Book Title: Salaka Purush Part 1
Author(s): Ratanchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008374/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya jinasenakRta AdipurANa para AdhArita zalAkA puruSa ( bhAga - 1 ) lekhaka : paNDita ratanacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema. e., bI. eDa. prAcArya, zrI ToDaramala di. jaina siddhAnta mahAvidyAlaya e-4, bApUnagara, jayapura-302015 prakAzaka: paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura- 302015 phona : 2707458, 2705581 CFC Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CE prathama saMskaraNa (2 akTUbara, 2003 chaThavA~ AdhyAtmika zikSaNa zivira ) dvitIya saMskaraNa 5 hajAra ( 2 sitambara, 2004) mUlya 25 rupaye mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura 5 hajAra saMzodhita, saMvarddhita dvitIya saMskaraNa yaha sukhada Azcarya aura prasannatA kA viSaya hai ki vidvadvarya paNDita ratanacandajI bhArilla kI sabhI kRtiyA~ kalpanA se adhika lokapriya huI haiN| usI zrRMkhalA meM prastuta navIna kRti zalAkA puruSa (pUrvArddha) kA pA~ca hajAra pratiyoM meM prakAzita prathama saMskaraNa bhI mAtra gyAraha mAha meM hI bika gayA hai| prastuta dvitIya saMskaraNa ke prakAzana ke pUrva paNDita ratanacandajI bhArilla isa grantha kA sUkSma dRSTi se punarAvalokana kiyA hai, phalasvarUpa prUphasaMbaMdhI truTiyoM kA zuddhikaraNa to huA hI; sAtha hI jahA~ / kahIM unheM kathAnaka meM parivarddhana kI AvazyakatA anubhava huI, use bhI Apane pUrA karake grantha ko sarvAMga sundara banAkara usakI zrI vRddhi meM cAra cA~da lagA die haiN| yadyapi sAmAnya pAThakoM ne sujhAvoM ke rUpa meM koI pratikriyA vyakta nahIM kI, jinhoMne kucha kahA, prazaMsA meM hI kahA; parantu atyanta sarala hRdaya lekhaka ne sahaja bhAva se mujhe yaha batAyA ki isa grantha ke zuddhikaraNa aura saMvarddhana meM svAdhyAyazIla evaM prathamAnuyoga ke vizeSa premI zrI vinodacandajI jaina, jayapura suputra zrI aridamanalAlajI jaina koTA, kA sarAhanIya sahayoga prApta huaa| zrI vinodajI ke agraja zrI RSabhanandana jaina dillI ne bhI isa kRti kA gaMbhIratA se svAdhyAya kiyA aura zuddhipatra kI sUcI banAkara bhejii| zrI saubhAgyamalajI jaina pUrva tahasIladAra, jayapura kA bhI zuddhikaraNa meM sahayoga rahA hai; etadartha ye sabhI vizeSa dhanyavAda ke pAtra haiN| - bra. yazapAla jaina, prakAzana maMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, CFO Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T za lA kA pu ru Sa prakAzakIya 'harivaMza kathA' kI lokapriyatA se utsAhita hokara vidvavarya paNDita ratanacandajI bhArilla ne 'zalAkA puruSa' nAmaka navIna kRti kA sRjana kara prathamAnuyoga ke graMthoM kI prakAzana zRMkhalA meM eka nae adhyAya kA sUtrapAta kiyA hai, jisakA nizcita hI samAja meM samucita samAdara hogA aisA vizvAsa hai| Aja paNDita ratanacandajI bhArilla kA nAma jaina samAja meM khyAtiprApta lekhakoM meM agragaNya hai| unake dvArA racita kathAnaka zailI kI kRtiyA~ saMskAra, vidAI kI belA, sukhI jIvana, ina bhAvoM kA phala kyA hogA tathA 'harivaMza kathA' aisI bahucarcita kRtiyA~ haiM, jinhoMne bikrI ke sAre rikArDa tor3a diye haiN| ina kRtiyoM ne janamAnasa ko Andolita to kiyA hI hai, jaina vAGgamaya ke prati gaharI ruci bhI jAgrata kI hai| isa krama meM ApakI yaha navInatama kRti hai, zalAkA puruSa / yaha to sarvavidita hI hai ki jaina samAja meM sAhitya prakAzana ke kSetra meM paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura kA koI sAnI nahIM hai / gItApresa gorakhapura kI bhAMti yaha saMsthA lAgata se bhI kama mUlya meM satsAhitya upalabdha karAne hetu vizvavikhyAta hai| prakAzana kA kArya utanA kaThina nahIM hai, jitanI ki usakI vitaraNa vyavasthA kaThina hai| cUMki isa TrasTa kA apanA neTavarka bhArata meM hI nahIM apitu vizva ke kone-kone meM phailA huA hai / ata: isake dvArA prakAzita sAhitya chapate hI deza-videza meM pahu~ca jAtA hai| isa TrasTa kA dhyeya paisA kamAnA nahIM hai, apitu alpamUlya meM jaina vAGgamaya ghara-ghara pahu~cAnA hai, jisameM vaha saphala hai| abhI taka paNDita ToDaramala smAraka TrasTa para yadA-kadA yaha Aropa lagatA rahA hai ki prathamAnuyoga ke zAstra prakAzana para isakA dhyAna nahIM hai, parantu aba samAja kA yaha bhrama bhI tirohita ho jAyegA, kyoMki kSatracUr3AmaNi evaM harivaMza kathA ke prakAzanoparAnta yaha tIsarA bar3A graMtha hai, jisake prakAzana ko saMsthA ne apane hAtha meM liyA hai| 'zalAkA puruSa' graMtha kI mUla viSayavastu AcArya jinasena kRta AdipurANa para AdhArita hai| yathAsthAna bharateza vaibhava kA upayoga bhI AgamAnukUla kiyA gayA hai| isa kRti meM tIrthaMkara RSabhadeva bharata bAhubalI ke prabhAvI caritra citraNa unakI divyavANI ke mAdhyama se aneka AdhyAtmika siddhAntoM kA bakhUbI rahasyodghATana kiyA hai| rocaka zailI meM likhA gayA prastuta grantha nizcita hI pAThakoM ko prathamAnuyoga kA sAra samajhane meM sahAyaka hogA / Apa sabhI isa kRti ke mAdhyama se zalAkA puruSoM ke jIvana ko hRdayaMgama kara, una jaise baneM aura apanA jIvana sArthaka kareM isI pavitra bhAvanA ke sAtha - - bra. yazapAla jaina prakAzana maMtrI paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura pra kA 4 ya sarga Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba apra kA krama pUrva pIThikA pahalA parva dUsarA parva tIsarA parva cauthA parva pA~cavA~ parva chaThavA~ parva sAtavA~ parva AThavA~ parva navA~ parva dasavA~ parva gyArahavA~ parva bArahavA~ parva viSayAnukramaNikA viSaya dharmakathA / kathA / aura vikathA chaha dravya / chaha kAla / vizvavyavasthA / kulakara rAjA mahAbala / SaTdarzana samIkSA pRSTha krama 9 terahavA~ parva caudahavA~ parva pandrahavA~ parva solahavA~ parva 16 30 46 AdinAtha kA sAtavA~ pUrvabhava (rAjA vajrajaMgha) AdinAtha kA chaTavA~ evaM pA~cavA~ pUrvabhava ( Arya evaM zrIdharadeva) AdinAtha kA cauthA evaM tIsarA pUrvabhava (rAjA suvidha aura acyutendra ) bhagavAna RSabhadeva kA dUsarA pUrvabhava vajranAbhi cakravartI solaha kAraNa bhAvanAoM kA svarUpa evaM pahalA pUrvabhava ahamindra bhagavAna RSabhadeva ke garbha evaM janmakalyANaka 99 dIkSA kalyANaka 112 123 kevalajJAna kalyANaka bhagavAna AdinAtha kI divyadhvani evaM vihAra 131 bhagavAna AdinAtha kI dezanA 142 59 sattarahavA~ parva aThArahavA~ parva 68 unnIsavA~ parva 76 bIsavA~ parva viSaya bharateza dvArA digvijaya ko prasthAna bharata- bAhubalI kA antardvanda cakravartI bharata kA rAjyAbhiSeka bAIsavA~ parva teIsavA~ parva cakravartI bharata dvArA brAhmaNa varNa kI sthApanA evaM rAjAoM ko kSAtradharma kA upadeza senApati jayakumAra aura sulocanA bharateza kumAroM dvArA tattvopadeza AdIzvara kI divyadhvani sunakara bharata ke putroM ko vairAgya tIrthaMkara AdinAtha ke dvArA mukti kA mArga evaM mokSakalyANaka 89 ikkIsavA~ parva bharatajI kA vairAgya evaM prajA ko saMdeza dravyadRSTi kA svarUpa kyA paryAya dRSTi ke viSaya meM zAmila hai ? caubIsavA~ parva dravyadRSTi kA viSaya pRSTha 158 170 186 196 204 215 vi 223 pa 231 242 247 257 270 yA nu Ni kA sarga Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / apanI bAta DaoN.e.ena. upAdhye likhate haiM ki - "purAnI bAta ko purANa kahate haiN| jaba ve bAteM mahApuruSoM ke bAre meM kahI jAtI haiM yA mahAna AcAryoM dvArA mahApuruSoM ke kathAnakoM ke mAdhyama se upadeza ke rUpa meM likhI jAtI haiM taba ve likhita grantha mahApurANa kahalAte haiN|" isaprakAra jo kRtiyA~ mahApuruSoM se sambandhita hoM evaM kalyANakArI upadezoM se bharapUra hoM - ve saba kRtiyA~ purANoM yA mahApurANoM kI zreNI meM ginI jA sakatI haiN| prastuta 'zalAkApuruSa' grantha isI dizA meM kiyA gayA eka laghu prayAsa hai| isa grantha ko AcArya jinasena aura AcArya guNabhadra kRta AdipurANa aura uttarapurANa kA laghu saMskaraNa kaheM to atyukti nahIM hogii| unake dvArA prastAvita mUla kathAnaka ko tathA AdhyAtmika evaM saiddhAntika tathyoM ko hI maiMne apanI bhASA-zailI meM likhane kA prayAsa kiyA hai| Aja kI isa TI.vI., sinemA saMskRti ke kAraNa prAcIna zailI meM evaM apabhraMza va saMskRta niSTha bhASA meM likhita bar3e-bar3e grantha, bar3e-bar3e granthAlayoM/pustakAlayoM meM darzanIya vastu banakara raha gaye haiN| yadi kabhI dhUla jhar3atI bhI hai to kevala zodha snAtakoM dvArA hI jhar3atI hai| Aja kI zAstra sabhAoM meM bhI ye grantha par3hate hue dekhane meM nahIM aate| ___ harivaMza kathA para apanA abhimata likhate hue indaura nivAsI vidvatapariSada ke pUrva adhyakSa saMhitAsUri paNDita nAthUlAlajI zAstrI ne bhI yaha svIkAra kiyA hai ki - "zrI paNDita ratanacandajI dvArA likhita harivaMza kathA-svAdhyArthiyoM kI AvazyakatAoM ko pUrNa karane vAlI upayogI aura sArthaka racanA hai| DhU~DhArI bhASA meM prakAzita prathamAnuyoga ke grantha athavA saMskRta zabdoM ke hindI artha sahita prakAzita grantha - / donoM hI se svAdhyAyArthI saMtuSTa nahIM the; kyoMki ve sarva sAdhAraNa ke lie bodhagamya nahIM haiN| la +E CE Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FOR prastuta harivaMza kathA grantha pAThakoM kI ruci aura buddhi ke anukUla sarala, subodha aura Adhunika zailI meM likhA gayA hai, jo anati vistRta aura alpamUlya meM upalabdha hai| // isameM ucita saMzodhana ke sAtha dhArmika viSayoM kA samAveza bhI hai, tathA karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga sambandhI Avazyaka sAmagrI bhI rakha dI gaI hai| vartamAna meM aise hI granthoM kI AvazyakatA hai, | jisakI pUrti aisI racanAoM se kI jA rahI hai| vidvAna lekhaka kA yaha parizrama sarAhanIya hai| isa dizA meM lekhaka | Age aura bhI prayAsa kareM to niHsaMdeha samAja unakI kRtiyoM kA svAgata kregaa|" vayovRddha vidvAna paNDita nAthUlAlajI zAstrI indaura ke uparyukta protsAhana se bharapUra patra ne mere utsAha meM cAra cA~da lagA die| paNDitajI sAhaba ke mantavyAnusAra hI mere mana meM bhI bahuta dinoM se yaha bAta khaTaka rahI thii| jaba hamane apane mahAvidyAlaya ke pAThyakrama meM AdipurANa, uttarapurANa, padmapurANa aura harivaMza purANa svayaM paThana ke rUpa meM rakhe aura pratyeka grantha meM pAsa hone ke lie anya granthoM ke sAtha 30-30 aMka rakhe to chAtroM ne granthoM kI bojhilatA ke kAraNa unakI upekSA karake 30 aMkoM kA nukasAna karake kevala 70 aMkoM meM se hI uttIrNa aMka prApta karanA pasanda kiyaa| tabhI se mere mana meM yaha bhAvanA thI ki ina granthoM ke koI aise laghu saMskaraNa nikaleM, jisase pAThakoM ko prayojanabhUta sAmagrI to pUrI mila jAya aura anAvazyaka bojhila vistAra se pAThaka baca jaayeN| isI bIca maiM hRdaya roga se pIr3ita ho gayA to mujhe vicAra AyA - "kahIM aisA na ho ki purANoM kA yaha kAma binA kie aisA hI raha jAya? kyoM na maiM hI isa dizA meM prayAsa karU~? isa bahAne prathamAnuyoga kA eka bAra punaH pArAyaNa (svAdhyAya) bhI ho jAyagA aura yadi honahAra huI to kAma bhI ho jAyagA aura maiMne sarvaprathama harivaMza kathA ke kAma ko hAtha meM liyA / kAma AraMbha ke sAtha yaha saMkalpa kiyA ki ise to pUrA karanA hI hai; para saMkalpa karane se kAma thor3e hI ho jAtA hai / harivaMza kathA ke adhUre kAma meM hI hRdaya roga kA punaH AkramaNa ho gayA / jA~ca karAne para turanta hRdaya zalya cikitsA (opana hArTa sarjarI) kI salAha milii| tIna mAha kampalITa // beDa resTa kI hidAyata milI; parantu maiMne hidAyata kI thor3I upekSA karake harivaMza kathA ke zeSa kAma ko pUrA |O ka +BE Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA aura 9.8.03 ko kundakunda kahAna tIrthasurakSA TrasTa dvArA saMcAlita zivira ke avasara para jayapura meM | 'harivaMza kathA' kA vimocana bhI ho gyaa| lA. maiM punaH hRdaya bAlva meM thakkA jama jAne se maraNAsanna kI sthiti meM pahu~ca gayA; parantu honahAra to kucha aura hI | thI, ataH putra zuddhAtmaprakAza aura parivAra ke punaH punaH kie athaka prayAsoM se aura jinavANI se prApta mere | manobala se mujhe punaH jIvanadAna mila gyaa| | maiMne punaH saMkalpa kiyA ki yadi zarIra ne sAtha diyA to maiM mahApurANa ko bhI harivaMza purANa se bhI adhika upayogI banAne kA prayAsa kruuNgaa| vastutaH maiM to nimittamAtra thA, kAma to apanI tatsamaya kI yogyatA se jaisA/jo honA thA, huA hai| aba merI bhAvanA hai ki pAThaka ise adhika se adhika par3heM aura lAbhAnvita hoN| vizva ke samasta darzanoM meM jainadarzana hI eka aisA darzana hai, jo kahatA hai ki pratyeka AtmA svabhAva se to svayaM paramAtmA hai hii| yadi svayaM ko jAne, pahacAneM aura svayaM meM jama jAye, rama jAye to paryAya meM bhI paramAtmA bana sakatA hai| hamAre tIrthaMkara zalAkA puruSa apane pichale bhavoM meM hamAre-tumhAre jaise hI pAmara puruSa the, anAdikAla se caturgati meM paribhramaNa karate the| unhoMne kAlalabdhi Ane para svayaM ko jAnA, pahacAnA, svayaM kA anubhava kiyA svayaM meM samA gaye to antarmuhUrta meM hI sarvajJatA prApta kara paramAtmA bana gye| tIrthaMkara paramAtmAoM ke garbha, janma, tapa, kevalajJAna aura mokSa kalyANaka ke rUpa meM sampanna hue ye paMcakalyANaka AtmA se paramAtmA banane kI prakriyA haiN| bhagavAna RSabhadeva ne paramAtmA banane kA kArya chaha bhava pUrva bhogabhUmi ke Arya ke bhava meM kiyA thA aura yahI kArya bhagavAna mahAvIra ne dasa bhava pUrva zera kI paryAya meM kiyA thaa| bhagavAna pArzvanAtha ne yahI kAma ATha bhava pUrva hAthI ke bhava meM kiyA thaa| ina bAtoM se yaha spaSTa hai ki jainadarzana ke anusAra na kevala manuSya; balki pazu bhI paramAtmA bana sakate haiM to hama kyoM nahIM bana sakate ? ataH hameM isa dizA meM prayAsa karanA caahie| yadi pAThaka || prathamAnuyoga kI isa viSayavastu se lAbhAnvita hue to maiM apanA zrama sArthaka smjhuugaa| OM namaH / - paNDita ratanacanda bhArilla |O la +E CE Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zalAkA puruSa maMgalAcaraNa maMgalamaya AdIza jinezvara, maMgalamaya jinavara vaannii| maMgalamaya jinasena munIzvara, maMgala sukathA kalyANI / / 1 / / ghAti karma jinane dho DAle, ve haiM vItarAga bhagavAna / lokAloka jhalakate jisameM, aisA unakA kevalajJAna / / 2 / / tIrthaMkara pada ke dhAraka prabhu ! diyA jagata ko tattvajJAna / divyadhvani dvArA darzAyA, prabhuvara ! tumane vastu vijJAna / / 3 / / pUrva pIThikA : dharmakathA/kathA/vikathA zalAkA puruSoM kI puNyakathA likhane ke pUrva pUrvapIThikA dvArA kucha aisI jAnakArI denA Avazyaka pratIta hotA hai, jisase zalAkA puruSa' kI viSaya-vastu samajhane meM suvidhA rahe; etadartha sarvaprathama dharmakathA, satkathA, kathA aura vikathA kA svarUpa evaM inake phala kA pAThakoM ko sAmAnya paricaya karAnA prAsaMgika hai, jisase pAThaka vikathAoM se baceM evaM dharmakathA, satkathA kreN| aisA karane se pAThaka pApa pravRtti se baceMge aura puNya ke patha meM padArpaNa kara dharma ke mArga meM agrasara hoNge| dharmakathA aura vikathA kA antara isalie bhI jAnanA jarUrI hai ki purANoM meM bhoga pradhAna jIvana jIne vAle rAjA-mahArAjAoM evaM yuddha Adi kI viSayavastu par3hane se yaha AzaMkA svAbhAvika hai ki ye kathAyeM | to spaSTa vikathAyeM haiM; phira inheM dharmakathAoM meM sammilita kyoM kiyA gayA hai ? Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 za lA kA pu ru Sa isa uparyukta AzaMkA kA samAdhAna dharmakathA, kathA, satkathA aura vikathA kI paribhASAoM se ho jAtA hai| (1) dharmakathA :- vItarAgatA kI poSaka aura tattvajJAna kI kathA karanA to dharmakathA hai hI; kintu dharma sahita kAmakathAyeM aura arthakathAyeM bhI dharmakathA kahalAtI haiM, kyoMki ina kathAoM ke anta meM artha ko vyartha batAkara, usase virakta karAyA jAtA hai aura kAma kA phala kugati kA kAraNa batAkara kAmiyoM ko niSkAma hone kI dizA meM mor3ane ko prerita kiyA jAtA hai, kAma para vijaya pAne kI evaM dharmamArga meM agrasara hone kI preraNA dI jAtI hai / ataH dharmasahita kAmakathA evaM arthakathA bhI dharmakathA meM prayojanabhUta hone se dharmakathA kahalAtI hai / (2) kathA : - mokSa puruSArtha meM upayogI hone se dharma, artha evaM kAma kA kathana karanA kathA hai / (3) satkathA :- jisameM dharma ke svarUpa kA vizeSa nirUpaNa hotA hai, use satkathA kahate haiN| dharma ke phalasvarUpa jina abhyudayoM kI prApti hotI hai, una abhyudayoM meM artha aura kAma bhI hai| ataH dharma kA phala dikhAne ke lie artha va kAma kA kathana karanA bhI satkathA kahalAtI hai; kintu yaha artha va kAma kA kathana yadi dharmarahita ho to vaha kathA, vikathA kI zreNI meM calI jAtI hai| (4) vikathA :- yadyapi artha kI carcA AjIvikA hetu Avazyaka hai, kAma santAnotpatti kA hetu hai; | kintu yadi usameM nyAyanIti na ho aura vaha lokamAnya na ho evaM daNDanIya aparAdha kI zreNI meM AtA ho to usakI carcA bhI vikathA hai tathA vaha pApAsrava kA hI kAraNa hai / : kathA ke aMga :- dravya, kSetra, kAla, bhAva, tIrtha, phala aura prakRta- ye satkathA ke sAta aMga haiN| dravya :- isameM chaha dravyoM kA nirUpaNa hotA hai / kSetra * Urdhva, madhya va adholoka kSetra haiN| kAla :- bhUta-bhaviSya vartamAna ye tIna kAla haiN| bhAva :- kSayopazama, kSAyika- ye do bhAva haiM / tIrtha :* jinendradeva kA caritra hI tIrtha hai / phala :- tattvajJAna kA lAbha phala hai| prakRta :- varNanIya kathAvastu prakRta hai| jisameM ye sAtoM aMga pAye jAyeM, vaha satkathA hai| ( AdipurANa, prathama sarga, padya 117 se 125, pRSTha- 17-18) 1554 pU pI kA sarga Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 4434 za lA kA satkathA sunane/par3hane kA phala batAte hue AcArya kahate haiM ki satkathAoM ke zrotAoM aura pAThakoM ko jo puNya kA saMcaya hotA hai, usase unheM pahale to svarga Adi abhyudayoM kI prApti hotI hai aura phira krama se mokSa kI prApti hotI hai| jagadguru bhagavAna RSabhadeva ne samozaraNa meM sabase pahale utsarpiNI kAla saMbaMdhI tresaTha zalAkA puruSoM kA caritra nirUpaNa kiyaa| phira vartamAna meM cala rahe avasarpiNI kAla saMbaMdhI zalAkA puruSoM kA varNana kiyA / bhagavAna RSabhadeva ne tRtIya kAla ke anta meM jo pUrvakAlIna purANa yA itihAsa kA kathana kiyA thA ve hI purANa paramparAgata hama taka pahale maukhika phira likhita rUpa meM Aye haiM, isIkAraNa unheM Agama bhI kahate haiN| AcArya jinasena kahate haiM ki maiMne bhI usI Agama kA kathana kiyA hai, isameM merA kucha bhI kartRtva nahIM hai| aisA likhakara AcAryazrI ne jahA~ eka ora apanA akartRtva batAkara lAghavabhAva pragaTa kiyA hai, vahIM | dUsarI ora grantha ko jinendra kI vANI batAkara usake prati pAThakoM ke hRdaya meM kaI guNI zraddhA bharane kA kArya bhI kiyA hai / grantha meM jo kamI raha gaI hai usakA uttaradAyitva apane mAthe lekara aura jo vizeSatA hai vaha bhagavAna kI vANI kI hai, 'usameM merA kucha kartRtva nahIM' - aisA kahakara AcAryadeva ne jo mahAnatA vyakta kI hai, vaha sabhI lekhakoM ko anukaraNIya hai / bAta bhI yahI saca hai / yaha aupacArikatA nahIM hai / arhanta kI vANI hone se bhI ye kathAnaka prAmANika haiM, AcArya ne aisA likhA bhI kyA hai, jo pahale nahIM kahA | gayA thA aura kisI ne kucha nayA kahane kA dussAhasa kiyA bhI to vaha chadmastha (alpajJa ) kA kathana hone se zraddheya nahIM ho skegaa| lekhakoM ko svayaM ke dvArA likhe gaye viSaya ko bhI apanA batAne kI jarUrata nahIM; kyoMki paramparAgata bAta ko svayaM samajha lenA aura AgAmI pIr3hI taka use apanI bhASA-zailI meM pahu~cAne kA puruSArtha bhI koI kama bAta nahIM hai, choTA kAma nahIM hai, ataH kathAnakoM ko pAThakoM taka pahu~cAne vAle sabhI paramaguru, guru aura vidvajjana mahAna upakArI haiN| ve sabhI hama jaise pAThakoM aura zrotAoM ke lie paramapUjya aura zraddhAspada haiM / 140 d kA sarga Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CE FOR 12|| prathama parva ke anta meM AcArya jinasena prastuta paurANika kathA ke adhyayana kI preraNA dete hue kahate haiM || ki - "AtmakalyANa cAhanevAloM ko isa kathA kA zraddhAna, adhyayana aura smaraNa karanA caahie| yaha paurANika kathA puNya phala dene ke sAtha svayaM pavitra hai, uttama hai, maMgalarUpa hai, zreSTha hai, yaza pradAna karanevAlI hai aura sAkSAt svarga evaM paramparA se paramapada pradAna karanevAlI hai| jo isako zraddhA-bhaktipUrvaka par3hatA hai, | usake sarva vighna naSTa ho jAte haiN| khoTe svapna AnA banda ho jAte haiM aura acche svapna Ate haiM, ise par3hanesunane se zubha zakuna hote haiN|" ata: apanI zakti ke anusAra isa zalAkA puruSa' grantha kA bhI paThana-pAThana svayaM kareM, dUsaroM se karAveM, tumhArA kalyANa hogaa| AcArya jinasena punaH maMgalasvarUpa bhagavAna RSabhadeva aura mahAvIra svAmI ko smaraNa karake tathA gautama gaNadhara aura AcAryoM kA smaraNa karake unheM akAraNa bandhu Adi vizeSaNoM se alaMkRta karate hue samavasaraNa kI stuti karate haiM tathA samavasaraNa ko puNya kA Azraya sthAna, pazuoM ke paraspara baira ko bhulAkara baiThane kA sthAna batAte haiM tathA samavasaraNa kI mahimA kA varNana karate hue rAjA zreNika ke mukha se mAno apane bhUtakAla ke pApoM kA prAyazcitta karate hue kahate haiM ki - "maiMne pUrva paryAyoM meM ajJAnavaza bar3e-bar3e durAcaraNa kie, aba una pApoM ke zamana karane ke lie yaha dharmakathA likhakara prAyazcita le rahA huuN|" yahA~ rAjA zreNika ke rUpa meM pratyeka pAThaka, zrotA aura granthakAra bhI mAno mahAvIra bhagavAna se prArthanA karate haiM ki - "he prabho ! hama ajJAniyoM ne pUrva meM hiMsA, jhUTha, corI, parastrI sevana aura aneka prakAra ke | AraMbha-parigraha Adi ke dvArA ghora pApoM kA saMcaya kiyA hai| aura to kyA? hamane munirAja jaise dharmAtmAoM kA anAdara aura upekSA karane meM bhI Ananda mAnA, jisase niHsandeha hameM kugatiyoM meM jAne jaisA pApabandha huA hogA / usa pApa ke zamana hetu hama zalAkA puruSoM ke pAvana aura preraNAprada kathAnaka Apake dvArA sunanA cAhate haiM, unake jIvanavRtta ko sunakara hama apane pApoM kA prakSAlana karate hue una jaise banane kA puruSArtha kreNge| ata: Apa hameM zalAkA puruSoM kA caritra kahakara kRtArtha kreN|" ka Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra svAmI ke nikaTa baiThe hue gaNadharadeva ne zreNika kI prazaMsA karate hue kahA - "he rAjan ! tumane bahuta acchI jijJAsA pragaTa kii| anya sabhI zrotA bhI yahI cAhate haiM; ata: suno! tIrthaMkara cakravartI Adi | padoM ke dhAraka prasiddha puruSoM ko zalAkA puruSa kahate haiN| tIrtha kA sevana karanevAle satpuruSa hI vastutaH zalAkApuruSa kahalAte haiM / isa yuga meM tresaTha zalAkA puruSa hue jo isaprakAra haiM - 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 nArAyaNa, 9 pratinArAyaNa aura 9 balabhadra / ye 63 mahApuruSa dharmatIrtha kA sevana kara alpakAla meM hI saMsAra sAgara pAra ho jAte haiN| inameM bahuta kucha to usI bhava se mukta ho jAte haiM aura zeSa 2-3 bhavoM meM mukti prApta kara lete haiN|" ina 63 zalAkA puruSoM ke sivAya tIrthaMkaroM ke mAtA-pitA 48, nArada 9, rudra 11, kAmadeva 24 aura kulakara 14 - isaprakAra mahApuruSoM kI saMkhyA 169 bhI Agama meM hai, kintu isa yuga meM 161 mahApuruSa hI hue haiM; kyoMki inameM kucha puruSa aise bhI haiM jo do-do, tIna-tIna padoM ke dhAraka haiM; jaise tIrthaMkaroM meM kAmadeva bhI haiM, cakravartI bhI haiN| isa kAla meM 60 zalAkA puruSa hI hue haiN| tadanantara samavasaraNa meM upasthita sabhI maharSiyoM ne evaM rAjA zreNika sahita upasthita sabhI zrAvakoM ne milakara aneka vizeSaNoM se cAra jJAna ke dhArI zrutakevalI gautama gaNadhara kI stuti karate hue gautama' nAma ko sArthaka siddha kiyaa| unhoMne kahA - "utkRSTa vANI ko gautama kahate haiM aura vaha divyadhvani hI ho sakatI hai|" isaprakAra gaNadharadeva kA gautama' nAma sArthaka batAyA tathA kahA ki - "ApakA dUsarA nAma indrabhUti hai, jisakA rahasya yaha hai ki Apane indroM dvArA arcArUpI vibhUti prApta kI, isalie Apako indrabhUti bhI kahate haiN| he deva ! Apane atyanta U~ce vardhamAnarUpa himAlaya se zrutajJAna kI gaMgA kA avatAraNa kraayaa| Apa nAnA RddhiyoM ke dhAraka haiM, ApakI stuti karane ke lie hamAre pAsa koI zabda hI nahIM hai| Aja rAjA zreNika ke sAtha hama saba zrotAoM para dayAdRSTi rakhakara tattvopadeza diijie|" gaNadharadeva ne kahA - "he AyuSmAna bhavyajano ! maiMne jaisA Agama se-zruta se sunA hai, use maiM kahatA huuN| Apa loga dhyAna se suno !" Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EFFFF 'maiMne jaisA sunA hai' yaha kahakara cAra jJAna ke dhArI aura dvAdazAMga ke jJAtA gaNadharadeva ne bhI apanI laghutA || pragaTa kI hai| isa kathana se hameM apane tuccha jJAna kA garva chor3ane kI preraNA to milatI hI hai, sAtha hI apane guru kA nAma gopana na karane kI zikSA bhI milatI hai| zrutaskandha ke cAra mahA adhikAra haiM; jinheM cAra anuyoga kahA hai| unameM se pahale prathamAnuyoga meM tIrthaMkara | Adi 63 zalAkA puruSoM ke caritra evaM jIvanavRtta kA varNana hai| dUsare anuyoga kA nAma karaNAnuyoga hai, isameM tInoM lokoM kA varNana tAmrapatra para likhe anusAra likhA hotA hai| tIsarA adhikAra caraNAnuyoga hai, isameM muni-zrAvaka ke cAritra kI zuddhi kA kathana hotA hai| cauthA mahAdhikAra dravyAnuyoga kA hai, isameM pramANa-naya-nikSepa tathA satsaMkhyAkSetrasparzanakAla antara Adi evaM nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa Adi ke dvArA dravyoM kA nirNaya kiyA jAtA hai| zAstroM ko samajhAne ke kucha upakrama haiN| varNya viSaya yA padArthoM ko zrotAoM kI buddhi meM baiThA denA, unheM samajhA dene ko upakrama kahate haiM, upakrama kA dUsarA nAma upodghAta bhI hai| isa upakrama ke pA~ca prakAra haiM - (1) AnupUrvI, (2) nAma, (3) pramANa, (4) abhidheya aura (5) arthaadhikaar| cAra anuyogoM yA isake antargata kisI bhI viSaya kA krama se kathana karanA 'AnupUrvI' hai| grantha ke nAma ko 'nAma' kahate haiN| 'pramANa' meM grantha ke zabdoM, padoM, zlokoM Adi kI saMkhyA kA nirdeza hotA hai| 'abhidheya' meM varNya viSaya AtA hai jaise ki AdipurANa kA abhidheya saMpUrNa dvAdazAMga hai; kyoMki isake bAhara na to koI viSaya hI zeSa hai aura na zabda hI zeSa bace haiN| samyagdarzana-samyagjJAna-samyakcAritrarUpa to mokSamArga meM mokSarUpa phala tathA dharma, artha, kAma Adi puruSArtha tathA tresaTha zalAkA puruSa isa grantha kA abhidheya hai| inhIM kI saMkhyA ke anusAra mahApurANa ke 63 adhikAra rkhe| hama unheM prastuta grantha 'zalAkA puruSa' meM saMkSipta ruci pAThakoM ko dhyAna meM rakhakara 24 paryoM meM rakhane kA prayatna kareMge; kyoMki tIrthaMkaroM ke adhikAroM ke madhya cakravartI Adi ke upa-kathAnaka A jAte haiM, phira bhI aneka upakathAyeM haiM, jinheM pRthak | se denA pAThakoM ko suvidhAjanaka rhegaa| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREE FOR gautama svAmI dvArA kahe gaye 63 zalAkA puruSa ke kathAnakoM ke 63 adhikAra avazya haiM, para usameM | avAntara adhikAroM kA vistAra amaryAdita hai| gautama svAmI kahate haiM ki - "hamAre pIche hamAre hI samakakSa sudharmAcArya isa kathAnaka ko pUrNarUpa se prakAzita kreNge| unase yaha sampUrNa kathA jaba jambU svAmI suneMge aura ve antima anubaddha kevalI hokara isa loka meM usakA pUrNa prakAza kreNge| isa samaya meM maiM, sudharmAcArya aura jambUsvAmI - tInoM hI pUrNa zrutajJAna ko dhAraNa karanevAle haiN| hama tInoM hI kevalajJAna prApta kara mukta ho jaayeNge|" isa 'zalAkA puruSa' ke kathAnaka kA paThana-pAThana aura sunane-sunAne kI mahimA kA mUlyAMkana karate hue gaNadhara evaM AcArya svayaM kahate haiM ki - "jaba paMcaparameSThiyoM kA nAma lenA hI jIvoM ko kalyANakArI hotA hai to bArambAra unakI kathArUpa amRta kA pAna karane/karAne kA to kahanA hI kyA hai|" 'pAnI pIje chAnakara, mitra kIje jAnakara' - yaha lokokti batAtI hai ki yadi bImAriyoM se bacanA cAhate ho to pAnI sadaiva chAnakara hI pIo aura yadi vipattiyoM se bacanA cAhate ho to mitra banAne ke pahale manuSya ko acchI taraha se parakha lo; kyoMki duniyA meM aise matalabI mitroM kI kamI nahIM hai, jo kevala svArtha ke hI sAthI hote haiM, sampatti ke hI saMgAtI hote haiM, vipatti par3ane para sAtha chor3akara bhAga jAte haiM, apane matalaba ke lie mitroM ko musIbata meM DAlane se bhI nahIM jhijhakate aura samaya-samaya para mitra kI kamajoriyoM kA anucita lAbha uThAne se bhI nahIM cuukte| saMskAra, pRSTha-56 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lA ba ajaba hI ca kA 1 chaha dravya / chaha kAla/vizvavyavasthA evaM kulakara AdipurANa ke kartA AcArya jinasena ne zrI gautama gaNadhara ke mukha se rAjA zreNika ko sarvaprathama nimitta banAkara hameM paMcAstikAya evaM kAladravya - ina chaha dravyoM kA svarUpa samajhAyA hai| laukika jana kAladravya ke astitva evaM usake dravyatva meM AzaMkA karate haiM; ataH sarvaprathama kAladravya kA svarUpa samajhAte hue kahA hai ki "jo dravyoM kI paryAyeM badalane meM nimitta ho use vartanA yA kAladravya kahate haiM / yaha kAladravya anAdi-ananta hai, vartanA hI isakA lakSaNa hai| yaha kAladravya sUkSma paramANu barAbara hai / saMkhyA kI apekSA asaMkhyAta hai aura lokAkAza meM ratnoM kI rAzi ke samAna lokAkAza ke pratyeka | pradeza para sthita hai / yaha asaMkhyAta hokara bhI ananta padArthoM ke pariNamana meM nimitta hone se lokAkAza kI sAmarthya vAlA hai / cha hep me to to 18 18 1 dra vya cha ha kA la yadyapi loka ke pratyeka padArtha apane-apane guNa-paryAyoM dvArA apanI tatsamaya kI yogyatA se svayameva hI pariNamana ko prApta hote rahate haiM / kAladravya to unake usa pariNamana meM mAtra sahacArI - nimitta hotA hai / | isase siddha hotA hai ki saba padArthoM kA pariNamana, svataMtrapane apane-apane guNa-paryAyoMrUpa hotA hai, ve saba pRthak-pRthak rahate haiM, apanA svarUpa chor3akara paraspara eka-dUsare se milate nahIM haiM / " Age paMcAstikAya ko samajhAte hue kahA gayA hai ki - "dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya tathA jIva aura pudgaladravya - ye pA~coM dravya paMcAstikAya kahalAte haiM; kyoMki ye bahupradezI haiM / kAladravya eka pradeza ra hai, ata: yadyapi vaha astikAya meM nahIM AtA; kintu vaha bhI dravya hai / saMsAra meM jo ghar3I, ghaMTA, dina, prahara Adi vyavahArakAla ke rUpa meM prasiddha hai, ghar3I-ghaMTA Adi vyavahArakAla kAladravya kI paryAyeM haiN| sarga e ka Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za lA kA pu ru Sa isaprakAra jainadarzana kI mAnyatAnusAra yaha vizva chaha dravyoM kA samUha hai, aura anAdi-ananta svanirmita hai, ise kisI ne banAyA nahIM hai, isakA nAza aura rakSA bhI koI nahIM karatA / sampUrNa dravya pUrNa svataMtra aura svAvalambI hai / koI bhI dravya kisI anya dravya ke AdhIna nahIM hai| karma balavAna haiM aura jIva ko sukhaduHkha dete haiN| aisA kathana jo jinavANI meM AtA hai, usase mAtra nimitta-naimittika dazA kA jJAna karAyA hai| unameM kartA-karma saMbaMdha nahIM hai| " Upara jo ghar3I, ghaMTA, dina, prahara, mAsa, ayana, varSa Adi vyavahArakAla kI carcA AI hai, usake mUlata: do bheda haiM (1) utsarpiNIkAla (2) avasarpiNI kAla / jisameM manuSyoM ke bala, Ayu aura zarIra kA pramANa krama-krama se bar3hatA jAye, vaha utsarpiNI kAla hai aura jisameM ye krama se ghaTate jAyeM vaha avasarpiNI kAla hai / ina donoM kA kAla pramANa jainagaNitAnusAra dasa-dasa kor3A - kor3I sAgara pramANa hai / isaprakAra | bIsa kor3Akor3I sAgara kA eka kalpakAla hotA hai| ina donoM kAloM ke chaha-chaha bheda haiM - vartamAna meM avasarpiNI kAla cala rahA hai| avasarpiNI ke chaha bhedoM meM pahalA sukhamA sukhamA, dUsarA sukhamA, tIsarA sukhamA- duHkhamA, cauthA duHkhamA sukhamA, pA~cavA~ duHkhamA aura chaThavA~ duHkhamA duHkhamA / utsarpiNI ke chahoM bheda inase ulaTe haiM arthAt ve chaThaveM se prAraMbha hokara pahale taka Ate haiM jaise ki chaTavA~ - duHkhamA| duHkhamA phira pA~cavA~ - duHkhamA phira cauthA - duHkhamA sukhmaa| tIsarA sukhamA duHkhamA, dUsarA - sukhamA aura pahalA - sukhamA sukhamA / ye utsarpiNI va avasarpiNI- donoM hI kAla kRSNapakSa va zuklapakSa kI bhAMti sadaiva badalate