharmanAtha jinA0, vizAlavijaya, pUrvoktadhAtu kI pratimA rAdhanapura lekhAGka 337 kA lekha kA lekha 162. 1576 " vaizAkha sudi 6 somavAra pippalagaccha kA itihAsa 163. 1579 vaizAkha sudi 5 somavAra dharmavallabhasUri ke paTTadhara dharmavimalasUri : 97 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 2 164. 1579 3 vaizAkha sudi 5 somavAra 4 zrIsUri 98 : pArzvanAtha derAsara, lADola muni buddhisAgara, pUrvokta - bhAga 1, lekhAGka 452 165. 1580 dharmavimalasUri vaizAkha sudi 5 zukravAra 5 zreyosanAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha ___candraprabha kI dhAtu kI pratimA kA lekha pArzvanAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha gaur3IpArzvanAtha jinA0, munikAntisAgara, pUrvokta - pAyadhunI, mumbaI lekhAGka 298 zramaNa/janavarI-mArca/1997 166. 1595 devaprabhasUri mAgha sudi 13 zanivAra vIra jinAlaya, nAMdiyA AbU, bhAga-5, lekhAGka 465 167. 1617 pauSa sudi 13 somavAra udayaratnasUri zAMtinAthaderAsara, kanAsAno pADo, buddhisAgara,pUrvokta-bhAga 2, lekhAGka 297 khaMbhAta 168. 1646 mArgazira sudi... zukravAra zItalanAtha kI kI caubIsI pratimA kA lekha zItalanAtha jinA0 jaisalamera nAhara, pUrvokta-bhAga 3, lekhAGka 2431 guNasAgarasUri ke paTTadhara zAMtisUri dharmaprabhasUri 169. 1778 premacandamodI kI ToMka, zatrujaya vahI,bhAga 1,lekhAGka 695 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pippalagaccha kA itihAsa : 99 dharmazekharasUri [vi0saM0 1484-1506] pratimAlekha vijayadevasUri [vi0saM0 1503-1530] pratimAlekha zAlibhadrasUri [vi0 saM0 1515-1534] pratimAlekha zAMtisUri guNaratnasUri [vi0saM0 1507-1517] pratimAlekha guNasAgarasUri [vi0saM0 1517-1546] pratimAlekha zAMtiprabhasUri [vi0saM0 1554] pratimAlekha munisiMhasUri amaracandrasUri [vi0saM0 1519-1536] pratimAlekha sarvadevasUri vi0saM0 1529] pratimAlekha ghoghA sthita navakhaMDA pArzvanAtha jinAlaya ke nikaTa bhUmigRha se prApta 240 dhAtu pratimAoM meM se 6 pratimAoM para pippalagacchIya munijanoM ke nAma utkIrNa haiN| 10 ina pratimAoM para I0 san 1315, 1447, 1449, 1450 aura 1457 ke lekha khude hue haiN| cU~ki DhAMkI ne apane ukta nibandha meM pratimAlekhoM kA mUla pATha nahIM diyA hai ata: ina lekhoM meM Aye AcAryoM ke nAma Adi ke bAre meM koI jAnakArI prApta nahIM hotii| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 jaisA ki lekha ke prArambha meM kahA jA cukA hai isa gaccha kI do zAkhAoM-tribhavIyA aura tAladhvajIyA - kA patA calatA hai| prathama zAkhA se sambaddha pippalagacchaguru-stuti aura pippalagaccha gurvAvalI 1 kA pUrva meM ullekha A cukA hai| isake anusAra dharmadevasUri ne gohilavAr3a (vartamAna guhilavAr3a, amarelI, jilA bhAvanagara, saurASTra) ke rAjA sAraMgadeva ko usake tIna bhava batalAye isase unakI ziSyasantati tribhavIyA khlaayii| yaha sAraMgadeva koI sthAnIya rAjA rahA hogaa| pippalagacchIya pratimAlekhoM kI pUrvapradarzita lambI sUcI meM kinhIM dharmadevasUri dvArA vi0 saM0 1383 meM pratiSThApita eka jina pratimA kA ullekha A cukA hai| cUMki ukta gurustuti meM racanAkAra ne apane guru dharmaprabhasUri ko tribhavIyAzAkhA ke pravartaka dharmadevasUri se 5 pIr3hI bAda kA batalAyA hai, sAtha hI pippalagacchIya munijanoM dvArA pratiSThApita pratimAoM para utkIrNa lekhoM kI pUrvapradarzita tAlikA meM bhI dharmaprabhasUri (vi0saM0 1471-1476) kA pratimApratiSThApaka ke rUpa meM ullekha milatA hai| isaprakAra abhilekhIya sAkSyoM meM ullikhita dharmadevasUri aura dharmaprabhasUri ke bIca lagabhaga 100 varSoM kA antara hai aura isa avadhi meM pA~ca paTTadhara AcAryoM kA paTTaparivartana asambhava nahIM, ata: samasAmayikatA aura nAmasAmya ke AdhAra para vi0 saM0 1386/I0 san 1330 meM pratimApratiSThApaka piplagacchIya dharmadevasUri aura isa gaccha ke tribhavIyA zAkhA ke pravartaka dharmadevasUri eka hI vyakti mAne jA sakate haiN| ThIka yahI bAta pippalagacchagurustuti ke racanAkAra ke guru dharmaprabhasUri aura pippalagacchIya dharmaprabhasUri ke bAre meM bhI kahI jA sakatI 48 aise bhI pratimAlekha milate haiM jinapara spaSTa rUpa se pippalagaccha tribhavIyAzAkhA kA ullekha hai| inakA vivaraNa nimnAnusAra hai : kramaza: Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pippalagaccha (tribhavIyAzAkhA) se sambaddha abhilekhIya sAkSyoM kA vivaraNa kramAMka samvat tithi/miti sandarbha grantha 2 1413 1. 3 jyeSTha vadi 2 zukravAra AcArya yA muni lekha kA svarUpa pratiSThAsthAna kA nAma mUrtilekha/zilAlekha 4 dharmasaMvarasUri sumatinAtha kI zAMtinAtha derAsara, ke paTTadhara / dhAtupratimA para libaDIpAr3A, dharmasAgarasUri utkIrNa lekha dharmaprabhasUri vimalanAtha kI vIracaityAntargata pratimA kA lekha AdinAtha caitya, muni buddhisAgara, pUrvokta - bhAga-2, lekhAGka 288 pATaNa 2. 1471 mAgha sudi 3 lor3hA,pUrvokta-lekhAGka 152 tharAda 3. 1476 tithivihIna candraprabha jinAlaya, kekaDI vinayasAgara, pUrvokta - lekhAGka 217 zAMtinAtha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha ajitanAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha pippalagaccha kA itihAsa 4. 1482 vaizAkha vadi 4 budhavAra vIracaityAntagata AdinAtha caitya, lor3hA, pUrvokta-lekhAGka 60 dharmaprabhasUri ke paTTadhara dharmazekharasUri tharAda : 101 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 : 5. 1484 vaizAkha sudi 8 zukravAra dharmaprabhasUri ke paTTadhara dharmazekharasUri muni vizAlavijaya-pUrvokta, lekhAGka 109 " lor3hA,pUrvokta-lekhAGka230 mAgha sudi 10 zanivAra mAgha sudi 10 zanivAra zramaNa/janavarI-mArca/1997 7. 