rahate haiM / - pahale isa bharatakSetra ke madhyavartI AryakhaNDa meM avasarpiNI kA pahalA bheda suSamA- suSamA nAma kA kAla bIta rahA thA, usa kAla kA parimANa cAra kor3Akor3I sAgara thA, usasamaya yahA~ devakuru aura uttarakuru nAmaka uttara bhogabhUmiyoM meM jaisI sthiti rahatI hai, ThIka vaisI hI sthiti isa bharatakSetra meM yuga ke prArambha arthAt avasarpiNI ke pahale kAla meM thI / usasamaya manuSyoM kI Ayu tIna palya kI hotI thI aura zarIra kI U~cAI cha here ha dra vya cha ha kA la ka ra sarga Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EFFE 10|| chaha hajAra dhanuSa kI thii| usasamaya yahA~ jo manuSya the, unake zarIra ke asthibandhana vajra ke samAna sudRr3ha the, | ve atyanta saumya aura sundara AkAra ke dhAraka the| unakA zarIra tapAye hue suvarNa ke samAna daidIpyamAna thaa| mukuTa, kuNDala, hAra, karadhanI, kar3A, bAjUbanda aura yajJopavIta ina AbhUSaNoM ko ve sarvadA dhAraNa kiye rahate the| apanI-apanI striyoM ke sAtha cirakAla taka krIr3A karate rahate haiN| unake vakSaHsthala bahuta hI vistRta hote haiN| unheM tIna dina bAda bhojana kI icchA hotI hai so kalpavRkSoM se prApta hue badarIphala barAbara uttama bhojana grahaNa karate haiN| unheM na to parizrama karanA par3atA hai, na pasInA hI AtA hai aura na akAla meM unakI mRtyu hI hotI hai| ve binA kisI bAdhA ke sUkhapUrvaka jIvana bitAte haiN| vahA~ kI striyA~ bhI utanI hI Ayu kI dhAraka hotI haiM, unakA zarIra bhI utanA hI U~cA hotA hai aura ve apane puruSoM ke sAtha aisI zobhAyamAna hotI haiM jaisI kalpavRkSoM para lagI huI klpltaaeN| ve striyA~ apane puruSoM meM anurakta rahatI haiM aura puruSa apanI striyoM meM anurakta rahate haiN| Ayu ke anta meM puruSa ko jamhAI aura strI ko chIMka AtI hai| usI se puNyAtmA || puruSa apanA-apanA zarIra chor3akara svarga cale jAte haiN| usasamaya ke manuSya svabhAva se hI komala pariNAmI hote haiM, isalie ve bhadrapuruSa marakara svarga hI jAte haiN| svarga ke sivAya unakI aura koI gati nahIM hotii| isake bAda suSamA nAmaka dUsarA kAla 3 kor3A-kor3I sAgara kA thA, usameM manuSyoM kI Ayu 3 palya kI hotI thI aura unakA zarIra 4 hajAra dhanuSa U~cA hotA thaa| tIsarA suSamAduHSamA nAma kA kAla yathAkrama se pravRtta huaa| usakI sthiti do kor3Akor3I sAgara kI thii| usasamaya isa bhAratavarSa meM manuSyoM kI sthiti eka palya kI thii| unake zarIra eka koza U~ce the, ve zyAmavarNa the aura eka dina ke antara se A~vale ke barAbara bhojana grahaNa karate the| isaprakAra krama-krama se tIsarA kAla vyItata hone para jaba isameM palya kA AThavA~ bhAga zeSa raha gayA, taba kalpavRkSoM kI sAmarthya ghaTa gayI aura jyotiraGga jAti ke kalpavRkSoM kA prakAza atyanta manda ho gyaa| tadanantara ASAr3ha sudI pUrNimA ke dina sAyaMkAla ke samaya pUrva dizA meM udita hotA huA camakIlA candramA aura pazcima meM asta hotA huA sUrya dikhalAyI pdd'aa| DB DEPOESNE Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE / usasamaya vahA~ pratizruti nAma se prasiddha pahale kulakara vidyamAna the, jo ki sabase adhika tejasvI the| | unakI Ayu palya ke dasaveM bhAga ke barAbara aura U~cAI eka hajAra ATha sau dhanuSa thii| pahale kabhI nahIM dekhe gaye sUrya va candramA ko dekhakara bhayabhIta hue bhogabhUmija manuSyoM kA svarUpa nimna prakAra batAkara nirbhaya kiyaa| | unhoMne kahA - "he bhadra puruSo, tumheM jo ye dikha rahe haiM, ve sUrya, candramA nAma ke graha haiM, ye mahAkAnti | ke dhAraka haiM tathA AkAza meM sarvadA ghUmate rahate haiN| abhItaka inakA prakAza jyotiraGga jAti ke kalpavRkSoM ke prakAza se tirohita rahatA thA isalie nahIM dikhate the, parantu aba cU~ki kAladoSa ke vaza se jyotiraGga vRkSoM kA prabhAva kama ho gayA hai, ata: dikhane lage haiN| inase tuma logoM ko koI bhaya nahIM hai, ata: bhayabhIta nahIM hoo|" pratizruti kulakara ne isa bharatakSetra meM honevAlI vyavasthAoM kA nirUpaNa kiyaa| ve saba Arya unakI AjJAnusAra apanI-apanI striyoM ke sAtha apane-apane ghara cale gye| - isake bAda krama-krama se samaya ke vyatIta hone tathA pratizruti kulakara ke svargavAsa ho jAne para jaba asaMkhyAta karor3a varSoM kA manvantara (eka kulakara ke bAda dUsare kulakara ke utpanna hone taka bIca kA kAla) vyatIta ho gayA taba samIcIna buddhi ke dhAraka sanmati nAma ke dvitIya kulakara kA janma huaa| unakI Ayu saMkhyAta varSoM kI thI aura zarIra kI U~cAI eka hajAra tIna sau dhanuSa thii| inake samaya meM jyotiraGga jAti ke kalpavRkSoM kI prabhA bahuta hI manda par3a gayI thI tathA unakA teja bujhate hue dIpaka ke samAna naSTa hone ke sanmukha hI thaa| eka dina rAtri ke prArambha meM jaba thor3A-thor3A andhakAra thA taba tArAgaNa AkAzarUpI AMgana meM saba ora prakAzamAna hone lge| usasamaya akasmAta tAroM ko dekhakara bhogabhUmija manuSya bhrama meM par3akara bhayabhIta ho gye| ve saba samAdhAna ke lie sanmati kulakara ke pAsa gye| sanmati kulakara ne kSaNabhara vicAra kara una Arya puruSoM se kahA ki - "he bhadra puruSo ! yaha koI utpAta nahIM hai isalie Apa vyartha hI bhaya ke vazIbhUta na hoN| ye tAre haiM, yaha nakSatroM kA samUha hai, ye sadA prakAzamAna rahanevAle sUrya, candra Adi graha haiM aura yaha tAroM se bharA huA AkAza hai| yaha jyotizcakra sarvadA AkAza meM vidyamAna rahatA hai, aba se pahale bhI vidyamAna thA, parantu jyotiraGga jAti ke vRkSoM ke prakAza se tirobhUta A8369.430680 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / thaa| aba una vRkSoM kI prabhA bhI kSINa ho gayI hai, isalie spaSTa dikhAyI dene lage haiN| Aja se lekara sUrya, candramA, tAre Adi udaya aura asta hote raheMge aura unase rAta-dina kA vibhAga hotA rhegaa| una buddhimAna lA | sanmati ne sUryagrahaNa, candragrahaNa, grahoM kA eka rAzi se dUsarI rAzi para jAnA, dina aura ayana Adi kA saMkramaNa batalAte hue jyotiSa vidyA ke mUla kAraNoM kA bhI ullekha kiyA thaa| ve Arya loga bhI unake vacana sunakara zIghra hI bhayarahita ho gaye aura pUjA karake apane-apane sthAnoM para cale gye| | inake bAda asaMkhyAta karor3a varSa kA antarAla kAla bIta jAne para isa bharatakSetra meM kSemaMkara nAmaka tIsare manu hue| isa mahApratApI manu kI Ayu asaMkhyAta varSa barAbara thI aura zarIra kI U~cAI ATha sau dhanuSa thii| pahale jo pazu, siMha, vyAghra Adi atyanta bhadrapariNAmI the, jinakA lAlana-pAlana prajA apane hAtha se hI kiyA karatI thI, ve aba tIsare kulakara kSemaMkara ke samaya vikAra ko prApta hone lage-mu~ha phAr3ane lage aura bhayaMkara zabda karane lge| unakI isa bhayaMkara garjanA se mile hue vikAra bhAva ko dekhakara prajAjana Darane lage tathA binA kisI Azraya ke nizcala baiThe hue kSemaMkara kulakara (manu) ke pAsa jAkara unase pUchane lage- he deva ! siMha, vyAghra Adi jo pazu pahale bar3e zAnta the, jo atyanta svAdiSTa ghAsa khAkara aura tAlAboM kA rasAyana ke samAna rasIlA pAnI pIkara puSTa hue the, jinheM hama loga apanI godI meM baiThAkara apane hAthoM se khilAte the, hama jina para atyanta vizvAsa karate the aura jo binA kisI upadrava ke hama logoM ke sAthasAtha rahA karate the, Aja ve hI pazu binA kisI kAraNa ke hama logoM ko sIMgoM se mArate haiM, dAr3hoM aura nakhoM se hamArA vidAraNa karanA cAhate haiM aura atyanta bhayaMkara dIkha par3ate haiN| he mahAbhAga, Apa inase hamArI surakSA kA koI upAya btlaaie| cU~ki Apa sakala saMsAra kA kSema-kalyANa socate rahate haiM isalie sacce kSemaMkara haiN| isaprakAra una AryoM ke vacana sunakara kSemaMkara kulakara (manu) ko bhI unase mitrabhAva utpanna ho gayA aura ve kahane lage ki "ApakA kahanA ThIka hai| ye pazu pahale vAstava meM zAnta the, parantu aba bhayaMkara ho gaye haiM, isalie inheM chor3a denA caahie| ye kAla ke doSa se vikAra ko prApta hue haiN| aba inakA vizvAsa nahIM karanA caahie| yadi tuma inakI upekSA karoge to ye avazya hI bAdhA kreNge|" A369.48 Goa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ &FE FOR kSemaMkara ke ukta vacana sunakara una logoM ne sIMgavAle aura dAr3havAle duSTa pazuoM kA sAtha chor3a diyA, | kevala nirupadravI gAya-bhaiMsa Adi pazuoM ke sAtha rahane lge| krama-krama se samaya bItane para kSemaMkara manu kI Ayu pUrNa ho gii| isake asaMkhyAta karor3a varSa bAda cauthe kSemaMdhara kulakara hue| inakI Ayu asaMkhyAta varSa kI thI aura zarIra kI U~cAI 775 dhanuSa thii| isake samaya meM siMha vyAghra Adi pazu adhika hiMsaka ho gaye the| taba inhoMne lakar3I, lAThI Adi se unase bacane kA upAya prajA ko btaayaa| ___tadanantara asaMkhyAta karor3a varSa bItane para pA~caveM sImaMkara kulakara hue| inakI Ayu kamala pramANa asaMkhyAta varSa kI thii| inakI zarIra kI U~cAI 750 dhanuSa pramANa thii| inake samaya meM kalpavRkSoM kI saMkhyA evaM kSamatA alpa ho gii| isakAraNa inhoMne paraspara ke vivAdoM ko meTane ke lie kalpavRkSoM kI sImAe~ niyata kara diiN| isake bAda asaMkhyAta varSa bAda chaThaveM sImaMdhara kulakara hue| unakI Ayu nalina asaMkhyAta varSa pramANa thI tathA zarIra kI U~cAI 700 dhanuSa pramANa thii| inake samaya meM kalpavRkSa aura bhI ghaTa gae aura phala bhI kama dene lge| isakAraNa prajA hAthApAI para utarane lagI to inhoMne jhAr3iyoM kI bAr3ha lagAne kI vidhi batA kara unake jhagar3oM ko mittaayaa| ____ asaMkhyAta karor3a varSa bAda sAtaveM kulakara vimalavAhana hue| inakI Ayu padama pramANa thii| zarIra 700 dhanuSa U~cA thaa| inhoMne hAthI-ghor3A Adi pazuoM ko savArI ke yogya batAyA aura unheM lagAma, aMkuza | Adi se vaza meM karane kA upAya btaayaa| inake asaMkhyAta karor3a varSa bAda cakSuSmAna nAmaka AThaveM kulakara hue| inake samaya taka mAtA-pitA apane santAna kA mukha nahIM dekha pAte the| aba inake samaya jaba mAtA-pitA kSaNabhara ko saMtAna kA mukha | dekhane lage to unake lie yaha naI bAta hone se prajA bhayabhIta huI, usakA samAdhAna ina kulakara ne kiyaa| DREFERE Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za lA kA pu ru Sa tadanantara karor3oM varSa bAda yazasvAna nAmaka 9 veM kulakara hue / inakI Ayu kumuda asaMkhyAta pramANa varSa kI thii| unakI zarIra kI U~cAI 650 dhanuSa thii| inake jamAne meM prajA apanI saMtAna kA bAlyakAla dekhane lagI thI / isake karor3oM varSa bAda abhicandra nAmaka dasaveM kulakara hue / inakI Ayu bhI asaMkhyAta varSa kI thI / ye 625 dhanuSa U~ce the / inake samaya meM prajA apanI saMtAna ko candramA dikhAkara manoraMjana karane lage the| isake karor3oM varSa bAda candrAbha nAmaka gyArahaveM kulakara hue / inakI Ayu bhI asaMkhyAta varSoM kI thI / inakA zarIra 600 dhanuSa U~cA thA / inake samaya meM prajA saMtAna kA sukha pAne lagI thI / asaMkhyAta varSoM bAda bArahaveM kulakara marudeva hue| inakI Ayu bhI asaMkhyAta varSa kI thii| zarIra kI | U~cAI 575 dhanuSa thI / inake samaya meM prajA saMtAna ke sAtha bahuta samaya taka rahane lagI tathA nadI-nAloM pahAr3oM | ke car3hane evaM pAra karane ke upAya btaaye| inake samaya yadA-kadA barasAta bhI hone lagI thI / karmabhUmi kA kAla nikaTa A calA thA / isake bAda kucha samaya bItane para terahaveM kulakara prasenajita hue / inakI Ayu eka parva pramANa thI / zarIra kI U~cAI 550 dhanuSa thI / inake samaya meM bAlaka jarAyuja (zarIra ke Upara kI jhillI) sahita paidA hone lage the| inhoMne usa navajAta zizu ko jhillI phAr3akara nikalAne kI vidhi batAI / isaprakAra isI krama meM mahArAja nAbhirAja caudahaveM kulakara the / una caudaha kulakaroM (manuoM) ke nAma evaM saMkSipta jAnakArI isaprakAra hai - pahale pratizruti, dUsare sanmati, tIsare kSemaMkara, cauthe kSemaMdhara, pA~caveM sImaMkara, chaTheM sImaMdhara, sAtaveM vimalavAhana, AThaveM cakSuSmAna, nauveM 'yazasvAn, dasaveM abhicandra, gyArahaveM candrAbha, bArahaveM marudeva, terahaveM prasenajit aura caudahaveM nAbhirAja / pahale pratizruti ne sUrya candramA ke dekhane se bhayabhIta hue manuSyoM ke bhaya ko dUra kiyA thA, tAroM se bhare 19 no h 18 19 no Fg IT cha ha dra vya cha ha kA la ka ra sarga Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za lA hue AkAza ke dekhane se logoM kA jo bhaya huA thA, use sanmati ne dUra kiyA thA, kSemaMkara ne prajA meM kSemakalyANa kA pracAra kiyA thA, kSemaMdhara ne kSemakara ke dvArA batAye kalyANa mArga para calane kI vidhi batalAI / svayaM usa mArga para calakara mArgadarzana kiyA thA, sImaMkara ne Arya puruSoM kI sImA niyata kI thI, | sImandhara ne kalpavRkSoM kI sImA nizcita kI thI, vimalavAhana ne hAthI Adi para savArI karane kA upadeza pu diyA thA, sabase pahale agrasara rahanevAle cakSuSmAna ne putra ke mukha dekhane kI paramparA calAyI thI, yazasvAn kA ru Sa kA saba koI yazogAna karate the, abhicandra ne bAlakoM kI candramA ke sAtha krIr3A karAne kA upadeza diyA thA, candrAbha ke samaya mAtA-pitA apane putroM ke sAtha kucha dinoM taka jIvita rahane lage the, marudeva ke samaya mAtA-pitA apane putroM ke sAtha bahuta dinoM taka jIvita rahane lage the, prasenajita ne garbha ke Upara rahanevAle jarAyurUpI mala ke haTAne kA upadeza diyA thA aura nAbhirAja ne nAbhi-nAla kATane kA upadeza diyA thA / nAbhirAja ke ghara tIrthaMkara RSabhadeva kA janma huA thA / vi zva vya va sthA e ye sabhI kulakara mahAbuddhimAna, sarvAMga sundara the aura atyanta baliSTha the / inhoMne prakRti kI sabhI | zobhAspada vastuoM ko apanI zobhA se phIkA kara diyA thA / nAbhirAja se pUrva kulakaroM ne jo vyavasthA loka ko batAI thI / usa saba vyavasthA ko nAbhirAja ne saMbhAla liyA thA / unakI Ayu eka karor3a pUrva kI thI aura zarIra kI U~cAI pA~ca sau paccIsa dhanuSa thii| unhIM ke samaya AkAza meM kucha saphedI lie hue kAle raMga ke saghana megha pragaTa hue the| ve megha indradhanuSa se sahita the / usa samaya kAla ke prabhAva se pudgala paramANuoM meM megha banAne kI sAmarthya utpanna ho gaI thI ve megha vidyut se yukta the, gaMbhIra garjanA karane lage the aura pAnI barasAne lage the / kalpavRkSoM kA abhAva hone se unake sthAnApanna dhAnya ho gaye the, kintu unakA upayoga karanA na Ane | se prajA duHkhI thI / yadyapi usa samaya na ativRSTi hotI thI aura na anAvRSTi; ataH sabhI prakAra ke anna bharapUra mAtrA meM utpanna hone lage the; paraMtu usake upayoga karane ke bAre meM sahI jAnakArI nahIM thI / AhAra saMjJA ka ra sarga Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REF 24|| ke udaya se logoM ko bhUkha to khUba lagane lagI thii| kalpavRkSa bilkula naSTa ho gaye the; ata: prajA kA vyAkula honA svAbhAvika hI thaa| dhAnya bharapUra hone para bhI usakA upayoga karanA na jAnane se prajA parezAna thii| | antatogatvA prajA usa yuga ke mukhya nAyaka antima kulakara zrI nAbhirAya ke pAsa gaI aura karabaddha prArthanA karake bolI ki - "he nAtha ! kalpavRkSoM ke naSTa ho jAne se hama loga duHkhI ho gye| aba hama | puNyahIna kisaprakAra jIvita rheN| he deva ! ye phaloM se jhuke hue vRkSa mAnoM hameM bulA rahe haiM, kyA hama ina phaloM kA sevana kara sakate haiM ? yA ye hameM tyAjya haiM ? ye dhAnya se bhare kheta haiM, inakA kaise upayoga kareM ?" rAjA nAbhirAya ne Azvasta karate hue kahA - "Apa loga nirbhaya rheN| yadyapi kalpavRkSa naSTa ho gaye haiM; kintu ye phaloM se bojhila hone se nIce kI ora jhuke vRkSa aura anna se laharAte kheta hI tumhAre kalpavRkSa haiM, inase tumheM manacAhe bhojya sAmagrI kI prApti hogii| para, dhyAna rahe ! inameM kucha vRkSa jaharIle bhI hote haiM, unakI pahacAna kara unheM dUra se hI taja denA / ye phala auSadhiyoM ke rUpa meM khAne yogya padArtha haiN| inakA masAloM ke rUpa meM upayoga karane se bhojana supAcya aura svAdiSTa ho jAtA hai aura ye svabhAva se hI mIThe lambelambe Ikha ke per3a dAMtoM se yA yaMtra se pela kara inakA rasa pIne yogya hai|" isaprakAra rAjA nAbhirAja dvArA batAye AjIvikA aura khAna-pAna kI vidhi jAnakara prajA bahuta prasanna huii| bhogabhUmi kI vyavasthA naSTa ho cukI thii| prajA kA hita karanevAle kevala nAbhirAja hI the| yahA~ jJAtavya hai ki ina kulakaroM meM kitane hI kulakaroM ko jAtismaraNa jJAna (pUrvabhava kA jJAna) thA, kitane hI avadhijJAnI the| mAnavoM ko jIvana dAna dene ke upAya jAnane ke kAraNa inheM manu bhI kahate haiM aura Arya puruSoM ko kula kI bhAMti saMgaThita rahane kA upadeza dene ke kAraNa inheM kulakara kahate haiN| inhoMne aneka vaMza sthApita kie, isakAraNa inheM kuladhara bhI kahate haiN| bhagavAna RSabhadeva tIrthaMkara ke sAtha kulakara bhI the - ye donoM padoM ke dhAraka the| bharatajI cakravartI bhI the aura kulakara bhI the| Adi ke pA~ca kulakaroM ne 'hA' daNDa kI vyavasthA kI thI arthAt aparAdhI se itanA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ &FE FOR kahanA paryApta thA ki 'kheda hai ki Apane yaha aparAdha kiyA hai| unake Age ke pA~ca kulakaroM ne 'hA' aura 'mA' - ina do daNDoM kI vyavasthA kI thI arthAt kheda hai ki tumane aparAdha kiyA, aba Age mata krnaa|' zeSa kulakaroM ne 'hA' 'mA' ke sAtha, dhik, daNDa kI vyavasthA kI thii| dhik kA artha hai tumheM isa aparAdha ke lie dhikkAra hai jo rokane para bhI aparAdha karate ho / bharatajI ke samaya loga adhika aparAdhI ho gaye | the, ata: unheM bandhana Adi daNDa vyavasthA karanI par3I thii| paurANika kathAoM meM ATha AkhyAna hote haiN| (1) loka, (2) deza, (3) nagara, (4) rAja, (5) tIrtha, (6) tapa-dAna (7) gati aura (8) phl| loka - jisameM jIvAdi padArtha apanI-apanI paryAyoM sahita dekhe jAyeM, vaha lokAkhyAna hai| jahA~ jIvAdi dravyoM kA nivAsa ho, vaha loka hai| kSetra - kSetra kI mukhyatA karate hue varNana ko kSetra AkhyAna kahate haiN| loka kA hI dUsarA nAma kSetra hai| isIprakAra deza, nagara, rAja, tIrtha tapa va dAna ke varNana ko kramaza: dezAkhyAna nagarAkhyAna, rAjAkhyAna Adi nAmoM se varNana kiyA jAtA hai| paurANika kathAoM meM ina sabakA varNana AvazyakatAnusAra yathAsthAna hotA hai| ataH prastuta "zalAkA puruSa" grantha meM bhI saMkSepa meM uparyukta saba AkhyAna yathAsthAna hoMge hii| yahA~ AcArya jinasena ke lekhAnusAra lokaAkhyAna ke antargata loka ke kartRtva kI carcA apekSita hai| sRSTi kI saMracanA aura saMcAlana kI dRSTi se sabhI darzanoM ko do bhAgoM meM bAMTA jA sakatA hai| nirIzvaravAdI aura iishvrvaadii| nirIzvaravAdI darzana kI mAnyatAnusAra yaha loka anAdi-ananta hai, ise na kisI ne banAyA hai aura na koI ise naSTa kara sktaa| isakA rakSaka ye svayaM hai, yaha anya kisI ke dvArA rakSita bhI nahIM hai| ve vastutaH bhrama meM haiM jo loka ko IzvarakRta mAnate haiM; kyoMki sabhI IzvaravAdI AstikoM ke mata meM Izvara sarvajJa, sarvadarzI aura vItarAgI mAnA gayA hai| jisakA sampUrNa rAga bIta gayA; samApta ho gayA use loka kI | || racanA kA rAga kahA~ se AyegA? jo sarvajJa hai, sarvazakti sampanna hai| isakI sRSTi aisI duHkhamaya, duHkhada aura // 48 4839_o. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 avyavasthita kaise ho sakatI hai? jaba eka prabhAvI rAjA ke rAjyazAsana meM cora, DAkU, hatyAre, parastrI lampaTa Adi nahIM Tika sakate to sarva zaktimAna Izvara ke zAsana meM ye saba duSkRta kArya kaise ho sakate haiM ? ye kucha prazna haiN| IzvaravAdiyoM kA mAnanA hai ki - "aisI citta-vicitra aura Azcaryajanaka sRSTi kI saMracanA sarvazakti sampanna Izvara ke sivAya aura koI nahIM kara sktaa| ata: jagata meM koI aisI adRzya IzvarIya zakti kI sattA honI hI caahie|" yahA~, dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki - aisA mAnanevAle ye IzvaravAdI jagata ke bahuta se kAryoM ke kartA svayaM bhI bane baiThe haiN| aisA kauna IzvaravAdI hai jo apane jIvana nirvAha ke kAryoM ko svayaMkRta nahIM maantaa| jaise ki - dhanopArjana, kuTumba kA pAlana-poSaNa, samAjasevA, rASTronnati Adi kAryoM ko to sabhI svayaMkRta mAnate hI haiM na ? aura ina kAryoM kA zreya bhI svayaM hI lenA cAhate haiN| yadi aisA mAnate haiM to ye kaise IzvaravAdI haiM ? jo kAma bana jAte haiM, unakA zreya svayaM le jAte haiM aura jo kAma bigar3a jAtA hai, use Izvara ke mAthe mar3a dete haiN| kahate bhI haiM "hamane to bahuta koziza kI; parantu hamAre karane se kyA hotA ? Izvara kI icchA aisI hI thii| tulasIdAsajI ne kahA bhI hai - 'huie vahI jo rAma racita raakhaa|' 'muslima bhAI! kahate haiM - mAlika kI marjI hI aisI thii| 'khudA kI marjI ke binA pattA bhI to nahIM hiltaa|' Izvara aura khudA kAma bigar3ane para hI yAda Ate haiN| sacamuca aise bhaktoM para vaha bundelakhaNDI kahAvata caritArtha hotI hai ki 'khIra meM sAMjhA aura maherI (makkI kI rAbar3I) meM nyArA' jaba bhalA-bhalA saba tUne kiyA to bigar3ane meM bhagavAna kI icchA ko bIca meM kyoM le AtA hai ? bhale hI vizvavyavasthA IzvarakRta ho yA oNTomeTika (svasaMcAlita) ho / hama to donoM hI sthitiyoM meM para ke kAryoM ke kartA nahIM haiN| hamAre mAthe to kucha bhI karane/karAne ke uttaradAyitva kA bojha nahIM hai| phira | bhI saMsArI prANI para ke kAryoM ke kartRtva ke kalpita ahaMkAra meM - kAma ko saphala karane meM svayaM ko itanA || Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFE ulajhAye hue haiM ki use marane kI bhI phurasata nahIM hai| yaha kaisI viDambanA hai? pahale to svayaM pUrI tAkata lagAtA hai aura jaba asaphala ho jAtA hai to Izvara ke mAthe mar3hatA hai| aisA koI Izvara kaise saMbhava hai jo apanA sukha-duHkha bhUlakara ananta prANiyoM evaM cara-acara jantu jagata ke pIche par3A raha sake? donoM dArzanika mAnyatAoM meM kauna saca hai ? kauna saca nahIM hai ? yaha to abhI ajJAnI jagata ke sAmane | koI muddA hI nahIM hai kyoMki donoM hI matoM ke mAnanevAle loga bhale hI apane-apane matoM ko kuladharma kI apekSA satya mAnate hoM; paraMtu vyAvahArika dharAtala para to prAyaH sabhI svayaM ko hI saba kAryoM kA kartA mAnakara parokSarUpa meM donoM hI matoM meM apanI-apanI azraddhA evaM asahamati pragaTa kara rahe haiN| sAmAnya jagata yaha socatA hai ki bar3e-bar3e paNDitoM kI bAteM to ve jAne para hamArI samajha meM to yaha nahIM AtA ki yadi ye saba ghara-gRhasthI ke kArya Izvara karatA hai yA oNTomeTika hI hote haiM to hama jo AThaATha ghaMTe pasInA bahAte haiM, yaha saba kyA hai ? yadi hama dina-rAta eka kara kAma na kareM to oNTomeTika kaise ho jAyeMge? athavA kyA Izvara kisI ke cauke meM Akara roTiyA~ banAyegA, bartana mAMjegA yA kapar3e dhoyegA? ____ are bhAI ! yahI to hamArA ajJAna hai, nirIzvaravAdI jainadarzana ke anusAra to pratyeka kArya ke apane svayaM | ke pA~ca samavAya (kAraNa) hote haiN| unameM hamAre vikalpa aura vikalpa ke anusAra kriyA kI pariNati to mAtra eka nimitta kAraNa hai| jaba taka svabhAva, puruSArtha, honahAra aura svakAlarUpa svayaM kArya kI upAdAna kI yogyatA nahIM hotI tabataka mAtra hamArA nimitta kisI bhI kArya ko koI aMjAma nahIM de sakatA, kisI bhI kArya ko sampanna nahIM kara sktaa| mAna lo, IzvaravAdI svayaM Izvara se pUche ki he prabho ! jaba Apa saba kucha karane/karAne meM samartha ho, ananta zaktiyoM se sampanna ho, sarvajJa ho, bhUta-bhaviSya ke sabhI acche-bure pariNAmoM (natIjoM) ko jAnate ho; phira bhI Apa sRSTi kI aisI aTapaTI saMracanA karake svayaM ko evaM anya prANiyoM ko saMkaTa meM DAlate hI kyoM ho? mAnava kA itanA zreSTha sarvasuvidhA sahita zarIra banAyA, sAtha hI usake eka-eka roma meM 96- // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 96 roga racakara use Ananda kA maMdira na banA kara vyAdhiyoM aura vyathA kA ghara kyoM banA diyA ? za lA kA itane sundara raMga-biraMge sugandhita puSpoM se bhare bAga-bagIce banAye to unheM kAMToM aura kITa-pataMgoM se | kyoM bhara diyA ? candana ke sugandhita per3a banAye to unheM viSadhara nAgoM se kyoM lapeTa diyA ? sevAbhAvI sarvAMga sundara nAriyA~ banAIM to unheM abalA kyoM banA diyA ? sAtha hI unameM mAyAcAra kA mIThA jahara kyoM bhara diyA ? dhana-dhAnya banAye to unake cora-luTere aura ativRSTi - anAvRSTi ityAdi barbAdI ke sAdhana kyoM raca DAle ? pA~coM indriyoM ke suhAvane viSaya banAyeM to unake upabhoga ko pApoM se kyoM bhara diyA ? pu ru Sa vi zva ho sakatA hai ApakA koI andhabhakta Apake ina kRtyoM ko 'prabhulIlA' kahakara samAdhAna kara le; para ApakI yaha aisI kaisI lIlA hai jo dUsaroM kI jAnalevA aura prANapIr3A kI kAraNa ho ? ApakI zaraNa meM Akara ApakA bhakta Apako 'saMkaTa mocaka' jaisI upAdhiyoM se alaMkRta kare, phira bhI vaha saMkaTa se mukta na ho / bhalA aisA kyoM hotA hai ? prabhu! ye kucha anuttarita prazna haiM, ataH kucha samajha meM nahIM AtA... / prabhu ! ApakI ora se ApakA koI bhakta yaha dalIla bhI de sakatA hai ki kisI kI sugati yA kugati vya kA nirdhAraNa Izvara apanI marjI se nahIM, balki usake puNya-pApa yA acche-bure kAryoM ke AdhAra se karatA hai; parantu unheM puNya-pApa karane ke, acche-bure karma karane ke preraka to Apa hI haiM na ? maiMne kahIM par3hA thA ki "IzvaraH prerito gacchet svargaM vA zvabhrameva vA" arthAt prANI svarga athavA naraka bhI Izvara kI preraNA se hI jAte haiN| va siMhAdika pazuoM ke alAvA Aja adhikAMza mAnava bhI mAMsAhArI, zarAbI, kabAbI, krodhI, lobhI aura hiMsaka pravRtti ke dikhAI dete haiN| yadi unase kucha kaho to uttara milatA hai ki Izvara ne ye saba sundara vastue~ hamAre bhoga-vilAsa aura aizoArAma ke lie hI to banAI haiM, phira hama inakA upabhoga kyoM na kareM? kyA sacamuca Apane ye raMga-biraMgI machaliyA~, murge- murgiyA~, bakare-bakariyA~, gAya-bhaiMsa jaise ghAsa-phUsa para jInevAle bhole-bhAle prANI isa mAnava jAti ke khAne ke lie hI banAye haiM ? nanhIM-munnI bAlikAyeM; SoDasI kuMvArI kanyAe~ kyA sacamuca Apane balAtkAra karane ke lie banAI haiM ? inheM tar3aphatA, rotA sthA e vaM la ka ra sarga Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE bilakhatA aura saMkaTa meM par3A dekha kyA tujhe jarA bhI karuNA nahIM AtI ? phira tU kaisA saMkaTamocaka hai? | prabhu ! yaha kaisI lIlA hai terI? yaha kaisA sRSTi kartRtva hai terA ? kucha samajha meM nahIM AtA / prabhu ! aisI | hAlata meM kucha andhabhakta bhale hI tujhe pUjate raheM, para par3he-likhe, vicAravAna aura vaijJAnika dRSTivAle vyaktiyoM kA to dhIre-dhIre terI sattA para se hI vizvAsa uTha jaayegaa| | aba to adhikAMza vyakti oNTomeTika sva-saMcAlita vizvavyavasthA meM hI apanA vizvAsa vyakta karane | lage haiM; kyoMki isa pakSa ke poSaka tarka haiM, yuktiyA~ haiM, Agama haiM aura vaijJAnika samarthana bhI hai| ata: prabuddha pAThaka kuladharma ke cakkara meM par3e na rahakara parIkSA pradhAnI baneM, isa viSaya para gambhIratA se vicAra kareM aura Atmahita ke hetubhUta vastusvAtantrya ke svarUpa kA yathArtha nirNaya kreN| Izvara kartRtva ke saMbaMdha meM kucha prazna aise bhI haiM, jinake koI yuktisaMgata uttara nahIM hai, koI saMtoSajanaka samAdhAna nahIM hai| jaise ki - (1) sRSTi se pahale jaba sRSTi thI hI nahIM to Izvara ne yaha sRSTi kahA~ baiThakara banAI hogI ? (2) jaba Izvara svayaM amUrta hai to vaha yaha mUrta sRSTi kaise banA sakatA hai ? (3) sRSTi ke abhAva meM Izvara ye vizAla nadiyA~, ye U~ce-U~ce pahAr3a, athAha samudra aura nagarAdi banAne ke lie sAmagrI (kaccA maTeriyala) kahA~ se lAyA hogA ? (4) sRSTi ke pUrva jaba sRSTi nirmANa ke sAdhana hI nahIM the to sRSTi kA nirmANa kArya kahA~ se kaise kiyA? (5) yadi kAraNa sAmagrI apane Apa bana jAtI hai to kArya apane Apa kyoM nahIM ho sakatA ? (6) Izvara bhI to eka kArya hai, usa Izvara kA kartA bhI to koI anya Izvara honA caahie| phira usakA | bhI koI anya Izvara hogA - isataraha to anavasthA doSa AyegA, koI vyavasthA hI nahIM bana skegii| yadi vaha (Izvara) svata:siddha hai to sRSTi svata:siddha kyoM nahIM ho sakatI? isalie mAnanA cAhie ki yaha loka akRtrima hI hai| anAdinidhana hai evaM svasaMcAlita hai| na ise kAra banA sakatA hai na isakA saMhAra kara sakatA hai| ata: sRSTi ke nirmAtA kA vicAra kalpanAmAtra hI hai| 43. 48 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / RSabhadeva kA navA~ pUrva bhava rAjA mahAbala/SaTdarzana samIkSA isI anAdi-nidhana loka meM vijayArddha parvata para eka alakApurI nAma kI nagarI thii| usa alakApurI kA rAjA atibala nAma kA vidyAdhara thaa| jo apane nAma ke anusAra hI ati balavAna thA, usane bar3ebar3e zatruoM ko to jIta hI liyA thaa| sadaiva vayovRddha aura jJAnavRddha manuSyoM kI saMgati meM rahakara tattvajJAna bhI prApta kara liyA thA, apane aMtaraMga zatru indriyoM ke viSayoM para bhI vijaya prApta kara lI thii| vaha bahuta vaibhavazAlI thA, kulIna thA, dAnI thA, udAra thA aura saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta rahatA thaa| yathAnAma tathAguNa sampanna rAjA atibala kI manoharA nAma kI prANapriyA rAnI thii| unake mahAbala nAmaka mahAbhAgyavAna honahAra putra utpanna huaa| vaha dina pratidina zarIra aura guNoM meM vRddhiMgata hone lgaa| mahAbala guruoM kI zaraNa meM rahakara sabhI prakAra kI vidyAoM meM nipuNa ho gyaa| use pUrva bhava ke prabala saMskAroM se pUrvabhava kI samasta vidyAyeM smaraNa meM A gaIM, jAtismaraNa jJAna pragaTa ho gyaa| mahArAjA atibala ne apanA rAjya kA pada apane sarvAdhika snehapAtra putra mahAbala ko sauMpa diyaa| yadyapi mahArAjA atibala ke aura bhI bahuta putra the, para unheM mahAbala para sarvAdhika gaurava thaa| rAjA atibala saMsAra se virakta to the hI, eka dina rAjya se nirdhAra hokara unhoMne gRha tyAga kara dIkSA lene kA nizcaya kara liyaa| unheM tIvratA se vairAgya bhAva jAgrata ho gyaa| unhoMne mahAbala se kahA - "aba maiM Atmazakti ko bar3hAkara isa saMsAra kI bela ko ukhAr3a pheNkuuNgaa| isakI sUcanA tumheM de rahA huuN| tuma rAjya zAsana ko calAte hue dharmadhyAna ko mata bhUlanA; kyoMki rAjya zAsana aura gRha meM race-pace rahanA duHkha kA // hI mUla hai| yaha yauvana kSaNabhaMgura hai aura ye paMcendriya ke bhoga bArambAra bhogane para bhI tRpti nahIM dete / tRpti || FFEB 2 Novv FEE Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 honA to dUra hI rahA, ye to tRSNA kI jvAlA meM jalAte haiN| yaha zarIra bhI vyAdhi kA maMdira aura nazvara hai| za ye bandhujana bandhana hI haiN| dhana duHkha denevAlA hai; kyoMki lakSmI aticaMcala hai, sampadAyeM vastuta: vipadAyeM hI haiM; ata: inheM yathAsaMbhava zIghra chor3a hI denA caahie| " lA kA svayaM aisA cintana karate hue aura saMsAra kI asAratA kA vicArakara apane honahAra putra mahAbala ko rAjya sauMpakara atibala dIkSita ho gaye / isaprakAra atibala ke dIkSA grahaNa karane ke bAda mahAbala ne rAjyabhAra | zirodhArya kiyA / mahAbala daiva aura puruSArtha donoM se sampanna thaa| vaha na to ati kaThora thA aura na ati | komala / apanI madhyamamArga kI nIti apanAkara usane samasta prajA ko prema se vazIbhUta kara liyaa| vaha dharma, artha evaM kAma - tInoM vargoM ke sAtha mokSavarga yA apavarga ko bhI kabhI nahIM bhUlatA thaa| usake rAjyazAsana meM loga 'anyAya' zabda ko hI mAno bhUla gaye the / Sa pu ru rA 5 to h jA ma hA ba la au rAjA mahAbala ke cAra maMtrI the, jo rAjanIti meM nipuNa, buddhimAna, snehI aura dUradarzI the| unake nAma kramaza: mahAmati, sabhinnamati, zatamati aura svayaMbuddha the / una cAroM meM svayaMbuddha nirIzvaravAdI jainadarzana kA anuyAyI thA, zeSa tIna IzvaravAdI, cArvAka evaM vijJAnAdvaitavAdI the / isakAraNa yadyapi unameM paraspara matabheda | honA svAbhAvika thA; parantu svAmI ke hita meM apane matabhedoM ko gauNa kara ve cAroM hI rAjyazAsana kI sevA meM tatpara rahA karate the / isakAraNa mahAbala samaya-samaya para una maMtriyoM para rAjya kA uttaradAyitva sauMpakara vana-upavanoM meM vihAra kara manoraMjana kiyA karate the| jise Age calakara tIrthaMkara kI mahanIya vibhUti evaM | yaza prApta honevAlA thA, vaha abhI apane puNya ke phalasvarUpa prApta nyAyocita vaibhava-sukha ko bhoga rahA thA / tadanantara eka dina rAjA mahAbala ke janmadina kA maMgala mahotsava manAte hue adhInastha rAjAgaNa, maMtrI, mI senApati, purohita, zreSThIvarga evaM anya adhikArI unheM ghere baiThe the| mahArAjA mahAbala kisI ke sAtha haMsakara, kisI ke sAtha saMbhASaNa