1487 vahI, lekhAGka 316 dharmazekharasUri ke paTTadhara / devacandrasUri dharmazekharasUri zAMtinAtha kI zAmalApArzvanAtha dhAtu kI paMca- jinAlaya, tIrthI pratimA baMbAvAlIzerI, kA lekha rAdhanapura vimalanAtha caitya, desAI zerI, tharAda devakulikA ke jIrAvalAtIrtha, ke stambha para caityadevakulikA, utkIrNa lekha tharAda vimalanAtha kI vIracaityAntargata dhAtu kI caubIsI AdinAtha caitya, pratimA para utkIrNa tharAda lekha zAMtinAtha kI AdinAtha jinA0, dhAtu-pratimA kA jAmanagara lekha 8. 1488 jyeSTha sudi 3 somavAra vahI, lekhAGka 58 9. 1489 " jyeSTha sudi 12 zanivAra vijayadharmasUri, pUrvokta - lekhAGka 146 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 10. 1494 zrAvaNa vadi 9 zanivAra dharmazekharasUri lor3hA, pUrvokta - lekhAGka 196 zAMtinAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha AdinAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha vIracaityAntargata AdinAthacaitya, tharAda jaina derAsara, kanAsAno pADo, 11. 1497 " vaizAkha vadi 5 budhavAra vijayadharmasUri, pUrvokta - lekhAGka 172 pATaNa 12. 1499 kArtika sudi 15 guruvAra lor3hA, pUrvokta,lekhAGka 50 13. 1499 14. 1499 15. 1499 16. 1499 vahI, lekhAGka 78 vahI, lekhAGka 132 vahI, lekhAGka 190 vahI, lekhAGka 238 pippalagaccha kA itihAsa vimalAnAtha caitya, desAI zerI, tharAda vAsupUjya derAsara, jAmanagara 17. 1501 zItalanAtha kI pratimA kA lekha vAsupUjya kI dhAtu kI pratimA kA lekha vaizAkha sudi 13 dharmasundarasUri zanivAra vijayadharmasUri, pUrvokta -- lekhAGka 185 : 103 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 dharmazekharasUri 104 : 18. 1503 mAgha vadi 3 AdinAtha derAsara, jAmanagara vahI, lekhAGka 194 19. 1503 zAMtinAtha derAsara, vahI, lekhAGka 195 mAgha vadi 3 zukravAra jAmanagara .5 vimalanAtha kI dhAtu kI paMca- tIrthI pratimA . kA lekha sumatinAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha kunthunAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha zreyAMsanAtha kI dhAtu kI pratimA para utkIrNa lekha zramaNa/janavarI-mArca/1997 20. 1505 vahI, lekhAGka 210 vaizAkha sudi 3 zukravAra jainaderAsara, kolIyAka (kaThiyAvAr3a) 21. 1506 " loDhA, pUrvokta-lekhAGka 43 vaizAkha sudi 8 ravivAra vIracaityAntargataAdinAtha caitya, tharAda " 22. 1506 " vahI, lekhAGka 46 " Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 2 3 4 23. 1506 vaizAkha sudi 8 ravivAra dharmazekharasUri vahI, lekhAGka 228 24. 1506 mAgha sudi 5 zukravAra muni vizAlavijaya, pUrvokta, lekhAGka 149 25. 1506 vaizAkha sudi 11 candraprabhasUri somavAra candraprabha svAmI vimalanAtha caitya, kI dhAtu kI desAI zerI, tharAda caubIsI pratimA kA lekha suvidhinAtha kI cintAmaNipArzvanAtha dhAta kI paMcatIrthI jinAlaya, pratimA kA lekha cintAmaNizerI, rAdhanapura vAsupUjya kI vimalanAthacaitya, dhAtupratimA para desAIzerI, tharAda utkIrNa lekha dharmanAtha kI dhAtu dharmanAtha jinAlaya, kI paMcatIrthI pratimA kA lekha zAMtinAtha kI vIracaityAntargata dhAtu kI pratimA AdinAtha caitya kA lekha lor3hA,pUrvokta-lekhAGka248 26. 1509 caitra vadi.... dharmazekharasUri muni jayantavijaya - pUrvokta AbU-bhAga-5, lekhAGka 83 pippalagaccha kA itihAsa maDAra 27. 1510 kArtika vadi 4 ravivAra kSemazekharasUri lor3hA, pUrvokta-lekhAGka 81 tharAda : 105 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 3 1 28. 4 / dharmazekharasUri 106 : 1510 lor3hA, pUrvokta-lekhAGka 42 mAgha sudi 5 ravivAra vIracaityAntargata AdinAtha caitya, tharAda 29. dharmasAgarasUri vahI, lekhAGka 59 1510 pauSa vadi 6 (1517?) guruvAra zramaNa/janavarI-mArca/1997 30. 1511 vahI, lekhAGka 86 mAgha sudi 5 guruvAra zAMtinAtha kI dhAtu kI paMca- tIrthI pratimA kA lekha zAMtinAtha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha dharmanAtha kI dhAtupratimA kA lekha vAsupUjya kI dhAtupratimA kA lekha abhinandanasvAmI kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha 31. 1513 dharmazekharasUri ke paTTadhara dharmasundarasUri dharmasundarasUri ke paTTadhara dharmasAgarasUri " caitra vadi 6 zukravAra pArzvanAthaderAsara, ahamadAbAda muni buddhisAgara - pUrvokta bhAga 1, lekhAGka 916 32. 1515 vaizAkha sudi 13 ravivAra vIra jinAlaya, vaidoM kA cauka, bIkAnera nAhaTA, pUrvokta lekhAGka 1208 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 33. 34. 35. 36. 37. 2 1515 1516 1517 1517 1520 3 mAgha sudi 6 budhavAra caitra vadi 5 guruvAra pauSa vadi 5 guruvAra pauSa vadi 7 guruvAra ( ? ) vaizAkha sudi 9 4 dharmasAgarasUri " "" vAsupUjya kI dhAtu pratimA kA lekha vimalanAtha kI dhAtu pratimA kA lekha AdinAtha kI dhAtu kI paMca tIrthI pratimA kA lekha zAMtinAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha zreyAMsanAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha 6 zAMtinAtha jinA0, zAMtinAthapola, ahamadAbAda cintAmaNi jinA 0, bIkAnera jainamaMdira, sAhUkAra peTha, madrAsa vIracaityArntagata AdinAtha caitya tharAda zAMtinAtha jinAlaya, rAdhejA buddhisAgara, pUrvokta- bhAga - 1, lekhAGka 1291 nAhaTA, pUrvokta-lekhAGka994 nAhara, pUrvokta- bhAga 2, lekhAGka 2073 lor3hA, pUrvokta-lekhAGka 100 buddhisAgara, pUrvokta- bhAga 1, lekhAGka 716 pippalagaccha kA itihAsa : 107 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 : 38. 1520 dharmasUri caitra vadi 5 budhavAra kunthunAtha kI dhAtupratimA kA lekha lor3hA, pUrvokta - lekhAGka 143 " 39. 1524 dharmasAgarasUri vIra caityArtagata AdinAtha caitya, tharAda lAlacaMdajI kA maMdira, ratalAma vIra jinAlaya, sAMgAnera vaizAkha sudi 3 somavAra mAgha..... mAgha..... vinayasAgara, pUrvokta-lekhAGka 640 zramaNa/janavarI-mArca/1997 40. 1525 " vahI, lekhAGka 677 41. 1528 vaizAkha sudi 3 zanivAra " vimalanAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha zAMtinAtha kI dhAtu pratimA kA lekha vimalanAtha kI dhAtu-pratimA kA lekha vAsupUjya jinA0, tharAda lor3hA, pUrvokta-lekhAGka 12 42. 1528 " kArtika sadi 3 zanivAra vAsupUjya jinAlaya, lor3hA, pUrvokta-lekhAGka 5 43. 1530 pauSa vadi 6 ravivAra zrImAloM kA mandira, guNadevasUri ke paTTadhara candraprabhasUri vinayasAgara, pUrvokta-lekhAGka 723 jayapura Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44. 1530 dharmasAgarasUri mAgha vadi 6 budhavAra buddhisAgara, pUrvokta-bhAga1, lekhAGka 804 saMbhavanAtha derAsara, jhaverIvAr3a, ahamadAbAda zAMtinAtha derAsara, chANI, baDodarA 45. 1535 " ASAr3ha sudi 5 guruvAra vahI, bhAga 2, lekhAGka 268 zAMtinAtha kI dhAtu kI caubIsI pratimA kA lekha dharmanAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha AdinAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha naminAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha 46. 1537 " vaizAkha sadi 3 somavAra nayA jaina maMdira, nAsika muni kAMtisAgara, pUrvoktalekhAGka 239 47. 1561 mAgha vadi 5 zukravAra dharmasAgarasUri ke paTTadhara dharmaprabhasUri vIracaityArtagata AdinAtha caitya, lor3hA, pUrvokta-lekhAGka 89 pippalagaccha kA itihAsa : 109 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110: zramaNa/janavarI-mArca/1997 ukta abhilekhiya sAkSyoM ke AdhAra para pippalagaccha kI tribhavIyAzAkhA ke munijanoM kI guru-paramparA kA jo krama nizcita hotA hai, vaha isa prakAra hai : dharmaprabhasUri [vi0saM0 1471 - 1476] pratimAlekha dharmazekharasUri [vi0saM0 1484-1505] pratimAlekha devacandrasUri (vi0saM01487) pratimAlekha dharmasundarasUri dharmasUri (vi0saM01511) pratimAlekha dharmasUri (vi0saM01520) pratimAlekha dharmasAgarasUri [vi0saM0 1484 - 1535] pratimAlekha dharmaprabhasUri [vi0saM01561] pratimAlekha pippalagacchIya abhilekhIya sAkSyoM kI pUrva pradarzita sUcI meM kinhIM dharmazekharasUri (vi0saM0 1484-1505) kA nAma A cukA hai jinheM samasAmayikatA aura nAmasAmya ke AdhAra para tribhavIyAzAkhA ke dharmazekharasUri se abhinna mAnA jA sakatA haiyahI bAta ukta sUcI meM hI ullikhita dharmazekharasUri ke ziSya vijayasenasUri aura praziSya zAlibhadrasUri ke bAre meM bhI kahIM jA sakatI hai| isa prakAra tribhavIyAzAkhA ke munijanoM ke guru-paramparA kI tAlikA ko jo navIna svarUpa prApta hotA hai, vaha isa prakAra hai : dharmaprabhasUri [vi0saM0 1471 - 1476] pratimAlekha dharmazekharasUri [vi0saM0 1482-1510] pratimAlekha devacandrasUri vijayadevasUri dharmasundarasUri dharmasUri (vi0saM01487) (vi0saM01503-1530) (vi0saM01511) (vi0saM01520) pratimAlekha pratimAlekha pratimAlekha pratimAlekha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pippalagaccha kA itihAsa : 111 zAlibhadrasUri dharmasAgarasUri (vi0saM01516-1528) (vi0saM01484-1535) pratimAlekha pratimAlekha dharmaprabhasUri (vi0saM01561) pratimAlekha pippalagacchIyaguru-stuti dvArA tribhavIyAzAkhA ke dharmaprabhasUri ke pUrvavartI AcAryoM ke nAma se jJAta ho cuke haiN| pippalagacchagurvAvalI13 se hameM dharmasAgarasUri ke eka anya ziSya dharmavallabhasUri kA bhI patA calatA hai| isa prakAra sAhityika aura abhilekhIya sAkSyoM ke AdhAra para pippalagaccha kI tribhavIyAzAkhA kI guru-paramparA kI jo tAlikA banatI hai. vaha isa prakAra hai :-- sarvadevasUri [vaDagacchIya] nemicandrasUri [vaDagacchIya] zAMtisUri (vi0 saM01181/I0 san 1125 meM pippalagaccha ke pravartaka] mahendrasUri vijayasUri devacandrasUri padmacandasUri pUrNacandrasUri jayadevasUri devaprabhasUri jinezvarasUri devabhadrasUri dharmaghoSasUri zIlabhadrasUri paripUrNadevasUri vijayasenasUri dharmadevasUri tribhavIyAzAkhA ke pravartaka vi0saM0 1386/I0sa0 1330ke pratimAlekha meM ullikhita] dharmacandrasUri Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 dharmaratnasUri dharmatilakasUri dharmasiMhasUri dharmaprabhasUri [vi0saM01471-1476] pippalagacchaguru-stuti ke racayayitA dharmaprabhasUriziSya [vi0 saM0 1482-1510] pratimAlekha devacandrasUri vijayadevasUri dharmasundarasUri dharmasUri (vi0saM0 1487) (vi0saM0 1503-1530) (vi0saM01511) (vi0saM01520) pratimAlekha pratimAlekha pratimAlekha pratimAlekha zAlibhadrasUri dharmasAgarasUri (vi.saM. 1517-28) (vi.saM. 1485-1535) pratimAlekha pratimAlekha dharmaprabhasUri (vi0saM01561) dharmavallabhasUri (pippalagacchagurvAvalI meM ullikhita) vi0saM0 1528 aura vi0saM0 1559 ke pratimAlekhoM meM pippalagaccha kI tAladhvajIyAzAkhA kA ullekha milatA hai| sambhavataH saurASTra meM sthita taLAjA nAmaka sthAna se yaha zAkhA astittva meM AyI ho| ina pratimAlekhoM kA vivaraNa isa prakAra hai : 1.saM0 1528 varSe vaizASa (kha) vidi (vadi) some zrIzrImAlajJAtIya saM0 sAmala bhAryA vAnha suta saM0 hAsAkena bhAryA vIjU dvitIya bhAryA sahijalade suta samadhara kIkA yutena zrIcandraprabha - caturviMzatipaTTa (:) kArita: pra0 pippalagacche tAladhvajIya zrIguNaratnasUripaTTe pU0 zrIguNasAgarasUribhiH ghoghA vAstavya zrIH / -vijayadharmasUri-sampA0prAcInalekhasaMgraha, lekhAGka 416 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pippalagaccha kA itihAsa : 113 2. saM0 1559 phAguNa sudi 7 dine zrIzrImAlajJAtIya sAhamaNikabhA0 apUravapU0 / bhAiAkena svamAtRpitroH zreyase zrIsaMbhavanAthabiMba kAritaM talAjhIA zrIzAMtisUribhiH prtisstthitN|| muni buddhisAgarasUri-sampA0jainadhAtupratimAlekhasaMgraha, bhAga-2. lekhAGka 302 prathama lekha meM guNaratnasUri ke paTTadhara gaNasAgarasUri kA pratimApratiSThApaka ke rUpa meM ullekha hai| pippalagaccha se sambaddha pratimAlekhoM ke AdhAra para pUrvapradarzita AcArya paramparA kI choTI-choTI tAlikAoM meM se eka meM guNaratnasUri ke ziSya guNasAgarasUri kA nAma A cukA hai| zAMtisUri guNaratnasUri [vi0saM0 