kara, kisI ko sthAna dekara, kisI ko Asana dekara, kisI ko sammAna dekara | una samasta sabhAsadoM ko saMtuSTa kara rahe the / sa na kSA sarga Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFE yahA~ jJAtavya hai ki rAjA mahAbala tIrthaMkara RSabhadeva kA 9 vA~ pUrvabhava kA jIva hai| | svayaMbuddha maMtrI ne mahArAjA mahAbala ko atyanta prasanna dekhakara kahA - "he vidyAdharoM ke svAmI ! Apako jo yaha lakSmI aura vaibhava prApta huA hai, use Apa kevala puNya kA hI phala samajhiye; kyoMki jitane bhI anukUla saMyoga prApta hote haiM, ve puNya se hI prApta hote haiM - aisA jinendra kI vANI meM spaSTa ullekha hai| hamArA prayatna yA puruSArtha to usameM mAtra nimittarUpa kAraNa hai| anyathA prayatna to sabhI karate haiM, parantu sabako tadanusAra aise sukhada saMyoga prApta kahA~ hote haiM ? he rAjan ! dharmabhAvanA se hI icchAnusAra sampatti kI prApti hotI hai, sampatti se pA~coM indriyoM ke suhAvane bhoga evaM anukUla strI, putra aura saiMkar3oM anukUlatAe~ prApta hotI haiM - dharma kI aisI hI paramparA hai| rAjya sampadAyeM, bhoga, yogyakula meM janma, sundaratA, pANDitya, dIrgha Ayu aura Arogya - ye saba puNya ke hI phala haiN| dharma ke binA AtmazAnti to hotI hI nahIM, laukika || sampadAyeM bhI prApta nahIM hotii| jisase svarga Adi abhyudaya tathA mokSapuruSArtha kI nizcita siddhi hotI hai, use dharma kahate haiN| dharma vahI | hai jisake mUla meM dayA hai| sampUrNa prANiyoM para anukampA karanA, unakI rakSA kA prayatna karanA dayA hai| isa dayA ke lie hI uttama kSamA Adi dasa guNa kahe haiN| indriyoM ko jItanA kSamAdhAraNa karanA, hiMsA nahIM karanA, tapa-dAna-zIla-dhyAna aura vairAgya - ye saba dayArUpa vyavahAra dharma ke cihna haiN| he mahAbhAga ! prApta hue rAjya Adi ko dharma kA phala jAnakara, apanI bhAvanA sadaiva dharmapAlana karane kI honA caahie| he rAjan ! yadi Apa yaha caMcala rAjyalakSmI aura vaibhava ko sthira rakhanA cAhate haiM to Apako ahiMsA dharma kA pAlana karanA hI caahie|" isaprakAra svAmI kA hita cAhanevAle samyagdRSTi svayaMbuddha maMtrI satparAmarza dekara cupa ho gyaa| ___ taba mahAmati nAma kA nAstika maMtrI bolA - "he deva ! jaba dharmI ho tabhI to dharma ho sakatA hai| jaba AtmArUpa dharmI kA astitva hI nahIM hai to yaha saba dharma kauna karegA aura usa dharma kA phala bhI kauna prApta karegA ?" yaha maMtrI 'khAo, pio aura mauja ur3Ao' vAle cArvAka mata kA mAnanevAlA cArvAka thaa| sarga cArvAka ke matAnusAra AtmA ke pUrvabhava aura parabhava kA astitva hI nahIM hotA / isakAraNa puNya-pApa ko | FFEREN VEFFEE Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba a lA kA pu ma bhI vaha nahIM maantaa| ataeva ise nAstika saMjJA bhI prApta hai / yaha nAstika mata aisA mAnatA hai ki pRthvI, pAnI, Aga, havA Adi pA~ca bhautika padArtha milakara jIva kI utpatti ho jAtI hai aura mRtyu ke samaya ye | paMcabhUta bikharakara apane yathAsthAna pahu~ca jAte haiN| ye AtmA kA punarjanma nahIM maante| isa kAraNa inake yahA~ dayA-dAna Adi dharma kA koI sthAna hI nahIM hai| isa maMtrI ne svayaMbuddha maMtrI ke mata ke virodha meM tarka diyA ki "jaba zarIra se pRthak koI AtmA kabhI dikhAI hI nahIM detA to zarIra se bhinna koI AtmA kaise ho sakatA hai ? isalie jo dharma nAma para pratyakSa sukha chor3a paraloka ke sukha kI kalpita kalpanAyeM karate haiM, ve donoM sukhoM se vaMcita rahate haiM / cArvAka mata kahatA hai - jabataka jio, sukha se jio aura karja lekara ghI pio, kyoMki deha ke bhasmIbhUta hone para AtmA kA puna: Agamana hI nahIM hotA / ata: 'mara kara baila bana kara bhI karja cukAnA par3atA hai|' yaha sAhUkAroM dvArA bhrama bharA pracAra hai| paraloka ke sukhoM kI cAha la se ThagAye hue jo mAnava pratyakSa bhogoM ko tyAga dete haiM, ve na abhI majA le pAte haiM aura na unheM paraloka meM au kucha hAtha AtA hai, kyoMki jaba paraloka hai hI nahIM to sukha milegA kisako ?" hA ba T da na isaprakAra cArvAka mata kA pakSadhara mahAmati maMtrI jaba apane tarka evaM yuktiyA~ dekara cupa ho gayA to vijJAnAdvaitavAdI vicAradhArA vAlA sabhinnamati nAma kA tIsarA maMtrI bolA aura usane apane mata kI puSTi meM kahA - "jIva Adi tattvoM ko mAnanevAle he svayaMbuddha ! ApakA mAnA huA 'jIva' nAma kA koI pRthak padArtha (tattva) nahIM hai; kyoMki usakI zarIra se pRthak upalabdhi nahIM hotii| yaha samasta jagata 'vijJAna' mAtra hai; rza kyoMki yaha kSaNabhaMgura hai| jo-jo kSaNabhaMgura hote haiM, ve saba jJAna ke vikAra hote haiM / yadi jJAna ke vikAra na | hokara svataMtra pRthak hote to ve nitya hote; paraMtu saMsAra meM koI padArtha nitya nahIM hai, isalie ve saba jJAna kI eka samaya kI paryAya mAtra hai| vijJAna niraMza hai, avAntara bhAgoM se rahita hai| binA paramparA Age bar3hAe hI usakA | nAza ho jAtA hai aura vaha svabhAvataH na to kisI anya jJAna ke dvArA jAnA jAtA hai aura na kisI ko jAnatA hI hai| eka kSaNa rahakara samUla naSTa ho jAtA hai| yaha jJAna naSTa hone ke pahale hI apanI sAMvRttika santAna chor3a | jAtA hai, jisase padArthoM kA smaraNa hotA rahatA hai| vaha santAna apane santAnI (jJAna) se bhinna nahIM hai / " sa mI 55 m rA jA Sa kSA sarga Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EFF // yahA~ prazna ho sakatA hai ki 'vijJAna' kI santAna prati santAna mAna lene se padArtha kA smaraNa to siddha za || ho jAyegA; parantu pratyabhijJAna siddha nahIM ho sakegA; kyoMki pratyabhijJAna kI siddhi ke lie padArtha ko aneka lA || kSaNa sthAyI mAnanA pdd'egaa| jo ki vijJAnAdvaitavAdI ne mAnA nahIM hai ? pUrva kSaNa meM anubhUta padArtha kA dvitIyAdi agale kSaNoM meM pratyakSa hone para jo smaraNa pratyakSa kA jor3a | rUpa jJAna hotA hai use pratyabhijJAna kahate haiM, yaha matijJAna kA hI prabheda hai|' ___ ukta prazna kA samAdhAna karate hue vijJAnAdvaitavAdI sabhinnamati maMtrI kahatA hai ki - "kSaNabhaMgura padArtha meM jo pratyabhijJAna Adi hotA hai, vaha vAstavika nahIM hai| usake anusAra saMsArI jIva skandha duHkha mAne jAte haiN| ve skandha vijJAna, vedanA, saMjJA, saMskAra aura rUpa ke bheda se pA~ca hote haiN| pA~coM indriyA~, zabda Adi una pA~coM indriyoM ke viSaya tathA zarIra evaM mana - ye 12 Ayatana haiN|" vijJAnadvaitavAdI ke anusAra jisa AtmIya bhAva se saMsAra meM rulAnevAle rAgAdi utpanna hote haiM, use samudayasatya kahate haiM tathA ina samudaya satyarUpa skandhoM ke nAza ko mokSa yA nirodha kahate haiN| isalie vijJAna kI saMtati se atirikta jIva nAma kA koI padArtha nahIM hai jo ki paraloka meM puNya-pApa ke phala bhoganevAlA hai| ataeva paraloka saMbaMdhI duHkha dUra karane ke lie prayatna karanevAle puruSoM kA paraloka bhaya jhUThA hai, kalpanAmAtra hai| isaprakAra yaha vijJAnAdvaitavAdI bhI AtmA ke traikAlika astitva se inkAra karatA hai; ata: yaha cArvAka kI bhAMti hI nAstika hai| tadanantara 'zUnya' mata kA anuyAyI zatamati nAma kA cauthA maMtrI bolA :- "yaha samasta jagata zUnyarUpa hai| isameM nara, pazu-pakSI, ghaTa-paTa padArthoM kA jo pratibhAsa hotA hai, vaha saba svapna jaisA mithyA hai| bhrAnti se hI aisA pratibhAsa hotA hai| jaisA ki svapna meM dekhI huI vastue~ svapna bhaMga hote hI zUnya ho jAtI hai; aisA hI sAre jagata kA svarUpa hai| isaprakAra jaba sArA jagata mithyA hai to jIvAdi tattvoM ko traikAlika mAnanevAloM kA siddhAnta saca kaise ho sakatA hai ? aura usake abhAva meM paraloka kI sattA bhI kaise siddha hogI ? ataH // 2 FVV FEE Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo loga paraloka ke lie tapazcaraNa Adi karate haiM, ve vyartha hI kleza prApta karate haiN| jabaki paraloka eka mRgatRSNA hai| isase adhika kucha bhI nahIM hai|" isaprakAra khoTe dRSTAnta aura mithyA hetuoM se sArahIna siddhAnta kA pratipAdana kara jaba zatamati cupa ho gayA taba tattvajJAnI svayaMbuddha maMtrI bole - "he zUnyavAdI ! svataMtra utpAda-vyaya-dhruvasvarUpa koI AtmA nahIM hai - yaha Apa loga mithyA saMbhASaNa kara rahe ho; kyoMki tumhAre dvArA mAnya pRthvI-jala-agni evaM vAyurUpa | bhUta-catuSTaya ke atirikta jJAna-darzanarUpa caitanya kI bhI pratIti hotI hai| vaha caitanya zarIrarUpa nahIM hai aura na zarIra caitanyarUpa hai; kyoMki donoM kA paraspara viruddha svabhAva hai| caitanya citsvarUpa hai, jJAna-darzanarUpa hai aura zarIra acitsvarUpa hai -jar3a hai| zarIra aura caitanya AtmA - donoM milakara eka nahIM ho sakate; kyoMki donoM meM paraspara virodhI guNoM kA prayoga pAyA jAtA hai| caitanya kA svarUpa myAna meM rakhI talavAra ke samAna antaraMgarUpa hai aura zarIra Upara ke kavara ke rUpa meM myAna ke samAna bahiraMgarUpa hotA hai| __ he bhUta vAdina ! ApakA mata hai ki zarIra ke pratyeka aMgopAMga kI racanA pRthak-pRthak catuSTaya se hotI hai; isake anusAra to pratyeka aMgopAMga meM pRthak-pRthak caitanya honA cAhie; kyoMki Apake mata meM caitanyabhUta catuSTaya kA hI kArya hai; parantu dekhA isase viparIta jAtA hai| zarIra ke saba aMgopAMgoM meM eka hI caitanya kA pratibhAsa hotA hai| usakA kAraNa yaha hai ki jaba zarIra ke kisI eka aMga meM kAMTA cubha jAtA hai to sAre zarIra meM duHkha kA anubhava hotA hai| yadi saba aMgopAMgoM meM vyApta hokara rahanevAlA AtmA (caitanya) bhUta catuSTaya kA kArya hotA to vaha bhI pratyeka aMgoM meM pRthak-pRthak hotaa| jabaki aisA dekhA nahIM jaataa| isake sivAya eka bAta yaha bhI hai ki mUrtimAna zarIra se amUrta caitanya kI utpatti kaise ho sakatI hai? kyoMki mUrta aura amUrta meM kAraNa-kAryapanA nahIM hotaa| isase siddha hai ki jIva koI bhinna padArtha hai aura jJAna usakA lakSaNa hai| jaise isa vartamAna zarIra meM jIva kA astitva hai| usIprakAra pichale aura Age ke zarIroM meM bhI AtmA kA astitva siddha hotA hai; kyoMki jIvoM kA vartamAna zarIra pichale zarIra ke binA nahIM ho sktaa| usakA kAraNa yaha hai ki navajAta zizu ke vartamAna zarIra meM sthita AtmA meM jo mAtA ke N VEEEE 2 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE stana (dugdha) pAna Adi kI kriyAyeM dekhI jAtI haiM, ve pUrvabhava ke saMskAra hI to haiN| anyathA paidA hote hI | pazuoM ke bacce ko kyA patA ki mA~ kA dUdha kahA~ hai ? aura kaise stanapAna kiyA jAtA hai| marane ke bAda bhI bhUta-preta ke rUpa meM bhaTakatI AtmAoM kA astitva isa bAta kA pramANa hai ki bhaviSya meM bhI ye jIvAtmA apane puNya-pApa ke anusAra hI caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakatA hai aura mokSamArga mila jAye to mukta bhI ho jAtA hai, yahI jIva kA paraloka kahalAtA hai| isake sivAya jAtismaraNa se, jIvana-maraNarUpa AvAgamana se aura AptapraNIta Agama se bhI jIva kA pRthak astitva siddha hotA hai| | yadi Apake kahe anusAra pRthvI Adi bhUtacatuSTaya ke saMyoga se jIva utpanna hotA hai to bhojana pakAne ke lie agni para rakhI huI vaTaloI meM bhI jIva kI utpatti ho jAnI cAhie; kyoMki vahA~ bhI to agnipAnI-vAyu aura pRthvIrUpa bhUtacatuSTaya kA saMyoga hotA hai| isaprakAra bhUtavAdiyoM ke mata meM aneka dUSaNa haiM; isalie unakA mata pUrNarUpeNa asat hai|" isake bAda svayaMbuddha maMtrI ne vijJAnavAdI se kahA - "Apa isa jagata ko vijJAnAdvaita mAtra mAnate ho; parantu vijJAna se vijJAna kI siddhi nahIM ho sakatI; kyoMki isameM to sAdhya-sAdhana - donoM eka hI haiM - aisI hAlata meM tattva kA nizcaya kaise ho sakatA hai ? eka bAta yaha bhI hai ki loka meM bAhya padArthoM kI siddhi vAkyoM ke prayoga se hI hotI hai| aba prazna hai ki ve vAkya vijJAna se bhinna haiM yA abhinna ? yadi ve vAkya vijJAna se bhinna haiM to vijJAna kA advaitapanA nahIM rahA aura yadi abhinna hai to - 'yaha loka vijJAnamaya hai' isakI siddhi kisake dvArA kI ? eka bAta yaha bhI hai ki jaba tuma niraMza-nirvibhAga vijJAna ko hI mAnate ho to grAhya-grAhaka bheda vyavahAra kisaprakAra siddha hogA ? tAtparya yaha hai ki "vijJAna padArthoM ko jAnatA hai" isa vAkya meM vijJAna grAhaka hai aura padArtha grAhya haiN| jaba tuma grAhya padArthoM kI sattA hI svIkRta nahIM karate ho to jJAna grAhaka kisaprakAra | siddha hogA ? yadi grAhya ko svIkAra karate to vijJAna kA advaitapanA nahIM ThaharatA / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / isaprakAra yadi jJAna ko mAnate ho to usake viSayabhUta padArthoM ko bhI mAnanA hogaa| jaba Apa sAdhana Adi zabdoM kA prayoga karate ho to sAdhana se bhinna 'sAdhya' mAnanA hI pdd'egaa| aura sAdhya ke rUpa meM ghaTapaTa Adi bAhya padArtha hI hoNge| isataraha dvaitapanA hone se vijJAna kA advaitavAda khaNDita ho jAtA hai|" isake bAda svayaMbuddha maMtrI ne kapola kalpita zUnyavAda kA bhI nirAkaraNa karate hue kahA - "zUnyatva ko pratipAdita karane vAle vacana aura unase utpanna honevAlA jJAna hai yA nahIM? yadi Apa inake uttara meM yaha kaheM ki 'hA~' haiM to ApakI vANI se hI ApakA mAnanA mithyA siddha ho gyaa| Apa yadi vacana aura usase utpanna jJAna ko svIkRta nahIM karate to apane zUnyavAda kA samarthana kisake dvArA kareMge? isase yaha siddha hai ki jIvAdi padArtha haiM tathA dayA, dAna, saMyamavAlA dharma bhI hai|" isaprakAra svayaMbuddha maMtrI ke vacanoM se sampUrNa sabhA ne AtmA kA pRthak astitva svIkAra kara liyaa| rAjA mahAbala bhI khUba prasanna hue| isake anantara jaba sabhI zAntabhAva se baiTha gae, taba svayaMbuddha maMtrI dekhI, sunI aura anubhava kI huI padArtha saMbaMdhI kathAe~ kahane lge| svayaMbuddha ne pahalI kathA sunAte hue kahA - "he rAjan ! kucha samaya pahale Apake vaMza meM eka aravinda nAma kA vidyAdhara huaa| vaha puNyodaya se zatruoM ke garva ko cUra karatA huA isI alakAnagarI kA zAsaka thaa| usake do putra the - eka haricandra aura kuruvinda / vidyAdhara aravinda ne raudradhyAna ke cintana se naraka Ayu kA baMdha kara liyaa| jaba usake marane ke dina nikaTa Aye taba usako dAhajvara ho gyaa| use kisI bhI auSadhi se sukha-caina nahIM mila rahA thA, vaibhava aura naukara-cAkaroM kI sevA se bhI use sukha-zAnti nahIM thii| usa samaya puNyakSaya hone se usakI samasta vidyAyeM use chor3akara calI giiN| isakAraNa vaha azakta ho gyaa| usane apane putra haricanda se kahA - 'mujhe zItala pradeza meM pahu~cA do'; kintu isa puNyahIna ko usakA putra cAhate hue bhI zItala pradeza meM nahIM bheja paayaa| haricanda pitA kI bImArI ko asAdhya jAnakara kiMkartavyavimUr3ha ho gyaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EFFE eka dina do chipakaliyA~ paraspara meM lar3a rahI thIM ki lar3ate hue unakI pU~che kaTa giiN| pU~cha se nikalI | khUna kI kucha bUMdeM rAjA aravinda ke zarIra para Akara pdd'iiN| una khUna kI bUMdoM se usake dAhmajvara kI vyathA kama ho gii| vaha vicArane lagA 'Aja mere bhAgya se bar3I acchI auSadhi mila gaI hai' usane apane dvitIyaputra kuruvinda ko bulAkara kahA - 'he putra ! mere lie khUna se bharI eka bAvar3I banavA do|' rAjA aravinda ko kuvadhijJAna thaa| isakAraNa vicAra kara puna: bolA - 'isI samIpavartI vana meM anekaprakAra ke mRga rahate haiM, unheM mArakara unhIM ke khUna se bAvar3I bharavA do|' kuruvinda musIbata meM par3a gyaa| use eka ora pitA kI AjJA kI avahelanA kA Dara aura dUsarI ora hiMsA ke bhayaMkara pApa kA bhaya / eka kSaNa to kiMkartavyavimUr3ha ho cupacApa khar3A rhaa| pazcAt usane vana meM virAjamAna avadhijJAnI munirAja kI zaraNa meM jAkara pUchA - 'prabho! mere pitA kI aisI kaThora AjJA hai, jisakA pAlana karanA bhI mujhase saMbhava nahIM hai aura maiM unakI AjJA kI avahelanA bhI nahIM karanA cAhatA; ata: ApakI zaraNa meM AyA hU~, Apa ucita mArgadarzana kreN|' munirAja ne avadhijJAna se jAnakara kahA - "he kuruvinda ! tere pitA kI mRtyu kA samaya A gayA hai aura usane naraka Ayu kA bandha kara liyA hai, isakAraNa usake pariNAmoM meM krUratA-nirdayatA A gaI hai, ata: tuma pazu hiMsA ke pApa se bacate hue upAyAntara se pitA kI AjJA kA pAlana karo!" munirAja kA itanA mArgadarzana pAte hI kuruvinda ko tatkAlabuddhi se samajha meM A gayA ki kyoM na lAkha se bAvar3I ke pAnI ko khUna kI taraha lAla karA diyA jAya / isase pitAjI kI AjJA kA pAlana bhI ho jAyegA aura hiMsA bhI nahIM hogii| kuruvinda ne aisA hI kiyaa| isase aravinda bahuta hI harSita huA; kyoMki vaha usa lAla pAnI ko sacamuca kA rudhira samajhakara usameM krIr3A karane lagA; parantu kullA karate hI use mAlUma ho gayA ki yaha kRtrima rudhira hai| yaha jAnate hI vaha vivekahIna rAjA aravinda ruSTa ho gayA aura putra ko mArane ke lie daur3A; parantu daur3ate hue isataraha girA ki apanI hI talavAra se usakA hRdaya vidIrNa ho gayA | | aura vaha mara gayA aura kumaraNa kara narakagati meM gyaa| dekho! eka bhI jIva kA ghAta na hone para bhI apane || 2 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (39| pariNAmoM kI krUratA se rAjA aravinda naraka gyaa| he rAjana yaha kathA isa alakA nagarI ke logoM ko || Ajataka yAda hai| ata: aisI rAgarUpa bhAvahiMsA se bhI bacanA caahie|" mahArAja mahAbala ko dUsarI kathA sunAne ke mAdhyama se pAThakoM ko viSaya-kaSAya tyAgane aura sadAcAra ke phala dvArA zikSA dene hetu maMtrI svayaMbuddha ke mukha se AcArya kahate haiM ki - "he rAjana Apake isa vaMza meM eka daNDa nAma kA vidyAdhara ho gayA hai| vaha bar3A pratApI thaa| usakA maNimAlI nAmaka eka putra thaa| jaba vaha bar3A huA taba rAjA daNDa ne use yuvarAja pada para niyukta kara diyA aura svayaM icchAnusAra bhogoM meM atyadhika tanmaya ho gayA / usa viSayAsakta rAjA ne ArtadhyAna se tiryaMca gati kA bandha kara liyA, pariNAmasvarUpa vaha apane hI bhaNDAra meM bar3A bhArI ajagara ho gyaa| usa ajagara ko pUrva bhava kA jAtismaraNa jJAna ho gayA, isakAraNa vaha bhaMDAra meM mAtra apane pUrva paryAya ke putra ko hI praveza karane detA thA, anya ko nhiiN| eka dina rAjA maNimAlI kinhIM avadhijJAnI munirAja se pitA ke ajagara hone kA vRtAnta mAlUma kara pitR bhakti se unakA moha dUra karane ke lie usa bhaNDAra meM gayA, jahA~ ajagara rahatA thA aura dhIre se ajagara ke Age khar3A hokara snehayukta vacana kahane lagA - he pitA ! Apane pUrva bhava meM dhana Adi meM atyanta mamatva aura viSayoM meM atyanta Asakti kI thii| inhIM azubha bhAvoM se Apa isa tiryaMca gati meM ajagara kI nikRSTa paryAya meM Akara par3e ho| yaha viSayarUpI jahara atyanta kaTuka hai, isalie dhikkAra yogya hai / he pitA ! aba bhI isa viSaya aura moharUpa AmiSa ko chor3a do| ___apane putra ke dharmAmRtarUpa vacanoM kA rasapAna kara ajagara kI paryAya meM rAjA daNDa ke jIva kA mohAndhakAra naSTa ho gyaa| usake viveka netra khula gye| usa ajagara ko apane vigata jIvana meM hue pApoM kA bhArI pazcAttApa huaa| usane dharma auSadhi grahaNa kara viSayAsakti chor3a dii| usane saMsAra se bhayabhIta hokara AhAra-pAnI chor3a diyaa| zarIra se bhI mamatva tyAga diyaa| usake prabhAva se vaha Ayu ke anta meM zarIra tyAgakara bar3I Rddhi kA dhAraka deva huaa| usa deva ne avadhijJAna ke dvArA apane pUrvabhava jAne tathA apane putra maNimAlI ke pAsa Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM Akara usakA satkAra kiyA tathA use prakAzamAna maNiyoM se zobhAyamAna eka hAra diyA, jo ki Aja bhI || Apake gale meM dikhAI de rahA hai|" yadyapi rAjAdaNDa kI yaha kathA viSayAsakti se virakta hone kA saMdeza detI hai; kiMtu jabataka viSayoM meM sukhabuddhi rahegI taba taka inheM chor3anA kaThina hI nahIM asaMbhava hai| ata: tattvajJAna ke yathArtha jJAna se sarvaprathama 'saMyogoM meM sukha hai hI nahIM isa satya ko samajhanA Avazyaka hai| svayaMbuddha maMtrI ne tIsarI ghaTanA sunAte hue kahA - "he rAjan mahAbala ! maiM Apako satya ghaTanA ke rUpa meM eka vRtAnta aura sunAnA cAhatA huuN| usa vRtAnta ko jAnane va dekhanevAle kitane vRddha vidyAdhara Aja bhI vidyamAna haiN| rAjA zatabala nAma ke Apake dAdA hue haiN| unhoMne cirakAla taka rAjyasukha bhogakara aMta meM Apake pitAzrI atibala ko rAjyasattA sauMpa dI aura svayaM rAjya se evaM rAjasukha-suvidhAoM tathA bhogoM se nispRha ho gye| unhoMne samyagdarzana prApta kara zrAvaka ke vrata grahaNa kara lie aura vizuddha pariNAmoM se deva Ayu kA bandha kara liyaa| anta meM samAdhimaraNa pUrvaka zarIra chodd'aa| phalasvarUpa kucha adhika sAta sAgara kI Ayu sahita mahendra svarga meM bar3I-bar3I RddhiyoM ke dhAraka deva hue| eka dina Apa sumeru parvata ke nandanavana meM krIr3A karane ke lie mere sAtha gaye the| vahIM para vaha deva bhI AyA thaa| Apako dekhakara pUrva saMskAra ke snehavaza usane Apako upadeza diyA thA ki - he kumAra ! ahiMsAmayI yaha vItarAga dharma hI sarvazreSTha dharma hai, ise tuma kabhI nahIM bhuulnaa|" svayaMbuddha maMtrI ne mahAbala rAjA ko cauthI ghaTanA sunAte hue kahA ki - "Apake pitA atibala ke dAdA aura Apake paradAdA mahArAja sahastrabala the| aneka vidyAdhara rAjA unakI AjJA zirodhArya karate the| unhoMne apane putra zatabala mahArAjA ko rAjya dekara mokSa prApta karanevAlI utkRSTa jinadIkSA grahaNa kI thii| ve muni hokara tapazcaraNa kara taparUpI kiraNoM ke dvArA kevalajJAna prApta karake divyadhvani dvArA samasta pRthvI ko tattvajJAna se Alokita karate hue mokSapada ko prApta hue| .83 a. scel_. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FE he AyuSmAna ! isIprakAra Apake pitA ne bhI Apake lie rAjya bhAra sauMpakara vairAgyabhAva se utkRSTa jinadIkSA dhAraNa kara lI hai| he rAjan ! maiMne dharma evaM adharma kA sevana karanevAle Apake vaMza ke vyaktiyoM kI hI yathArtha ghaTanAoM ke rUpa meM cAroM dhyAnoM ke phaloM ke cAra udAharaNa prastuta kie haiN| | dekhiye rAjA aravinda dAhmajvara ko dUra karane ke hetu khUna meM snAna karane ke saMkalpa se raudra dhyAna ke | kAraNa naraka gye| ArtadhyAna ke phalasvarUpa rAjA daNDa apane hI bhaMDAra meM ajagara hue| zatabala dharmadhyAna se svarga gaye aura sahastrabala zukladhyAna se mukta hue| ina cAra dhyAnoM meM prathama do dhyAna kugati ke kAraNa haiM aura bAda ke do dharmadhyAna karanevAloM ko svarga ke bhoga to sulabha haiM hI, ve hI kAlAntara meM zukla dhyAna kI sIr3hI para ArohaNa kara muktipada prApta karate haiN| ata: Arta-raudra dhyAna se baceM evaM dharma-dhyAna kreN|" isaprakAra svayaMbuddha maMtrI ke saMbodhana se sampUrNa sabhA prasanna huii| sabako vizvAsa ho gayA ki jinendrapraNIta tattva hI vAstavika dharma hai, anya matAntara dharma nahIM; balki dharmAbhAsa haiN| rAjA mahAbala ne maMtrI svayaMbuddha ke dvArA kahe tattvajJAna para apanI zraddhA vyakta karake usakA satkAra kiyaa| ekabAra svayaMbuddha sumeru parvata para virAjamAna jinabimboM ke darzanArtha gayA, vahA~ ke saundarya kA varNana karane meM svayaM ko asamartha pAtA huA avAk raha gyaa| sumeru kI vaMdanA karate hue svayaMbuddha maMtrI ne AkAza meM calanevAle Adityagati aura ariMjaya nAmaka do muni akasmAt dekhe| ve donoM hI muni yugamandhara svAmI ke samavasaraNa rUpa sarovara ke pramukha haMsa the| svayaMbuddha ne sAmane pahu~cakara unakI pUjA kI evaM unase apane manoratha pUche / svayaMbuddha ne pUchA - "munivara! Apa bhaviSyajJa haiM, mujhe yaha batAie ki mahArAja mahAbala bhavya haiM yA abhavya ?" taba Adityagati munirAja ne kahA "are ! bhavya to haiM hI, vaha to bhAvI tIrthaMkara bhI haiM, isI jambUdvIpa ke bharata kSetra meM AgAmI yuga ke prAraMbha meM prathama tIrthaMkara hoNge| he maMtrIvara! ina rAjA mahAbala ne pUrvabhava meM bhogoM kI icchA ke sAtha dharma ke bIja boye the| ye apane || sarga | pUrvabhava meM videha kSetra meM jayavarmA nAmaka rAjaputra the| usa bhava meM zrIvarmA inake choTe bhAI the| ve prajA meM adhika 4.934 meM aal cels. 2 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CREEP lokapriya the| ata: rAjA ne use rAjapATa sauMpa diyaa| isase duHkhI hokara bar3A bhAI jayavarmA dukhI hokara virakta ho gayA aura apane bhAgya ko kosate hue svayaMprabha munirAja ke nikaTa jAkara tapa karane lgaa| ekabAra vidyAdhara kI vibhUti dekhakara usane aisA nidAna kiyA ki mujhe bhI AgAmI bhava meM ina vidyAdharoM jaisA mahAna | vaibhava prApta ho / vaha aisA vicAra kara hI rahA thA ki eka bhayaMkara sarpa ne use kATa liyA aura vaha bhI nidAna | pUrvaka marakara mahAbala vidyAdhara huA hai| pUrva saMskAra ke kAraNa vaha abhI taka bhogoM meM Asakta rahA hai, parantu he maMtrI ! aba tumhArA upadeza pAkara vaha zIghra hI bhogoM se virakta hogaa| | he maMtrI! suno, Aja hI tumhAre rAjA ne do svapna dekhe haiM; pahale svapna meM usane aisA dekhA hai ki tIna duSTa maMtriyoM ne use balAt bhArI kIcar3a meM phaMsA diyA hai; parantu tuma use kIcar3a meM se bAhara nikAla rahe ho aura siMhAsana para biThAkara usakA abhiSeka kara rahe ho| dUsare svapna meM rAjA ne agni kI tIvra jyoti ko kSaNa-kSaNa kSINa hote dekhA hai| yaha donoM svapna dekhakara vaha rAjA tumhArI pratIkSA kara rahA hai| kucha pUchane se pUrva hI tumhAre mu~ha se donoM svapna aura unakA phala sunakara vaha rAjA Azcaryacakita hogA aura vaha nissandeha tumhAre vacanoM ko svIkAra karake jainadharma meM atizaya prIti karegA / usane jo pahalA svapna dekhA hai, vaha usake AgAmI bhava meM prApta honevAlI svarga kI vibhUti kA sUcaka hai aura dUsarA svapna sUcita karatA hai ki aba usakI Ayu eka mAsa hI zeSa hai| isalie he bhadra! usake kalyANArtha tuma zIghra prayatna kro|" aisA kahakara svayaMbuddha maMtrI ko AzIrvAda dekara ve donoM munivara AkAzamArga se vihAra kara gye| munivaroM ke vacana sunakara svayaMbuddha maMtrI zIghra hI mahAbala rAjA ke pAsa aayaa| rAjA svapnoM kI hI cintA meM thA, itane meM maMtrI ne usake donoM svapna aura usake phala kI bAta kaha sunAI aura jinadharma ke sevana kA upadeza diyA ki "he rAjan jinendradeva dvArA kahA huA dharma hI samasta duHkhoM kI paramparA kA chedana karanevAlA hai, isalie usI meM apanI buddhi lagAo aura usakA pAlana karo; kyoMki aba ApakI Ayu mAtra eka mAsa hI zeSa hai| . Alcal_c. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 15 b za lA kA pu ru Sa rAjA mahAbala ne apane maMtrI svayaMbuddha ke dvArA munirAja ke kahe anusAra apane donoM svapnoM kA phala jAnakara aura apanI Ayu eka mAha hI zeSa jAnakara apanA mana dharma meM lgaayaa| sarvaprathama mahAbala ne ATha | dina taka aSTAhnikA mahAparva mnaayaa| isake pazcAt apane putra atibala ko apanA rAjya sauMpakara saba prakAra ke sAMsArika bandhanoM ko chor3akara apane maMtrI svayaMbuddha Adi ko lekara siddhakUTa caityAlaya pahu~cA / vahA~ usane apane maMtrI svayaMbuddha Adi ko lekara siddhakUTa caityAlaya pahu~cA / vahA~ usane apane maMtrI svayaMbuddha ko niryApakAcArya banAkara sallekhanA dhAraNa kii| saba jIvoM ke sAtha maitrIbhAva rakhate hue vaha zatru, mitra Adi meM samatAbhAva rakhane lgaa| saba prakAra ke bAhya-abhyantara parigraha kA tyAga karake parigraha tyAgI muni ke samAna pratIta hone lagA / ma saMyAsa maraNa ke isataraha sataraha bheda haiM; parantu mukhyatayA tIna maraNa uttama haiM / 1. bhaktapratyAkhyAna, 2. hA iMgiNImaraNa, 3. prAyopagamana / inakA saMkSepa meM nirUpaNa nimnaprakAra hai - 1. bhaktapratyAkhyAna - isa maraNa meM svayaM bhI apanI vaiyAvRtya karatA hai aura dUsaroM se bhI karAtA hai / isaprakAra jo saMyAsa maraNa kahA jAtA hai, use bhaktapratyAkhyAna maraNa kahate haiN| 2. iMgiNImaraNa - isameM apanI vaiyAvRtya svayaM hI karatA hai, dUsaroM se nahIM karAtA / isaprakAra kI pratijJA pUrvaka jo maraNa kiyA jAtA hai, use iMgiNImaraNa kahate haiM / 3. prAyopagamana - isameM apane pairoM se calakara ekala vihArI hokara, yogya sthAna para Azraya letA hai evaM na svayaM apanI sevA karatA hai aura na dUsaroM se karAtA hai| rA jA arthAt jisameM svakRta aura parakRta donoM prakAra ke upacAra na hoN| isaprakAra jo maraNa karatA hai, use prAyopagamana yA pAdopagamana bhI kahate haiN| rAjA mahAbala ne prAyopagamana nAma kA samAdhimaraNa karA thA / usane dhIre-dhIre AhAra- pAnI kA tyAga ht ba la dvA rA sa mA dhi ma ra Na sarga Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FE | karake zarIra se sneha chor3a diyA thaa| isaprakAra bAIsa (22) dina taka sallekhanA kA samaya vyatIta karate | rhe| jaba Ayu kA antima samaya AyA, taba unhoMne apanA mana vizeSarUpa se paMcaparameSThiyoM kI ArAdhanA meM lgaayaa| AtmA ko zarIra se pRthak cintavana karate hue, apane zuddha AtmasvarUpa ko bhAte hue svayaMbuddha | maMtrI ke sAnnidhya meM samatApUrvaka apane prANa (deha) chodd'e| Ayu kI avadhi pUrNa hone para maraNa ko prApta hokara | aizAna svarga meM lalitAMga nAmaka deva huaa| yaha lalitAMga kA bhava bhagavAna RSabhadeva kA sAtavA~ pUrva bhava thaa| devagati ke niyoga meM prApta honevAle nAnA sukhoM ko bhoganA lalitAMga kI majabUrI thI, ata: paryAyagata kamajorI ke kAraNa vaha deva paryAya meM prApta divya bhogoM kI anukUlatAoM ko bhogane lgaa| vaha eka hajAra varSa bAda mAnasika AhAra letA thaa| eka pakSa meM zvAsocchvAsa letA thaa| usake cAra hajAra deviyA~ aura cAra mahAdeviyA~ thiiN| apane kie hue puNya karma ke udaya se devAMganAoM ke sAtha kucha adhika eka sAgara taka divya bhoga bhogatA rhaa| AcArya kahate haiM ki 'he bhadra puruSo ! yadi tuma saMsAra duHkhoM se bacanA cAhate ho tathA lalitAMga deva kI bhAMti vartamAna meM svargoM ke sukha bhogakara kAlAntara meM tIrthaMkara RSabhadeva kI bhAMti paramAtmapada prApta karanA cAhate ho to vItarAga dharma ke mArga meM agrasara raho / bhogoM kI tRSNA ko chor3akara jinendradeva kI bhaktibhAvanA karate hue ratnatraya kI ArAdhanA dvArA pApoM se baco tathA saMyama-tapa kI sAdhanA kro| lalitAMga deva kI sAgarAdhika Ayu bhI bAtoM-bAtoM meM hI bIta gii| jaba usakA antima samaya nikaTa A gayA to usake AbhUSaNa kI maNiyA~ nisteja ho giiN| vakSasthala para par3I mAlA phIkI par3a gii| usake zarIra kI kAnti bhI manda par3a gii| narakoM ke sivAya saMsArI jIva jisa paryAya meM jAtA hai, use chor3ane meM use duHkha hotA hI hai| yahI to rAga kA svarUpa hai| lalitAMga deva yadyapi manuSyaparyAya meM AnevAlA thA to bhI vaha duHkhI huaa| usakI dInatA dekhakara usake sevaka bhI udAsa ho gaye / usa samaya aisA pratIta hotA thA mAnoM pUre jIvana bhara ke sukha, duHkha banakara A gaye hoN| REE FAV || IPSEE Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREE usa sabhA meM sAmAnika jAti ke devoM ne Akara usa lalitAMga deva kA maraNa saMbaMdhI viSAda dUra karane ke lie udbodhana dete hue samajhAyA ki "he dhIra ! saMsAra meM janma-maraNa Adi kisake nahIM hote? svarga se cyuta honA bahuta sAdhAraNa bAta hai; kyoMki yaha svarga kA vaibhava to puNya kA phala thA, jo puNya kSINa hone para chor3anA hI par3atA hai| jisa svarga sukha ke lie ajJAnI lAlAyita rahatA hai, usa svarga kI avadhi samApta // hote hI ve saba bhoga Adi ke sukha tIvra duHkha meM parivartita ho jAte haiM; isalie he Arya ! zoka na kiijie| tathA apane upayoga ko dharma meM lagAiye; kyoMki dharma hI parama zaraNa hai|" isaprakAra sAmAnika devoM ke dvArA samajhAye jAne para lalitAMga deva ne dhairya dhAraNa kiyaa| dharma meM buddhi lagAI aura 15 dina taka samasta loka ke jina caityAlayoM kI pUjA kI tathA Ayu ke anta meM sAvadhAna hokara caitanya vRkSa ke nIce baiTha gyaa| vahA~ nirbhaya hokara ucca svara se NamokAra maMtra kA uccAraNa karate hue adRzya ho gayA, mRtyu ko prApta ho gyaa| __vahI lalitAMga deva aizAna svarga se cayakara rAjA vajrabAhU aura rAnI vasundharA se vajrajaMgha nAmaka putra huA thaa| yaha vajrajaMgha tIrthaMkara RSabhadeva kA hI chaTaveM pUrvabhava kA jIva thaa| jo pA~ca bhava bAda AdinAtha ke rUpa meM avatarita huaa| 000 10 VIEWS NEE Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 za lA kA pu ru Sa 3 bhagavAna RSabhadeva kA sAtavA~ pUrvabhava ( rAjA vajrajaMgha) jambUdvIpa ke pUrva dizA ke videha kSetra meM puSkalAvatI deza meM utpalakheTaka nagara kA rAjA vajravAhU thA / usakI vasundharA nAma kI rAnI thii| vaha lalitAMga deva usI vajravAhU ke vajrajaMgha nAmaka putra huA / yahA~ vajrajaMgha kA samaya sukha se vyatIta ho rahA thA / lalitAMga deva kA svarga se vajrajaMgha ke rUpa meM manuSya