1507 - 1517] pratimAlekha guNasAgarasUri [vi0 saM0 1517-1546] pratimAlekha abhilekhIya sAkSyoM meM ullikhita pippalagacchIya guNasAgarasUri (vi0saM01517-1546/pratimAlekha) aura tAladhvajIyAzAkhA ke guNasAgarasUri (vi0saM01528/pratimAlekha) ko samasAmayikatA aura nAmasAmya ke AdhAra para eka hI vyakti mAnane meM koI bAdhA nahIM dikhAI detii| ThIka isI prakAra tAladhvajIyAzAkhA ke zAMtisUri (vi0saM01559/pratimAlekha) aura pippalagacchIya zAMtiprabhasUri (vi0 saM0 1554/ pratimAlekha)14 ko eka hI vyakti mAnA jA sakatA hai| isI prakAra lekha ke prArambha meM sAhityika sAkSyoM meM ullikhita kAlakasUribhAsa (racanAkAla vi0saM01514/I0san 1457) aura kalpasUtraAkhyAna ke racanAkAra pippalagacchIya Anandameru15 ke guru guNaratnasUri bhI samasAmayikatA aura nAmasAmya ke AdhAra para tAladhvajIyAzAkhA ke hI guNasAgarasUri (vi0 saM01517-1546/ pratimAlekha) ke guru guNaratnasUri se abhinna mAne jA sakate haiN| ThIka yahI bAta pArzvanAthapatnIpadmAvatIharaNa (racanAkAla vi0saM01584/I0san 1528) ke racanAkAra pippalagacchIya narazekharasUri16 aura unake guru zAMti (prabha) sUri ke bAre meM bhI kahI jA sakatI hai| isa prakAra sAhityika aura abhilekhIya sAkSyoM ke AdhAra para pippalagaccha kI tAladhvajIyAzAkhA ke munijanoM kI guru-paramparA kI jo tAlikA nirmita hotI hai, vaha ... ninAnusAra hai : Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114: zramaNa/janavarI-mArca/1997 zAMtisUri guNaratnasUri Anandameru [vi0 saM01513 meM kAlakasUribhAsa tathA kalpasUtraAkhyAna ke racanAkAra] guNasAgarasUri [vi0 saM01517-1546] pratimAlekha zAMtiprabhasUri [vi0 saM0 1554-1559] pratimAlekha narazekharasUri [vi0saM01584 meN| pArzvanAthapatnIpadmAvatIharaNa ke racanAkAra pippalagaccha kI tAladhvajIyAzAkhA ke pravartaka kauna the, yaha gaccha kaba astittva meM AyA, isa bAre meM koI sUcanA prApta nahIM hotii| jahA~ taka pippalagacchaguru-stuti meM vaDagacchIya zAMtisUri dvArA vijayasiMhasUri Adi 8 ziSyoM ko pIpalavRkSa ke nIce AcAryapada dene aura isa prakAra pippalagaccha ke astittva meM Ane ke vivaraNa kI prAmANikatA kA prazna hai aura yaha satya hai ki vaDagaccha meM zAMtisUri aura unake ziSya vijayasiMhasUri hue aura unake dvArA kramaza: racita pRthvIcaMdracarita17 (racanAkAla vi0saM01161/I0san 1105) aura zrAvakapratikramaNasUtracUrNI18 (racanAkAla vi0saM01183/I0san 1126) upalabdha hai kintu inakI prazasti meM inheM kahIM bhI pippalagacchIya nahIM kahA gayA hai| cUMki kisI bhI gaccha kI avAntara zAkhAyeM apane utpatti ke eka-do pIr3hI bAda hI nAmavizeSa se prasiddha hotI haiM ata: ukta gurvAvalI ke uparakathita vivaraNa ko prAmANika mAnA jA sakatA hai| jaisA ki pIche kahA jA cukA hai pippalagaccha se sambaddha prAcInatama sAkSya vi0saM01291 kA hai kintu vi0 saM01465 meM eka pratimAlekha se jJAta hotA hai ki Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pippalagaccha kA itihAsa : 115 vi0saM0 1208 meM vIrasvAmI kI eka pratimA ko isa gaccha ke vijayasiMhasari ne DIDilA / nAmaka grAma meM sthApita kI thii| yadi isa vivaraNa ko satya mAneM to vi0 saM0 1208 meM isa gaccha kA astittva bhI mAnanA par3egA aura aisI sthiti meM zrAvakapratikramaNasUtracUrNI ke racanAkAra vijayasiMhasUri aura vi0 saM01208 meM pratimApratiSThApaka vijayasiMhasUri eka hI vyakti mAne jA sakate haiN| isaprakAra yaha mAnA jA sakatA hai ki vikrama samvat kI terahavIM zatI ke prArambhika dazaka meM bRhadgaccha kI eka zAkhA ke rUpa meM yaha astittva meM A cukI thI aura terahavI zatAbdI ke uttarArdha meM pippalagaccha ke rUpa meM isakA nAmakaraNa huA hogaa| pippalagaccha se sambaddha bar3I saMkhyA meM prApta abhilekhIya sAkSyoM se yadyapi isa gaccha ke aneka munijanoM ke nAma jJAta hote haiM kintu unameM se kucha ko chor3akara zeSa munijanoM ke bAre meM koI jAnakArI prApta nahIM hotI; phira bhI itanA spaSTa hai ki dharmaghoSagaccha, pUrNimAgaccha, caitragaccha Adi kI bhA~ti pippalagaccha bhI 16vIM zatI taka vizeSa prabhAvazAlI rhaa| 17vIM-18vIM zatAbdI se amUrtipUjaka sthAnakavAsI sampradAya ke udaya aura usake bar3hate hue prabhAva ke kAraNa kharataragaccha, tapAgaccha aura aMcalagaccha ko chor3akara zeSa anya mUrtipUjaka gacchoM kA mahattva kSINa hone lagA aura inake anuyAyI aisI paristhiti meM ukta tInoM prabhAvazAlI mUrtipUjaka gacchoM meM yA sthAnakavAsI paramparA meM sammilita ho gaye hoNge| sandarbha :1. zrImatyarbudatuMgazailazikharacchAyApratiSThAspade dharmANAbhidhasannivezaviSayenyagrodhavRkSo babhau / yatzAkhAzatasaMkhyapatrabahalacchAyAsvapAyAhataM saukhyenoSitasaMghamukhyazaTakazreNIzatIpaMcakam / / 1 / / lagne kvApi samastakAryajanake saptagrahalokena jJAtvA jJAnavazAd guruM----------devAbhidhaH / AcAryAn racayAMcakAra caturastasmAt pravRddho babhau vaMdro'yaM vaTagacchanAma ruciro jIyAd yugAnAM zatIm / / 2 / / bRhadgacchIya vAdidevasUri ke ziSya ratnaprabhasUri dvArA racita upadezamAlAprakaraNavRtti (racanAkAla vi0saM01238/I0 san 1182) kI prazasti Muni Punya Vijaya-Catalogue of Palm-Leaf Mss in the Shanti Natha Jain Bhandar, Cambay g.o.s. No. 149, Barada - 1966 A.D., p.p. 284-286. ukta prazasti meM granthakAra ne bRhadgaccha ke utpatti kI to carcA kI hai, parantu ukta ghaTanA kI tithi ke sambandha meM ve mauna haiN| madhyakAla meM racI gayI vibhinna paTTAvaliyoM yathA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 : 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. zramaNa / janavarI-mArca / 1997 tapAgacchIya munisuMdarasUri dvArA racita gurvAvalI (racanAkAla vi0saM0 1466 / I0 san 1409), tapAgacchIya AcArya hIravijayasUri ke ziSya dharmasAgarasUri dvArA racita tapAgacchapaTTAvalI (racanAkAla vi0saM01648 / I0 san 1592), bRhadgacchIya munimAla dvArA racita bRhatcchagurvAvalI (racanAkAla vi0 saM0 1751 / I0 san 1695) Adi meM yaha ghaTanA vi0saM0994 meM huI batalAyI gayI hai kintu pazcAtkAlIna hone se ullikhita ukta mata kI prAmANikatA saMdigdha mAnI jA sakatI hai| isa sambandha meM vistAra ke liye draSTavya "bRhadgaccha kA saMkSipta itihAsa" paM0 dalasukha bhAI mAlavaNiyA abhinandana grantha vArANasI, 1992I0, pRSTha 105-117/ 9. P. Peterson - Operation in Search of Sanskrit MSS, Vol. V. Bombay. 1896 A.D.. pp. 125-126. puhavIcaMdacariya (pRthvIcaMdracaritra), sampA0-muni ramaNIkavijaya, prAkRta grantha pariSada, granthAMka 16, ahamadAbAda-vArANasI 1972 I0 san, isI grantha kI prastAvanA meM bhI ukta guru- stuti prakAzita hai jisakA AdhAra pro0 pITarsana kA ukta grantha hI hai / A. P. Shah - Catalogue of Sanskrit and Prakrit MSS : Muni Shree Punya Vijayajis Callection, L.D. Series No. 5. Ahmedabad, 1965 A. D.. No. 5479. p. 349. mohanalAla dalIcaMda desAI - jainagUrjarakavio, bhAga-1, navIna saMskaraNa, sampA0 DaoN0 0 jayanta koThArI, ahamadAbAda, 1986 I0, pRSTha-52 vahI vahI, bhAga-1, pRSTha 105 vahI / vahI, bhAga-1, pRSTha 397 "pippalagacchagurvAvalI" sampA0 bhaMvaralAla nAhaTA, AcArya vijayavallabhasUri smAraka grantha, bambaI 1956 I0, hindI khaNDa, pRSTha 13- 22 10. pUrvaM DIDilAgrAma mUlanAyaka : zrI mahAvIrataH saMvat 1208 varSe pippalagacchIya zrIvijayasiMhasUribhiH pratiSThitaraH pazcAt vIrapalyA prA0 sAha sahadevakArite prasAde pippalAcArya zrIvIraprabhasUribhi: sthApitaH / saMvat 1465 varSe / pratiSThA sthAna - jaina maMdira koTarA, sirohI, pUranacanda nAhara jainalekhasaMgraha, bhAga-1, kalakattA, 1918 I0, lekhAGka 966 / 10 a. madhusUdana DhAMkI ane harizaMkara prabhAzaMkara zAstrI -- "ghoghAno jaina pratimAnidhi " zrI phArbasa gujarAtI sabhA, janavarI-mArca 1965 I0, pRSTha 19-22 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pippalagaccha kA itihAsa : 117 11. dhanu dhanu dharmadevasuri, sAraMga rA pratibodhiu / ugamataI nitu sUri, suhaguru nitu nitu praNamIe / / 10 / / trini bhava sAraMga rAya, devAesihiM guri kahIya / dhUdhala jaga vikkhAya, paDibohI trini bhava kahIyA / / 11 / / pippalagacchagurvAvali-gurahamAla, draSTavya, saMdarbha kramAMka 9 11a.draSTavya-pippalagacchIya munijanoM dvArA pratiSThApita jinapratimAoM para utkIrNa lekhoM kI sUcI - lekha kramAMka 6 12. vahI, lekhakramAMka 62, 66, 68, 79 13. draSTavya, saMdarbha kramAMka 9 14. draSTavya, lekha kramAMka 156 15. draSTavya, saMdarbha kramAMka 6-7 16. saMdarbha kramAMka 8 17. pRthvIcaMdracarita - saMpa0 muni ramaNIkavijaya, prAkRta granna pariSad, granthAMka 16, ahamadAbAda-vArANasI 1972 I0san / 18. zrAvakapratikramaNasUtracUrNI kI prazasti C.D. Dalal and L.B.Gandhi - Descriptive Catalogue of MSS in the Jaina Bhandars at Pattan.g.0.S. No. 76, Baroda - 1937 A.D. pp. 389-90. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa jaina jagat Agama, ahiMsA, samatA evaM prAkRta saMsthAna udayapura ke kucha mahattvapUrNa prakAzana AcArya zrI nAnAlAla jI ma0 sA0 kI preraNA se sthApita Agama, ahiMsA, samatA aura prAkRta saMsthAna, udayapura meM alpasamaya meM hI vibhinna AgamoM ke mUlAnugAmI anuvAda, pAribhASika zabdoM kA vivecana evaM unake pariziSTa sahita saMkalana kA atimahattvapUrNa kArya kiyA gyaa| san 1988 se saMsthAna ne Agamika vyAkhyAoM ke anuvAda kArya ko prAthamikatA dene kA nirNaya kiyaa| isI krama meM pro0 sAgaramala jaina ke nirdezana meM prarkINaka granthoM ke anuvAda kA kArya prArambha kiyA gyaa| saMsthAna dvArA aba taka 14 granthoM kA prakAzana kiyA gayA jinameM 9 prakIrNaka haiN| prakAzita sabhI prakIrNakoM meM anuvAda ke sAtha-sAtha vistRta bhUmikA evaM unake viSayavastu kA bhI vistAra se vivecana kiyA gayA hai| saMsthAna ke prakAzana : 1. deviMdatthao (devendrastava), saMpA0 pro0 sAgaramala jaina, anu-DaoN0 subhASa koThArI evaM DaoN0 sureza sisodiyA, vyAkaraNika vizleSaNa, pro0kamalacanda sogAnI, prakAzana varSa 1988, mUlya 50 rupye| 2. upAsakadazAMga aura usakA zrAvakAcAra, saMpA-pro0 sAgaramala jaina, le0-DaoN0 subhASa koThArI, prakAzana varSa 1988I0, mUlya- 65 rupye| 3. Equanimity Philosophy & Practice (Jainacharya Shree Nanesh), Trans lated by Late Shree H.S. Sarupriya, Ed. Prof S.M. Jain, year 1990, Price Rs. 65/-. 4. prAkRta bhAratI, saMpA-DaoN0premasumana jaina evaM DaoN. subhASa koThArI, prakAzana varSa 1991, mUlya 50 rupye| 5. taMdulavaiyAliyapaiNNaya (taMdulavaicArika prakIrNaka), saMpA0-pro0 sAgaramala jaina, anu0 DaoN0 subhASa koThArI, prakAzana varSa 1991, mUlya 35 rupye| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jagat : 119 6. caMdAvejjhayaMpaiNNayaM (candravedhyakaprakIrNaka), saMpA0-pro0 sAgaramala jaina, anu0 DaoN0 sureza sisodiyA, prakAzanavarSa 1991, mUlya-35 rupye| 7. mahApaccakkhANapaiNNayaM (mahApratyAkhyAna prakIrNaka), saMpA-pro0 sAgaramala jaina, anu0-DaoN.sureza sisodiyA, prakAzanavarSa 1992I0, mUlya-35 rupye| 8. dIvasAgarapaNNattipaDaNNayaM (dvIpasAgaraprajJaptiprakIrNaka), saMpA0-pro0 sAgaramala jaina, anu0-DaoN0 sureza sisodiyA, prakAzanavarSa 1993, mUlya-40 rupye| 9. jainadharma ke sampradAya, le0-DaoN0 sureza sisodiyA, prakAzanavarSa 1994, muuly-80rupye| 10. gaNivijjA paiNNayaM (gaNividyA prakIrNaka), saMpA0-pro0sAgaramalajaina, anu0-DaoN0sureza sisodiyA, prakAzanavarSa 1994, mUlya-25 rupye| 11. gacchAyArapaiNNayaM (gacchAcAraprakIrNaka), saMpA0-pro0sAgaramalajaina, anu0-DaoN0sureza sisodiyA, prakAzanavarSa 1994, mUlya-40 rupye| 12. vIratthao paiNNayaM (vIrastava prakIrNaka), saMpA0-pro0 sAgaramalajaina, anu0-DaoN0 subhASa koThArI, prakAzanavarSa 1995, mUlya-20 rupye| 13. saMyAraga paiNNaya (saMstAraka prakIrNaka), saMpA0-pro0sAgaramalajaina, anu0-DaoN0 sureza sisodiyA, prakAzanavarSa 1995, mUlya-50 rupye| 14. prakIrNaka sAhitya manana aura mImAMsA, saMpA0-pro0 sAgaramala jaina, evaM DaoN0 sureza sisodiyA, prakAzanavarSa 1995, mUlya-100 rupye| 15. prAkRta vyAkaraNa, saMpA0-pro0 sAgaramala jaina, anu0-DaoN0 udayacandra jaina evaM DaoN0 sureza sisodiyA, prakAzana varSa 1197, mUlya-70 rupye| saMsthAna ke prakAzanAdhIna granthoM kI sUcI 1. catuHzaraNaprakIrNaka, 2. sArAvalIprakIrNaka aura 3. bhktprijnyaaprkiirnnk| saMsthAna kI yojanA ko sabhI vidvAnoM ne sarAhate hue isakI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| pro0 sAgaramala jaina ke kuzala nirdezana, DaoN.sureza sisodiyA, DaoN. sudhA khAbyA aura zrI mAnamala kudAla ke kuzala netRtva meM yaha zodha saMsthAna isI prakAra Age bhI pragati karate hue anya saMsthAoM ke dizAnirdeza kA kArya kregaa| . Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 pro0 DaoN0 premasumana jaina kA hArdika abhinandana jaina vidyA aura prAkRta bhASA ke vizvavikhyAt vidvAn evaM sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, .. udayapura ke jaina vidyA evaM prAkRta vibhAga ke adhyakSa DaoN0premasumana jaina janavarI 1997 se prophesara evaM kalAmahAvidyAlaya ke DIna ke rUpa meM protrata kiye gaye haiN| pro0premasumana jaina kI isa akAdamika upalabdhi para pArzvanAtha vidyApITha parivAra unakA hArdika abhinandana karatA hai| arhatvacana puraskAroM kI ghoSaNA jainavidyA kI pratiSThita zodhapatrikA arhatvacana ke varSa 1996 ke cAroM aMkoM meM prakAzita lekhoM meM se tIna lekhoM- "nimitta tathA usakA vaijJAnika nirUpaNa", lekhaka-DaoN0 anila kumAra jaina, upanidezaka-tela evaM prAkRtika gaisa Ayoga, ahamadAbAda; "Jain Relativism and theory of relativity: By Dr. N.L. Jain, Rewa; "vijJAna aura jainAgama ke sandarbha meM-sUkSma padArtha kyA hai-- DaoN0mahAvIra rAja golarA, jayapura ko kramaza: prathama, dvitIya aura tRtIya puraskAroM ke liye cayanita kiyA gayA hai| kundakunda jJAnapITha dvArA pravartita ina puraskAroM kI rAzi, prazastipatra, smRticihna aura zrIphala jainavidyA kI AgAmI saMgoSThI ke avasara para ukta vidvAnoM ko pradAna kI jaayegii| pArzvanAtha vidyApITha kI ora se ukta vidvAnoM ko hArdika bdhaaii| bInA 19-20 pharavarI : anekAnta jJAna mandira, bInA, madhyapradeza kA paMcama sthApanA divasa samAroha do divasIya akhila bhAratIya saMgoSThI ke rUpa meM sampanna huaa| saMgoSThI kA prArambha 19 pharavarI ko akhila bhAratIya mahilA sammelana ke rUpa meM huaa| 20 pharavarI ko "jaina pANDulipiyoM ke mahattva aura vikAsa" para vidvAnoM ne carcA kii| isa avasara para itihAsaratna DaoN0kastUracandra kAsalIvAla, DaoN0 kundanalAla jaina Adi kI upasthiti ullekhanIya rhii| yaha saMgoSThI brahmacArI saMdIpa jaina ke sAnidhya evaM zrI nihAlacanda jI jaina ke saMyojakatva meM Ayojita kI gayI thii| zrIcintAmaNitIrtha haridvAra kI dvitIya varSagAMTha sampanna 12 pharavarI : AcArya zrI padmasAgara jI mahArAja dvArA haridvAra meM sthApita cintAmaNitIrtha kI dvitIya varSagAMTha, 12-2-97 ko sAdhvI ratnazIlA jI ThANA 3 ke sAnidhya meM sollAsa mAnAyA gyaa| yAtriyoM ko yahA~ para Avazyaka suvidhA pradAna karane ke uddezya se eka nUtana dharmazAlA kA bhI nirmANa kArya zIghra prArambha ho rahA hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jagat : 121 bhagavAna mahAvIra puraskAra se zrI ratanalAla sI0 bAphaNA sammAnita bhagavAna mahAvIra phAunDezana, madrAsa dvArA isa varSa kA 'bhagavAna mahAvIra puraskAra' jalagA~va ke zrI ratanalAla sI0 bAphaNA ko pradAna karane kI ghoSaNA kI gayI hai| isa phAuMDezana selekzana kameTI ke ceyaramaina mahArASTra ke bhUtapUrva rAjyapAla zrI sI0 subramaNyam hai| ___bhaMgavAna mahAvIra meM ahiMsA tattva kA eka mahattvapUrNa aMga zAkAhAra-pracAra evaM prasAra hetu zrI bAphaNA dvArA kiye gaye ullekhanIya kAryoM ke lie yaha sarvazreSTha puraskAra Apako diyA gayA hai| puraskAra ke rUpa meM pA~ca lAkha rupaye kI nagada rAzi evaM smRticihna Apako mahAvIra jayantI dinAGka 20 apraila, 1997 ko madrAsa meM pradAna kiyA jaaegaa| zAkAhAra pracAra kArya hetu zrI bAphaNA dvArA aneka jagaha kAryakrama Ayojita kiye jAte rahe haiN| Apake prayAsa se lAkhoM logoM ko mAMsAhArI se zAkAhArI banAyA gayA hai| jIva rakSA, mAnava sevA evaM zAkAhAra ke prati logoM ko prerita karanA zrI bAphaNA ke pramukha kArya haiN| isake pUrva bhI Apako jamanAlAla bajAja 'ucita vyavahAra' puraskAra se sammAnita kiyA jA cukA hai| pArzvanAtha vidyApITha kI ora se zrI bAphaNA ko hArdika badhAI evaM shubhkaamnaaeN| jaina pANDulipiyoM ke vikAsa aura mahattva para akhila bhAratIya saMgoSThI bInA 19-20 pharavarI 1997, anekAnta jJAna maMdira, bInA, madhya pradeza kA paMcama sthApanA divasa samAroha do divasIya akhila bhAratIya saMgoSThI ke rUpa meM sampanna huaa| saMgoSThI kA prArambha 19 pharavarI ko akhila bhAratIya mahilA sammelana ke rUpa meM huaa| 20 pharavarI ko "jaina pANDulipiyoM ke mahattva aura vikAsa' para vidvAnoM ne carcA kii| isa avasara para itihAsaratna DaoN0 kastUra candra kAsalIvAla, DaoN0 kundana lAla jaina Adi kI upasthiti ullekhanIya rhii| yaha saMgoSThI brahmacArI saMdIpa jaina ke sAnidhya evaM zrI nihAlacaMda jI ke saMyojakatva Ayojita kI gayI thii| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 'jinAgamoM kI mUla bhASA' rASTrIya saMgoSThI ahamadAbAda, 27-28 apraila,1997, prAkRta TeksTa sosAyaTI, prAkRta vidyA maNDala aura prAkRta jaina vidyA vikAsa phaMDa ke saMyukta tatvAvadhAna meM "jinAgamoM kI mUla bhASA" sambandhI eka rASTrIya stara kI vidvat saMgoSThI kA Ayojana AcArya zrI vijaya sUryodaya sUrIzvarajI evaM unake vidvAn ziSya AcArya zrI vijayazIlacandra sUri jI ke AzIrvAda evaM unakI hI pAvana nizrA meM ravivAra-somavAra, zIrSastha 27-28 apraila, 1997 ko (jaina upAzraya-vyAkhyAna haoNla, zrI haThIsiMha kI vADI, zAhIbAga roDa, ahamadAbAda-350004 meM) kiyA jA rahA hai jisameM prAkRta ke nAmAMki vidvAnoM dvArA viSaya ke vividha pahaluoM para zodha-patra prastuta kiye jAeMge aura una para carcA kI jaaegii| usI avasara para DaoN0ke0 Ara0 candra dvArA bhASika dRSTi se punaH sampAdita "AcArAMga : prathama adhyayana'' kA vimocana vidvadvarya paM0 zrI dalasukha bhAI mAlavaNiyA ke kara-kamaloM dvArA kiyA jaaegaa| zoka samAcAra prasiddha itihAsavid prophesara Ara0ena0mehatA divaMgata prasiddha gA~dhIvAdI vicAraka purAtattvavettA evaM gujarAta vidyApITha, ahamadAbAda ke itihAsa vibhAga ke pUrva adhyakSa pro0 Ara0ena0 mehatA kA pichale dinoM baDodarA meM nidhana ho gyaa| Apa ahamadAbAda sthita sArAbhAI saMgrahAlaya sahita rASTrIya purAtAttvika samiti se bhI sambaddha rhe| pArzvanAtha vidyApITha parivAra pro0 mehatA ke nidhana para unheM hArdika zraddhAMjali arpita karatA hai| DaoN0 subhASa koThArI ko pitRzoka prAkRta bhASA ke yuvA vidvAna, Agama, ahiMsA evaM samatA saMsthAna, udayapura ke pUrva prabhArI, DaoN0 subhASa koThArI ke pUjya pitA, sAdhumArgIya jaina zrAvaka saMgha, udayapura, ke agraNI suzrAvaka zrI jIvanalAla jI koThArI kA 26 pharavarI, 1997 ko nidhana ho gyaa| svabhAva se atyanta mRdu zrI koThArI zAsakIya sevA meM rahate hue bhI dhArmika adhyayana meM sadaiva ruci lete rhe| inakA pUrA parivAra dhArmika saMskAroM se ota-prota hai| inakI eka putrI AcArya zrI nAnAlAla jI ma0 sA0 ke / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai pustaka samIkSA : 123 saMgha se dIkSita haI haiN| pArzvanAtha vidyApITha parivAra zrI koThArI ke nidhana para zokAkala hai aura Izvara se prArthanA karatA hai ki divaMgata AtmA ko zAMti prApta ho tathA koThArI sAhaba evaM unake parivAra ko isa mahAn kaSTa ko sahana karane kI zakti prApta ho| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA kI dharmapatnI divaMgata vArANasI, 8 pharavarI, 1997, pArzvanAtha vidyApITha ke ahiMsA evaM zAMti zodha vibhAga ke bhUtapUrva rIDara DaoN0baziSTha nArAyaNa sinhA kI patnI zrImatI zAnti devI sinhA kA asAmayika nidhana ho gyaa| DaoN0 sinhA chAtra jIvana se hI pArzvanAtha vidyApITha se jur3e rahe haiM unake jIvana kI aneka smRtiyA~ isa parisara se jur3I huI haiN| vartamAna meM unakI putravadhU DaoN0sudhA jaina patnI DaoN0vijaya kumAra sinhA, vidyApITha meM tadartha pravaktA ke pada para kAryarata haiN| zrImatI sinhA kI yaha acAnaka cira-vidAI hama sabhI ke lie atyanta duHkhada hai| phira bhI vidhi ke vidhAna ko TAlane meM kauna samartha hai| isa du:kha kI ghar3I meM sampUrNa vidyApITha parivAra kI hArdika samvedanAe~ unake sAtha haiN| hama mRtAtmA kI cira zAMti kI prArthanA karate haiM aura sinhA parivAra isa duHkha kI ghar3I meM dhairya-dhAraNa kare yahI apekSA karate haiN| pArzvanAtha vidyApITha parivAra Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa pustaka samIkSA " zrI padmanandi zrAvakAcAra vidhAna" lekhaka - rAjamala pavaiyA, prakAzaka-bharata pavaiyA, 44, ibrAhImapurA, bhopAla, prathamAvRtti 1996, pRSTha- 88, mUlya - 8 rupaye / " zrI padmanandi zrAvakAcAra vidhAna" paMcaviMzatikA ke chaThe adhikAra 'upAsaka saMskAra' para AdhArita eka chandobaddha racanA hai| sampUrNa racanA mukhyataH tIna bhAgoM meM vibhakta / prathama bhAga meM zrAvakAcAra pUjana kI carcA hai| dvitIya bhAga pUjana vidhAna ko nirUpita kiyA gayA hai tathA tRtIya bhAga meM jinapUjASTakam stotra kA varNana hai / kisI bhI siddhAnta ko kAvya rUpa pradAna karanA kaThina kArya hai aura isa kaThina kArya ko saralatA pradAna kara lekhaka ne sarAhanIya kArya kiyaa| yaha pustaka zrAvakoM ke lie atyanta upayogI hai| pustaka kA mudraNa kArya nirdoSa evaM rUpa sajjA prazaMsanIya hai| pustaka paThanIya evaM saMgrahaNIya hai| DaoN0 vijaya kumAra "sAgara bU~da samAya", sampAdaka - muni samatA sAgara, prakAzaka - vizAla jaina, e - 124 kastUrabA nagara, bhopAla, dvitIya saMskaraNa, pRSTha- 170 / "sAgara bU~da samAya", AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja, jo zarIra rUpI bU~da meM sampUrNa vidyArUpI sAgara ko piroye hue haiM, ke vicAra sUtroM kA saMgraha hai / saMkalana evaM sampAdana muni samatA sAgara jI ne kiyA hai| prastuta racanA pA~ca khaNDoM meM vibhAjita hai / prathama khaNDa meM saMstuti hai jisake antargata ArAdhya / ArAdhanA, bhakti / stuti, bhakti / mahimA, zraddhA/samarpaNa Adi; dvitIya khaNDa, jo mukhyataH tattvamImAMsIya khaNDa hai, ke antargata anekAnta/syAdvAda, pramANa / naya Adi hai; tRtIya khaNDa grantha kA sAdhanA pakSa hai jisake antargata ratnatraya, mokSamArga, dhyAna, samAdhi Adi; caturtha khaNDa jo dharma - saMskRti se sambandhita hai, ke antargata dharma, guru-mahimA, saMskRti - pravAha, tIrtha, itihAsa, parva Adi hai tathA paMcama khaNDa jisameM naitikatA ko kendrabindu banAyA gayA hai, ke antargata Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka samIkSA : 125 nyAya-nIti, dharma-nIti, vairAgya-preraNA, karttavya-bodha, rASTrabhAvanA Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| pustaka kI vizeSatA yaha hai ki uparyukta sabhI viSayoM se sambandhita vicArasUtroM kA saMgraha AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja dvArA diye gaye vibhinna pravacanoM evaM carcAoM se kiyA gayA hai, jo eka mahanIya kArya hai| saMkalanakartA dvArA saMkalita yaha racanA na kevala jaina samAja balki sampUrNa mAnava jAti ke lie bahuta upayogI hai| isake lie saMkalanakartA badhAI ke pAtra haiN| pustaka kA kalevara kAphI AkarSaka, chapAI sApha evaM sundara hai| pustaka paThanIya evaM saMgrahaNIya hai| DaoN0 vijaya kumAra 'municaryA', saMkalanakartI-gaNinI AryikA jJAnamatI, prakAzaka-digambara jaina triloka zodha saMsthAna, hastinApura (meraTha), u0pra0, prathama saMskaraNa 1991, pRSTha-628, mUlya-60 rupye| ___ municaryA meM yati kriyAkalApoM kA saMkalana huA hai| gaNinI AryikA jJAnamatI jI ne isameM nitya kriyAyeM jaise-maMgalAcaraNa, ahorAtri ke kRtikarma, svAdhyAya niSThAvAna vidhi Adi; naimittika kriyAyeM (parvacaryA) jaise- caturdazI kriyAvidhi, pAkSikI kriyAvidhi, siddha pratimAvaMdanA kriyA Adi; suprabhAtastotra jaise- caturdivaMdanA, dazalakSaNa parvakriyA, jaMbUdvIpa vaMdanA kriyA Adi tathA bRhad saMskRta bhaktiyA~, prAkRta bhaktiyA~, laghu bhaktiyA~, bhaktiyoM ke kSepaka zloka Adi ke saMkalana kiye haiM sAtha hI unake hindI padyAnuvAda bhI kiye haiN| saMkalana karate samaya kahIM-kahIM para apanI sUjha-bUjha ke anusAra unameM kucha saMzodhana aura parivartana bhI kiye haiM, jaise-sAmAnya taura para maMgalAcaraNa meM isa taraha kA pATha kiyA jAtA hai- "arahaMtA maMgalaM, arahaMtA loguttamA, arahate saraNaM pavajjAmi", kintu gaNinI AryikA jJAnamatI jI ne use arahaMta maMgalaM, arahaMta loguttamA, arahaMta saraNaM pavajjAmi kara diyA hai| kyoMki, inakI dRSTi meM vibhaktirahita pATha hI prAcIna evaM prAmANika hai| vibhakti sahita pATha ko unhoMne zvetAmbara mAnyatA prApta pATha batAyA hai| isa taraha isa saMkalana meM saMkalanakartI kI dRSTi na kevala municaryA ko saMkalita karanA hai varan usakI prAcInatA, prAmANikatA, sAmpradAyikatA mAnyatA Adi darzAnA bhI hai, jo apane Apa meM eka mahattvapUrNa aura sarAhanIya kArya hai| hindI padyAnuvAda se isameM aura saralatA evaM bodhagamyatA A gaI hai| isa mahattvapUrNa kArya ke lie saMkalanakartI evaM prakAzaka badhAI ke pAtra haiN| pustaka kI chapAI sApha aura sAjasajjA sundara evaM AkarSaka hai| DaoN0 vijaya kumAra Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 : zramaNa/janavarI-mArca/1997 ___'devendra bhAratI' (mAsika patrikA), agasta-sitambara 1996, tapa, paryuSaNa aMka, sampAdaka - zrIcanda surAnA 'sarasa', prakAzaka-zrI tAraNa guru jaina granthAlaya, guru puSkara mArga udypur-1| isa patrikA ke tapa aMka meM AcArya zrI devendra mani jI ke Alekha saMgrahIta haiN| unhoMne tapasambandhI vividha AyAmoM para prakAza DAlA hai| prastuta patrikA ke paryuSaNa aMka meM paryuSaNa zabda evaM parva ke vividha AyAmoM kA vizleSaNa bar3e sahaja evaM sundara DhaMga se kiyA hai| DaoN0 jayakRSNa tripAThI 'magadha kA gaurava puruSa', lekhaka-AcArya zrI devendra muni, sampAdaka-sva0jJAna bhArilla, prakAzaka-zrI tAraka guru jaina granthAlaya, guru puSkara mArga, udayapura-1, prathamAvRtti sitambara-1996, AkAra-DimAI, pepara baika, pRSTha-240, mUlya-50 rupye| AcArya zrI devendra muni jI dvArA likhita magadha kA gaurava puruSa eka dIrghakAya aitihAsika upanyAsa hai| samrAT zreNika eka aitihAsika puruSa hai| jaina evaM bauddha sAhitya meM isakA ullekha pracura mAtrA meM upalabdha hai| jahA~ bauddha granthoM vinaya-piTaka, dIgha-nikAya, aTTha-kathA Adi meM zreNika bimbisAra ko buddha kA upAsaka aura bhakta rUpa meM pradarzita kiyA gayA hai| vahIM jainAgama evaM pazcAdvartI granthoM meM zreNika bhaMbhAsAra nAma se vikhyAta hai| use tIrthaMkara mahAvIra kA parama upAsaka, samyakdRSTi, nigraMtha aura zramaNopAsaka batAyA gayA hai| jJAtAdharmakathA, antakRddazA, nirayAvalikA tathA anuttaropapAtikadazA Adi prAcIna jainAgamoM meM zreNika kI jIvana sambandhI ghaTanAoM se aisA pratIta hotA hai ki ye mahAvIra se jur3e haiN| pAzcAttya aitihAsikoM ne bauddha-granthoM ke pramANoM ke AdhAra para zreNika ko bauddhadharma kA anuyAyI svIkAra kiyA hai| kucha bhAratIya itihAsakAroM ne bhI unhIM kA anukaraNa kiyA hai kintu gahana adhyayana karane ke pazcAt yaha siddha ho cukA hai ki ve mahAvIra ke paramabhakta the| yadyapi samrATa zreNika aura mahAmantrI abhayakumAra kA caritra itanA mahAna evaM ghaTanA pradhAna hai ki isa para aneka upanyAsa likhe jA sakate haiM kintu AcAryazrI ne apanI sazakta lekhanI ke mAdhyama se sabhI pramukha ghaTanAoM ko sameTakara gAgara meM sAgara bharane vAlI bAta ko caritArtha kiyA hai| AcArya zrI kI lekhana-kalA ke sammukha maiM vinata hU~, sAtha hI bhArilla jI ne isa upanyAsa kA bar3I sajagatA se sampAdana kara isameM cAra cA~da lagA diye haiN| pustaka kA mudraNa-kArya nirdoSa evaM AvaraNa sundara hai| DaoN0 jayakRSNa tripAThI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NO PLY WOOD NO BOARD, NO WOOD. ON ONLY NUWUD. INTERNATIONALLY ACCLAIMED Nuwud MDF is fast replacing ply, board and wood in offices, homes & industry. As ceilings, DESIGN FLEXIBILITY flooring furniture, mouldings, panelling, doors, windows... an almost infinite variety of Arms Communications VALUE FOR MONEY woodwork. So, if you have woodwork in mind, just think NUWUD MDF. NUCHEM W LIMITED NUWUD The one wood for E-46/12, Okhla Industrial Area, Phase II, New Delhi-110 020 Phones : 632737. 633234, 6827185, 6849679 Tix: 031-75102 NUWD IN Telefax: 91-11-6848748. all your woodwork MARKETING OFFICES: * AHMEDABAD: 440672, 469242 * BANGALORE: 2219219 * BHOPAL: 552760 * BOMBAY: 8734433, 4937522.4952648 * CALCUTTA: 270549 * CHANDIGARH: 603771, 604463 DELHI: 632737. 633234, 6827185, 6849679 * HYDERABAD: 226607 * JAIPUR: 312636 * JALANDHAR: 52610, 221087 * KATHMANDU: 225504224904 * MADRAS: 8257589,8275121