loka meM Ane para svayaMprabhA mahAdevI usake viyoga meM du:khI huI aura bhogoM meM nispRha ho gaI / Ayu pUrNa hone para vaha mahAdevI samAdhipUrvaka prANa tyAga kara cakravartI rAjA vajradanta kI zrImatI nAma kI putrI huI / rAjA vajradaMta kI putrI zrImatI eka dina pitA ke ghara kuMvArI avasthA meM rAjabhavana meM so rahI thI, usI dina usase saMbaMdhita eka ghaTanA ghaTI, jisakA sIdhA saMbaMdha usake pUrvabhava se thA / vaha isaprakAra hai - 1 rAjA vajradaMta ke nagara udyAna meM zrI yazodhara muni virAjamAna the, unheM usI dina kevalajJAna utpanna huA thA, isalie svarga se deva apane vaibhava ke sAtha pUjA karane ke lie Aye / zrImatI prAtaHkAla harSadhvani sunakara jAga utthii| devoM kA Agamana dekhakara use apane pUrvajanma kA smaraNa ho aayaa| apane pUrvabhava ke niyogI lalitAMga deva kA smaraNa kara vaha bAra-bAra mUrchita ho rahI thI / sakhiyoM ne use Azvasta kara saceta kiyA, | phira bhI vaha nIcI gardana kie baiThI rhii| sakhiyoM ne mUrchA kA kAraNa jAnanA cAhA; kintu zrImatI ne apanI | manobhAvanA pragaTa nahIM kI / ghabar3AI huI sakhiyoM ne zrImatI ke pitA vajradanta se saba samAcAra kahe / pitA snehavaza putrI zrImatI ke pAsa aaye| taba bhI vaha mUrcchitavat cupacApa baiThI rhii| taba usake mana ke abhiprAya | ko jAnanevAle pitA vajradanta ne apanI rAnI lakSmImati se kahA - "yaha tumhArI putrI pUrNa yauvana avasthA sA ta vA~ 1540 10 5 5 10 15 rva bha va rA va gha sarga Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko prApta ho gaI hai, nizcaya hI ise apane pUrvabhava ke snehI svAmI kA smaraNa ho AyA hai; kyoMki rAgI || jIva prAyaH pUrva saMskAroM kA smaraNa kara moha meM mUrcchita ho hI jAte haiN| zrImatI ke mUrchita hone kA anya koI kAraNa nahIM hai|" aisA kahakara mahArAjA vajradanta paNDitA dhAya ko zrImatI kI sevA meM niyukta kara cale gye| usasamaya rAjA vajradanta ke sAmane do bar3e mahattvapUrNa kAma aura the| eka to apane guru yazodhara || ko hue kevalajJAna kI pUjA karanA aura dUsarA - AyudhazAlA meM usIsamaya cakraratna utpanna ho gayA thA, | ata: digvijaya ko nikalanA anivArya ho gayA thaa| buddhimAna mahArAja vajradanta ne sarvaprathama kevalajJAna kI | pUjA karane kA nizcaya kiyA; kyoMki arhanta pUjA eka dhArmika kArya hai aura dhArmika kAryoM ko prAthamikatA denA hI buddhimAnI hai| cakravartI mahArAjA vajradanta ke isa Adarza aura anukaraNIya nirNaya se pAThakoM ko yaha zikSA milatI | vA~ hai ki yadi do mahattvapUrNa kArya karane ke samAcAra eka sAtha mileM to sarvaprathama dharmakArya hI karanA caahie| yazodhara paramAtmA ko bhaktipUrvaka namaskAra karate hI cakravartI vajradanta ko avadhijJAna prApta ho gyaa| nispRha bhAva se kI gaI bhakti se aise utkRSTa phala kA prApta honA koI Azcarya kI bAta nahIM hai| jinendra bhakti se aise manorathoM kI pUrti honA sahaja kArya hai| jaisA ki cakravartI vajradanta ke jIvana meM dekhA gyaa| rAjA vajradaMta ne kevalI bhagavAna yazodhara kI pUjA karane ke bAda cakraratna kI bhI pUjA kI aura apanI senA ke sAtha cAroM dizAoM ko jItane ke lie prasthAna kraa| yadyapi zrImatI ne bhI apane pUrvabhava kI bAta jAti smaraNa jJAna se jAna lI thI, kintu saMkoca ke kAraNa vaha pragaTa nahIM kara rahI thii| paNDitA dhAya se vizeSa apanepana ke kAraNa zrImatI ne apane pUrvabhava ke sneha kI pUrvokta kathA paNDitA dhAya ko sunA dii| cakravartI vajradanta kI putrI zrImatI ne apane usa pUrvabhava kA bhI paricaya paNDitA dhAya ko de diyA, jisa pUrvabhava meM vaha daridratA ko prApta seTha nAgadatta ke ghara sumati seThAnI ke udara se nirnAmA nAma kI daridra kanyA utpanna huI thI aura pihitAsrava muni se apanI daridratA kA kAraNa aura usake nivAraNa kA upAya pUchA thaa|| hd 44. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 za | taba muni pihitAsrava ne zrImatI ko usake bhI pUrva bhava dhanazrI kI paryAya meM samAdhigupta munirAja ke samIpa mare hue kutte kA durgandhita kalevara DAlakara muni kI avamAnanA kI thI evaM isI ghraNita kArya ke kAraNa hI | daridra kula meM yahA~ nirnAmA huI ho aura usa pApa ke nivAraNa karane ke lie do vrata dhAraNa karane ko kahA thaa| pahalA - jinendra guNa sampattivrata aura dUsarA - zrutajJAnavrata / uparyukta donoM vratoM kA saMkSipta sAra isaprakAra hai lA kA pu ru Sa sA (1) jinendra guNa sampattivrata - tIrthaMkara nAmaka puNya prakRti ke kAraNabhUta solahakAraNa bhAvanAyeM, pA~ca kalyANaka, ATha prAtihArya tathA cauMtIsa atizaya ina tresaTha zreSTha guNoM ke uddezya se tresaTha upavAsa karanA jinendraguNa sampattivrata hai / isa vrata meM solaha kAraNa bhAvanAoM kI solaha pratipadA, pA~ca kalyANakoM kI pA~ca paMcamI, ATha prAtihAryoM kI ATha aSTamI aura cauMtIsa atizayoM kI bIsa dazamI aura 14 caturdazI ta - isaprakAra kula 63 upavAsa hote haiN| ina upavAsa ke dinoM meM pramAda rahita hokara 24 ghaMToM meM 6 ghaMTe vizrAma vA~ | ke atirikta zeSa samaya kA sadupayoga svAdhyAya meM karanA cAhie; kyoMki svAdhyAya hI paramatapa hai / upavAsa kA svarUpa batAte hue kahA - 'kaSAyAviSayAhAro tyAgo yatra vidhIyate / upavAsa: sa: vijJeyA, zeSaM laMghanakama viduH / / " tAtparya yaha hai ki kaSAyoM aura paMcendriya ke viSayoM ke sAtha anna kA tyAga hI upavAsa hai| yadi yaha nahIM haiM to kevala AhAra kA tyAga to laMghana hI hai / (2) zrutajJAna vrata - isa vrata meM pA~coM jJAnoM ke prabhedoM ke kramAnusAra 158 upavAsa kie jAte haiN| inakA krama isaprakAra hai - matijJAna ke 28, gyAraha aMgoM ke 11, parikarma ke 2, sUtra ke 88, anuyoga kA 1, pUrva ke 14, cUlikA ke 5, avadhijJAna ke 6, mana:paryayajJAna ke 2 aura kevalajJAna kA 1 - isaprakAra pA~coM | jJAnoM ke uparyukta bhedoM kI pratIti kara 158 dina upavAsa kie jAte haiN| 55040 to 5 bha jA va ja gha ina sabhI upavAsoM meM uparyukta kaSAya-viSaya ke tyAga ke sAtha hI AhAra ke tyAga kA niyama lAgU hotA sarga 1. AtmAnuzAsana Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura pramAdarahita ho svAdhyAya-sAmAyika Adi dhArmika kriyAoM meM hI hamArA adhikAMza samaya vyatIta | honA cAhie; anyathA mAtra annAhAra kA tyAga karanA laMghana ke sivAya kucha nahIM hai| ina upavAsoM ko laukika kAmanAoM ke tyAgapUrvaka evaM AgamAnusAra vidhipUrvaka karane se svargAdika kI prApti evaM paramparA se mukti prApta honA Agama meM kahA hai| || taba zrImatI ke hI jIva ne jo pUrva paryAya meM daridra kula meM utpanna nirnAmA thI, usane munirAja ke | nirdezAnusAra ve vrata-upavAsa vidhipUrvaka kie, phalasvarUpa vaha svarga gii| vahA~ lalitAMga deva kI svayaMprabhA nAma kI prANa priyA mahAdevI huii| vahA~ se cayakara vajradanta cakravatI kI zrImatI nAma kI putrI huii| vaha zrImatI paNDitA dhAya se kahane lagI - "tU hI mere honevAle pati ko khojane meM samartha hai, mere yogya vara kI talAza karane meM sakSama hai| he sakhi ! tU samasta kArya karane meM nipuNa hai| isIkAraNa terA 'paNDitA' | nAma sArthaka hai|" paNDitA dhAya ne apanI yuktiyoM se nAnA upAyakara zrImatI ke pUrvabhava ke pati lalitAMgadeva kI khoja prAraMbha kii| idhara zrImatI kA pitA vajradanta jo chaha khaNDa para vijaya prApta karane nikalA thA, vaha vijayazrI ko prApta kara jaba lauTA to usane mAnasika pIr3A se pIr3ita putrI ko bulAkara kahA - "he putrI! zoka mata kara! maiM avadhijJAna se tere bhAvI pati kA vRtAnta jAnatA huuN| tU prasanna ho aura snAna Adi nityakarma se nibaTa kara vastrAbhUSaNa dhAraNa kara! tere bhAvI pati kA samAgama Aja yA kala avazya hogaa| yazodhara munirAja ke kevalajJAna mahotsava ke samaya mujhe avadhijJAna ho gayA thA, usase maiM kucha bhavoM kA vRtAnta jAnane lagA huuN| maiM tujhe tere bhAvI pati ke pUrva bhavoM kA vRtAnta sunAtA huuN|" avadhijJAnI pitAzrI vajradanta ke dvArA zrImatI ne lalitAMgadeva aura svayaMprabhA ke apane pUrvabhavoM ko jAnakara kahA - "he tAt ! mujhe bhI jAtismaraNa jJAna se yaha to smaraNa ho gayA hai ki maiM lalitAMgadeva kI mahAdevI svayaMprabhA thii| maiM to aba yaha jAnanA cAhatI hU~ ki vaha lalitAMgadeva svarga se cayakara kahA~ utpanna huA hai aura isasamaya kahA~ hai ? FE "F E F5 | FE Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREEFFE | taba cakravartI vajradanta ne kahA - "beTI ! tuma donoM isI kSetra meM utpanna hue ho / paNDitA dhAya Aja || hI usake samAcAra lAyegI aura Aja se tIsare dina usa rAjakumAra se tumhArA milana ho jaayegaa| vaha lalitAMga deva vajrajaMgha nAmaka rAjakumAra ke rUpa meM terI buA kA hI putra huA hai aura vahI terA bhartAra hogaa| he putrI! buA yahIM A rahI hai| hama unheM lene hI jA rahe haiN|" aisA kahakara rAjA gaye hI the ki sakhI paNDitA | dhAya A gii| | paNDitA dhAya kI prasannamudrA usake dvArA kie kArya kI saphalatA kI sUcaka thii| usane kahA - "mere dvArA jinamaMdira kI citrazAlA meM phailAye tumhAre pUrvabhava ke citra ko aneka rAjakumAroM ne dekhA, para sabhI usake rahasya ko jAnane meM asaphala rahe / antatogatvA rAjakumAra vajrajaMgha AyA aura usane kahA - 'mujhe yaha citra cira-paricita-sA lagatA hai|" aura usane citra meM citrita eka-eka dRzya ke vistAra se aise gupta rahasya batAye, jinheM tumhAre pUrva pati ke sivAya koI nahIM batA sakatA thaa| mere sabhI praznoM ke uttara bhI saTIka sahI-sahI die| vaha nizcita hI tumhArA pUrva premI aura vartamAna cahetA lalitAMgadeva kA hI jIva hai; ata: tuma udAsI chor3o aura Anandita ho jaao| vajrajaMgha ne bhI paNDitA dhAya ko vaisA hI citrapaTa diyA, jisameM pUrvaparyAya kI sukhada avasthAoM ke nAnA taraha ke citra citrita kie the| zrImatI ne bhI usa citrapaTa ko bar3I dera taka dhyAna se dekhaa| use dekhakara use apane manorathapUrNa hone kA vizvAsa ho gayA; ata: usane sukha kI sAMsa lii| jisaprakAra bhavyajIva adhyAtma zAstroM ko dekhakara aura devagaNa nandIzvara dvIpa meM virAjita pratimAoM ke darzana kara harSita hote haiM; usIprakAra zrImatI bhI usa citrapaTa ko pAkara prasanna huii| paNDitA dhAya ne zrImatI se kahA- "vaha vajrajaMgha tere pitA vajradanta cakravartI kA bhAnajA aura tere phUphA kA putra hai| ata: ve bhI usakI yogyatA aura mahAnatA se suparicita haiM aura tere yogya use zreSTha mAnate haiN| ata: terA manoratha nizcita hI pUrA hogaa| ___ vajradanta ne apane bahanoI vajravAhu evaM bhAnaje vajrajaMgha ko saparivAra AmaMtrita kiyA aura unakA khUba // 3 E EFFoto F50 PE Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lA aba a kA satkAra kiyA tathA kahA ki "mere ghara meM yadi tumhAre yogya sarvapriyavastu ho to tuma use pAne ko saharSa apanA abhiprAya pragaTa kro| " vajrabAhu ne kahA - "he rAjan ! ApakA diyA huA hamAre pAsa saba kucha hai| Apake zAsana meM hameM kisI vastu kI kamI nahIM hai / dhana, daulata, sonA, cA~dI, hIre-javAharAta aura rAjapATa Adi sabhI bhogopabhoga sAmagrI hamAre pAsa hai; ata: hama mAMge bhI to kyA mAMge ? hA~, yadi ucita samajhe to apane hI bhAnaje ko apanI beTI zrImatI pradAna kreN| hama usakA hAtha apane beTe ke lie mA~gate haiM / vajrajaMgha ApakI hI bahina kA beTA ApakA bhAnajA hai, isakAraNa Apa usake guNoM se suparicita haiN| ina donoM ke kaI bhavoM se saMskAra hone se ye eka-dUsare ko hRdaya se cAhate bhI haiN| " cakravartI vajradaMta bhI yahI cAhate the ki vajrabAhu merI beTI kA hAtha mA~ge / ataH unake manoratha kI pUrti ho gii| isakAraNa unake harSa kA ThikAnA na rhaa| cakravartI vajradaMta ke Adeza ko pAkara nagara sajAyA gayA, zAdI kI taiyAriyA~ huiiN| donoM pakSa prasanna to the hii| apanI-apanI sAmarthya ke anusAra donoM pakSoM dvArA bhArI mahotsava manAyA gyaa| vajrajaMgha ne harSa ke sAtha zrImatI kA pANigrahaNa kiyA / harSollAsa ke sAtha dInadaridroM ko dhana dekara unakI daridratA dUra kara dI gii| samasta prajA unake bhAgya kI sarAhanA karate hue kaha rahI thI ki inhoMne pUrva janma meM aisA kauna-sA tapa | kiyA, kaisI dharma kI ArAdhanA kI, kauna-sA dAna diyA ? kisakI pUjA kI ? athavA kauna-sA vrata pAlana | kiyA ? jisase inako aise sundara saMyoga mile / aho ! dharma kI bar3I mahimA hai, tapazcaraNa se uttama sukha prApta hotA hai / dayA dAna, bhakti-pUjA Adi se kisa manoratha kI pUrti nahIM hotI ? sabake saba manorathoM ko pUrNa karanevAlA ekamAtra ahiMsAmayI vItarAga dharma hI to hai| jo laukika aura pAralaukika sukha cAhate haiM, unheM dharma kI ArAdhanA karanA hI caahie| kahA bhI hai - dharama karata saMsAra sukha, dharama karata nirvANa / dharama pantha sAdhe binA, nara tiryaMca samAna / / sA ta 15540 5 rva bha va rA jA va gha sarga Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFF || vivAhoparAnta zrImatI ke sAtha vajrajaMgha vipula pUjana sAmagrI lekara jina maMdira phuNcaa| jina pratimA ko | sAkSAt jinendra ke rUpa meM dekhate hue usa dampatti ne tIna pradakSiNA dI, pramAdavaza honevAlI jo jIvahiMsA aura mArga meM calate samaya honevAlI azuddhatA ko dUra karane ke lie prAyazcitta evaM IryApathazuddhi kii| pazcAt dharma aura dharmAyatanoM kI vandanA karake jinendra pUjana kii| stuti karate hue vajrajaMgha ne prabhu ko saMbodhita karate hue kahA ki - "he deva! yadyapi Apa vItarAga haiM, sarvajJa haiM, phira bhI hitopadezI vizeSaNa se smaraNa kiye jAte haiM; Apako hitopadeza dene kI icchA na hote hue bhI bhavya jIvoM ke bhAgya se Apake dvArA jagata kA kalyANa karanevAlI divyadhvani sahaja khiratI hai| yaha bhI to ApakA eka atizaya hai| he prabho ! sacamuca saMsAra meM koI sukha nahIM hai, tabhI to Apane cakravartI aura tIrthaMkara tulya bhoga aura yaza kA bhI tyAga kara evaM AtmArAdhanA kara paramAtmapada prApta kiyA hai| kahA bhI hai jo saMsAra virSe sukha hotA, tIrthaMkara kyoM tyaage| kAhe ko ziva sAdhana karate, saMyama so anuraage| he deva! vaise to jo ananta guNa Apa meM haiM, vaise hI ananta guNoM kA dhanI merA AtmA bhI hai; parantu Apane svabhAva sanmukhatA kA ananta puruSArtha karake una guNoM kI nirmala abhivyakti kara lI hai aura hama paryAyamUr3ha hokara para-padArthoM meM aTaka kara saMsAra meM hI bhaTakate rahe haiN| Apa jaise ananta tIrthaMkara anAdikAla se hameM hitopadeza dekara mukta ho gaye; phira bhI hama apane svabhAva ko bhUlakara saMsAra meM par3e duHkha bhoga rahe haiN| he prabho ! aba kucha-kucha samajha meM A rahA hai ki maiM bhI ApakI bhAMti hI jJAnAnanda svabhAvI hU~, maiM akhaNDa, avinAzI caitanya ghana kA piNDa prabhu huuN| yadi maiM apane isa svabhAva ko pahacAna lU~ to maiM bhI paryAya meM pragaTa paramAtmapada prApta kara sakatA huuN| he deva ! Apake dvArA nirUpita tattva, janma-maraNa ke nAza kA kAraNa hai| isI se prANiyoM kI isa loka // evaM paraloka saMbaMdhI samasta kAryoM kI siddhi hotI hai / he deva! samasta bhASAoM meM pariNamita honevAlI Apa || hd 44. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GEEP 63|| kI divyadhvani pazu-pakSiyoM ke ajJAna aMdhakAra ko naSTa karane meM bhI samartha hai| // he deva! Apa ke Upara lage chatra, Dhulate hue caMvara, aSTa prAtihArya Adi kI zobhA Apake kAMtimaya zarIra se sahastraguNI ho jAtI hai|" isaprakAra nAnA bhAMti se zrImatI aura vajrajaMgha ne jinamaMdira meM jAkara jinendra kI pUjana stuti kii| vajrajaMgha || kA jIva tIrthaMkara RSabhadeva ke sAtaveM pUrvabhava kA jIva hai| yadyapi yaha vajrajaMgha vivAhoparAnta susarAla pakSa ke Agraha para dIrghakAla taka apanI patnI zrImatI ke sAtha || cakravartI vajradaMta ke ghara para hI mehamAna ke rUpa meM rahakara nAnAprakAra ke manacAhe bhogoM ko bhogatA rahA; parantu use una bhogoM se saMtoSa nahIM huaa| so ThIka hI hai bhogoM se kabhI kisI ko saMtoSa nahIM hotaa| vastuta: hama bhogoM ko nahIM bhogate; balki hamAre bahumUlya jIvana ko ye bhoga hI bhoga lete haiM arthAt bhogoM kA to koI anta nahIM hotA, hamArA hI anta ho jAtA hai| ___ vajrajaMgha aura zrImatI ne apane guNoM se samasta puravAsiyoM ke mana ko jIta liyA thaa| isakAraNa unakI vidAI para vajradanta cakravartI ke samasta puravAsI atyanta vyAkula ho utthe| so yaha svAbhAvika hI hai| snehiyoM kI judAI se AkulatA to hotI hI hai| vajrajaMgha apanI patnI zrImatI ke sAtha Age-Age aura unheM lene Aye vajrajaMgha ke pitA vajrabAhu aura unakI patnI pIche-pIche cala rahe the| puravAsI, maMtrI, senApati tathA purohita Adi jo bhI unheM vidAI dene vAle sAtha-sAtha cala rahe the, vajrajaMgha ne unheM thor3I hI dUra se vApisa kara diyaa| hAthI, ghor3e, ratha aura paidala cala rahI vizAla senA kA saMcAlana karatA huA vajrajaMgha apane utpala kheTaka nagara meM phuNcaa| usake svAgata meM nagara khUba sajAyA gayA thaa| jaba vajrajaMgha priyA zrImatI ke sAtha nagara kI pramukha galiyoM se mahala kI ora jA rahA thaa| to nagara kI nAriyoM ne makAnoM kI chatoM para se AzIrvAda dete hue akSata evaM puSpavarSA kii| nava dampatti ne rAjabhavana meM praveza kiyaa| mahA manohara rAjabhavana sarva RtuoM E EFFoto F50 PE Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREE FRE ke anukUla sabaprakAra kI suvidhAoM se samRddha aura susajjita thaa| / yadyapi mAtA-pitA aura gurujanoM ke bichur3ane se zrImatI yadA-kadA khinna ho jAtI thI; parantu vajrajaMgha kA sneha aura sAsa-zvasura ke AzIrvAda aura lAr3a-pyAra se usakI pIhara kI madhura smRtiyA~ dina-pratidina vismRta hotI jA rahI thIM, dhuMdhalA rahI thiiN| | vajrabAhu kA vairAgya : eka dina vajrajaMgha ke pitA mahArAja vajrabAhu mahala kI chata para baiThe zarada Rtu ke | uThate-vilaya hote bAdaloM ko dekha rahe the ki unheM vairAgya ho gyaa| ve mana meM isaprakAra vicAra karane lage - "jisa sampadA para evaM bhogopabhogoM kI sukhada sAmagrI para hama garva karate haiM, vaha saba ina zarada Rtu ke bAdaloM kI bhAMti kSaNabhara meM vilIna hone vAle haiM, naSTa honevAle haiN| yaha lakSmI bijalI ke samAna caMcala evaM kSaNabhaMgura hai| puNyodaya se prApta ye bhoga jo prAraMbha meM acche lagate haiM, pApa kA udaya Ane para ye bhArI | saMtApa dete haiN| yaha Ayu bhI aMjulI ke jala ke samAna pratyeka pala meM kSINa hotI jA rahI hai| ye rUpa, ArogyatA, aizvarya, priya bandhu-bAndhavoM evaM priya strI kA prema saba kSaNabhaMgura hai|" isaprakAra vicAra kara mahArAjA vajrabAhu ne apane putra vajrajaMgha kA rAjyAbhiSeka kara diyA aura rAjya tathA bhoga sampadA kA tyAga kara svayaM ne zrIyamadhara muni ke samIpa 500 rAjAoM ke sAtha jinadIkSA le lii| isIsamaya zrImatI se utpanna vajrajaMgha ke aTThAvanave (98) putroM ne bhI apane dAdA aura rAjaRSi vajrabAhu ke sAtha dIkSA le lii| vizuddha pariNAmoM ke dhArI vajrajaMgha ke 98 putra vIravAhu Adi muniyoM ke sAtha vajrabAhu cirakAla taka vihAra karate rahe aura krama-krama se kevalajJAna prApta kara mukta ho gye| vajrajaMgha pitA vajrabAhu ke dvArA pradatta rAjya ko prApta kara prajA kA pAlana karatA huA cirakAla taka rAjya sukha bhogatA rhaa| dekho! saMsAra kI vicitratA pitA rAjabhogI aura putra vairaagii| rAjA vajrajaMgha ke yadyapi aneka rAniyA~ thIM; tathApi usakA zrImatI ke prati vizeSa anurAga thA, isakAraNa vaha anya rAniyoM ke prati prAyaH nispRha hI rahatA thA; kyoMki zrImati kA jIva vajrajaMgha ke pUrvabhava lalitAMga deva kI prANapriyA svayaMprabhA nAma kI mahAdevI thii| isa pUrva saMskAra ke kAraNa vaha rAjA vajrajaMgha zrImati 44. 44 hd Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFF para vizeSa Asakta thA / isaprakAra vajrajaMgha kA samaya zrImatI ke sAtha bar3e AnandapUrvaka vyatIta ho rahA thaa| eka dina bar3I vibhUti ke dhAraka tathA aneka rAjAoM se ghire zrImatI ke pitA aura vajrajaMgha ke zvasura cakravartI mahArAja vajradanta siMhAsana para sukha se baiThe the| itane meM hI vanapAla ne eka navIna khilA huA sugandhita kamala kA phUla mahArAja ko arpita kiyaa| rAjA ne use sUMghane ke lie nAka ke pAsa lAkara jyoM hI sUMghanA cAhA ki unheM usa kamala ke phUla meM sugaMdha kA lobhI bhauMrA marA huA dikhaa| usa mRta bhaure ko dekha ve saMsAra ke asArabhUta sukhoM se virakta ho gye| ve vicAra karane lage ki "aho! || madonmatta bhramara phUla kI sugaMdha se AkarSita hokara yahA~ AyA thA aura rasa pIte-pIte hI sUryAsta ho gayA aura yaha isI meM banda hokara mara gayA hai| aisI viSayoM kI cAha ko dhikkAra hai| dekho! viSaya sAmagrI kI tIna avasthAe~ hotI haiM - dAna, bhoga aura viyog| jo Aja dhanADhya hai, vahI kala daridra hote dekhA jAtA hai| saMyoga ke bAda viyoga hotA hI hai aura sampatti bhI vastuta: vipatti kA hI mUla hai| isaprakAra cakravartI vajradanta ne viSaya bhogoM se virakta hokara apane sAmrAjya kA bhAra amitateja putra ko denA cAhA; parantu vaha bhI rAjya lene ko taiyAra nahIM huaa| usakA kahanA thA - __"jo samajha tumarI soi samajha hamarI, phira hama nRpati pada kyoM gaheM ?" usake taiyAra na hone para unhoMne usake choTe bhAiyoM se kahA; parantu ve bhI taiyAra nahIM hue| amita ke choTe bhAI ne kahA - he pitA! jaba Apa isa rAjya ko chor3anA cAhate haiM to mujhe bhI nahIM caahie| mujhe bhI yaha rAjapATa bhArabhUta lagatA hai| he pUjya ! maiM bhI Apa ke sAtha tapovana ko cluuNgaa| jaba kisI bhI putra ne rAjyapada svIkAra nahIM kiyA, sabhI ne sAtha meM dIkSA lene kI bhAvanA pragaTa kI to antatogatvA cakravartI vajradanta ko apane rAjya kA uttaradAyitva apane pote, amitateja ke putra, puNDarIka hd 444444 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BEFORE 46| ko sauMpanA pdd'aa| usa samaya vaha puNDarIka choTI avasthA kA nAvAliga thA; kintu vahI saMtAna kI paripATI | kA pAlana karanevAlA thaa| rAjya kI vyavasthA kara rAjarSi vajradanta apane putra-striyoM tathA aneka rAjAoM ke sAtha dIkSita ho gye| unake sAtha sATha hajAra rAniyoM ne, eka hajAra putroM ne aura bIsa hajAra rAjAoM ne dIkSA le lii| usI samaya zrImatI kI paNDitA dhAya ne bhI apane anurUpa dIkSA dhAraNa kii| vAstava meM pANDitya vahI hai jo saMsAra-sAgara se pAra kara de| kahate haiM sukha meM sAgaroM kI lambI umra bhI kaba bIta jAtI hai isakA patA nahIM cltaa| vajradaMta kI vairAgya bhAvanA meM kahA hai - "sukhasAgara meM magna nirantara jAta na jAne kaal|" cakravartI vajradanta aura putra amita teja ke muni hone para unakI patnI lakSmImati aura putravadhU ko yaha cintA huI ki unakA potA puNDarIka itane bar3e cakravartI ke sAmrAjya ko nahIM saMbhAla skegaa| ata: usane apane sAmrAjya kI sattA saMbhAlane ke lie saMdeza ke sAtha apane beTI-jamAI zrImatI aura vajrajaMgha ke pAsa puNDarIkiNIpurI ke dUta ke rUpa meM vizvAsapAtra vyaktiyoM ko bhejaa| use vizvAsa thA ki vajrajaMgha isa sAmrAjya ko saMbhAla legA aura unake rahate bAlaka puNDarIka ko sauMpA yaha sAmrAjya niSkaMTaka ho jaayegaa| ___apane zvasura vajradanta cakravartI aura amitateja ke dIkSita hone para puNDarIka ko sauMpe gaye sAmrAjya ke saMbhalAne ke lie sandeza pAte hI vajrajaMgha ne senA sahita prasthAna kara diyaa| mArga meM jaba vajrajaMgha sahita senA vizrAma hetu par3Ava para yathAsthAna Thahara gaI to vahA~ eka ghaTanA ghaTI, jo isaprakAra hai - ___AkAzamArga se gamana karanevAle zrI damadhara nAmaka munirAja sAgarasena munirAja ke sAtha vajrajaMgha ke par3Ava para pahu~ce / usasamaya zrImatI vahA~ bhojana kI taiyArI kara rahI thii| saMyoga se vana meM hI muniyoM ne AhAra lene | kI pratijJA kI thii| rAjA vajrajaMgha ne unheM dekhaa| donoM munirAjoM ko vajrajaMgha ne saharSa par3agAhana kiyaa| 44. 44 hd Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BEF puNyAtmA vajrajaMgha ne rAnI zrImatI ke sAtha bar3I bhakti se una muniyoM ko hAtha jor3akara arghya diyA aura phira | namaskAra kara bhojanazAlA meM praveza karAyA, uccAsana diyA, caraNoM kA prakSAlana kiyA, pUjA kI, navadhAbhaktipUrvaka AhAra diyaa| phalasvarUpa paMca Azcarya hue| usa vana meM siMha, bandara, zUkara aura nevalA jaise pazu bhI munirAja ke AhAradAna ko dekhakara harSita hue aura AhAradAna kI anumodanA kii| vajrajaMgha | ko kaMcukI ke kahane se mAlUma huA ki ve damadhara aura sAgarasena munirAja vajrajaMgha ke hI putra haiN| AhAra hone ke bAda rAjA vajrajaMgha zrImatI ke sAtha una munirAjoM ke pAsa gaye aura vinayapUrvaka ina cAroM pazuoM ke pUrvabhava puuche| unameM se damadhara munirAja ne unake pUrvabhava khe| "he rAjan! yaha siMha Adi bhaviSya meM tumhAre putra hokara mokSa prApta kreNge| yaha siMha pUrvabhava meM hastinApura meM eka vyApArI kA putra thaa| tIvra krodha ke kAraNa mara kara siMha huA hai| yaha zUkara pUrvabhava meM eka rAjaputra thA; parantu mAna kaSAya ke kAraNa mara kara zUkara huaa| yaha bandara pUrvabhava meM vaNika putra thA jo tIvra mAyA kaSAya ke kAraNa marakara bandara huA hai aura yaha nevalA eka halavAI thaa| yaha tIvra lobha ke kAraNa mara kara nevalA huA hai| ___ kaSAyoM ke kAraNa inakI yaha durgati huI hai; ata: ye kaSAyeM chor3ane yogya haiN| tattvajJAna ke abhyAsa se jaba para-padArtha iSTa-aniSTa bhAsita nahIM hote to kaSAyeM utpanna hI nahIM hotIM; ata: sabhI ko svAdhyAya kA niyama lekara pratidina tattvAbhyAsa avazya karanA caahie| isasamaya ye cAroM satpAtra ko die AhAra dAna kI anumodanA kara harSita hue haiM, isase inheM apane-apane pUrva bhavoM kA jAti smaraNa to ho hI gayA hai| jAtismaraNa hote hI ye cAroM viSaya-kaSAya evaM sAMsArika bhogoM se ekadama virakta bhI ho gaye haiM aura nirbhaya hokara dharma zravaNa karane kI icchA se yahA~ ekadama zAnta hokara baiThe haiN| he rAjana! tuma donoM ne AhAradAna ke phalasvarUpa bhogabhUmi kA bandha kiyA hai aura ina siMhAdika cAroM jIvoM ne bhI tumhAre sAtha hI bhogabhUmi kI Ayu bAMdhI hai| aba yahA~ se chaThaveM bhava meM jaba tuma RSabhadeva tIrthaMkara hokara mokSa prApta karoge taba ye cAroM jIva bhI usI bhava meM mokSa jaayeNge| mokSa taka chahoM bhavoM meM bhI ye tumhAre E" Fto, F50 | INE 3 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFE 4|| sAtha hI rheNge| yaha zrImatI kA jIva bhI tumhAre tIrthakAla meM dAnatIrtha kI pravRtti calAne vAle zreyAMsa rAjA || hoMge aura usI bhava meM mokSaprApta kreNge|" apane hI sabase choTe putra jo aise utkRSTa munipada ke dhAraka ho gaye; unase uparyukta bhaviSyavANI sunakara rAjA vajrajaMgha harSa se romAMcita ho gyaa| zrImati rAnI, mativara Adi maMtriyoM evaM siMhAdika ko bhI hArdika | prasannatA huii| tatpazcAt ve nispRha munivara AkAzamArga se anyatra vihAra kara gye| | munivaroM ke vihAra kara jAne para rAjA vajrajaMgha ne pUrA dina sarovara ke kinAre baiThakara una munivaroM ko | smaraNa kiyA evaM zeSa samaya unakI AtmasAdhanA evaM tapazcaraNa kI carcA meM hI bitaayaa| pazcAt ve prayANa karate hue puNDarIkiNIpurI jA pahuMce aura vahA~ kucha kAla rahakara apane bhatIje ko rAjasattA saMbhAlane meM nipuNa karake aura rAjya ko suvyavasthita karake vApisa utpalakheTaka nagarI lauTa aaye| ___ vajrajaMgha aura zrImatI kA bahuta-sA samaya bhogavilAsa meM kSaNabhara kI taraha vyatIta ho gyaa| Ayu pUrNa | hone kA samaya nikaTa A gayA, isakA bhI unheM dhyAna nahIM rhaa| eka bAra ve zayanagRha meM so rahe the| aneka prakAra ke sugandhita padArtha sulaga rahe the, acAnaka baMda zayanakakSa meM dhuMye se unakA dama ghuTane lagA aura kucha hI dera meM ve mUrcchita hokara mara gye| jina bhogoM ko hama sukha ke sAdhana samajhate haiM, ve pApabhAva hone se AgAmI bhava meM duHkha ke kAraNa to hote hI haiM; kabhI-kabhI vartamAna meM bhI prANaghAtaka bana jAte haiN| vajrajaMgha aura zrImatI kI duHkhada mRtyu kA kAraNa vahI jalatA sugaMdhita padArtha banA, jise ha ja ke lie jalAyA thaa| jina bhogoM se prANiyoM kI aisI zocanIya dazA ho jAtI hai| phira bhI prANI unase virakta kyoM nahIM hote ? yaha Azcarya hai| E" Fto FF | INE | Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabhadeva kA chaTavA~ evaM pA~cavA~ pUrvabhava (Arya evaM zrIdharadeva) meru parvata kI uttara dizA meM uttara kuru bhogabhUmi hai, jo apanI zobhA se svarga kI zobhA ko bhI phIkA karatI hai| vahA~ kalpavRkSoM se hI saba bhoga sAmagrI upalabdha hotI hai| uttama pAtroM ko die dAna ke phala meM vaha bhogabhUmi upalabdha hotI hai| vahA~ ke jIva cakravartI se bhI adhika sukhI haiN| | vajrajaMgha aura zrImatI Ayu pUrNa kara RSabhadeva ke chaThaveM pUrvabhava ke rUpa meM uttama pAtradAna ke prabhAva se aisI sukhada puNyabhUmi meM Arya-AryA hue| nevalA, siMha, baMdara aura zUkara ke jIva bhI AhAradAna kI anumodanA ke prabhAva se vahIM divya zarIra pAkara bhadra pariNAmI manuSya hue| mativara maMtrI, AnaMda purohita, dhanamitra seTha aura akampana senApati bhI vajrajaMgha aura zrImati kI duHkhada mRtyu se saMsAra se virakta hokara muni ho gaye aura ratnatraya kI ArAdhanA karake devaloka meM prathama graiveyaka meM ahamindra hue| ___bhogabhUmi meM Arya dampatti ke rUpa meM utpanna hue vajrajaMgha aura zrImatI ke jIva eka bAra kalpavRkSoM kI zobhA nihAra rahe the| isI bIca AkAza mArga se jAte hue sUryaprabhadeva kA vimAna dekhakara una donoM ko jAtismaraNa jJAna ho gyaa| usake dvArA ve apane pUrvabhava jAnakara saMsAra ke kSaNika, nAzavAna aura duHkhada svarUpa kA vicAra karane lge| usIsamaya vajrajaMgha ke jIva Arya ne AkAzamArga se Ate hue do muniyoM ko dekhaa| ve RddhidhArI munirAja bhI una Arya dampatti para anugraha karake AkAza se nIce utre| unheM sanmukha Ate dekha Arya (vajrajaMgha) turaMta hI khar3e hokara vinayapUrvaka unakA satkAra karane lgaa| ___ yaha svAbhAvika hI hai ki pUrvajanma ke saMskAra jIvoM ko hitakArya meM prerita karate haiN| donoM munivaroM ke samakSa khar3e una Arya dampatti ne una munivaroM ke caraNoM meM bhaktipUrvaka arghya car3hAkara unheM namaskAra kiyA aura // 4 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREP 60|| vinayapUrvaka unheM uccAsana para virAjamAna kara pUchA - "he prabho ! Apa hamAre parama hitaiSI haiN| Apako dekhate hI mere hRdaya meM sauhArda bhAva umar3a rahA hai| mujhe aisA lagatA hai ki Apa hamAre paricita haiN| prabho ! isakA kyA kAraNa hai ?" | munirAja ne usa Arya dampatti kI icchApUrNa karate hue kahA - "he Arya! maiM usa svayaMbuddha maMtrI kA jIva |hU~, jisake dvArA tumane mahAbala ke bhava meM vItarAga dharma kA jJAna prApta kiyA thaa| usa bhava meM tumhArI mRtyu ke bAda maiMne jinadIkSA dhAraNa kara lI thI aura sanyAsapUrvaka deha kA tyAga karake saudharma svarga meM maNicula nAmaka deva huaa| tatpazcAt videha kSetra kI puNDarIkiNI nagarI meM prItiMkara nAmaka rAjaputra huA aura yaha dUsare muni prItideva mere laghu bhrAtA haiN| hama donoM ne svayaMprabha jinendra ke samakSa dIkSA lekara tapobala se avadhijJAna va AkAzagAminI cAraNaRddhi prApta kI hai| __ he Arya! hama donoM ne avadhijJAna se yaha jAnA ki tuma yahA~ bhogabhUmi meM utpanna hue ho, pUrvabhava meM tuma hamAre parama mitra the| isalie tumheM pratibodhana hetu hama yahA~ Aye haiN| he bhavya jIvoM! tuma mokSamahala kI prathama sIr3hI samyagdarzana ke binA mAtra pAtradAna ke prabhAva se hI yahA~ bhogabhUmi meM utpanna hue ho yadyapi mahAbala ke bhava meM tumane hamase tattvajJAna prApta kiyA thA; parantu usasamaya bhogoM kI AkAMkSA ke vaza tuma darzanavizuddhi prApta nahIM kara paaye| aba tumheM sarvazreSTha, svarga-mokSa ke dvArarUpa samyagdarzana pragaTa karAne kI maMgalamaya bhAvanA se hI hama yahA~ Aye haiN| isalie he Arya! tuma vastusvarUpa ko yathArtha samajha kara paramArtha deva-zAstra-guru kI aura sAtatattva kI yathArtha zraddhA karake samyagdarzana prApta kro| aba tumhAre samyagdarzana paryAya pragaTa hone kA svakAla A cukA hai|" munirAja ke zrImukha se parama anugraha bhare vacana sunakara Arya dampatti atyanta prasanna hue| munirAja ne Age kahA - "dezanAlabdhi Adi bahiraMga kAraNa aura karaNalabdhi rUpa aMtaraMgakAraNa dvArA bhavya jIva darzanavizuddhi prApta karate haiN| sarvajJakathita chahadravya, sAtatattva aura loka kI anAdinidhana svataMtrasvasaMcAlita vizvavyavasthA samajhanA aura ina para zraddhAna karanA hI samyagdarzana hai| ni:zaMkita, ni:kAMkSita Adi ATha aMgoM dvArA samyagdarzana suzobhita hotA hai| ve ATha aMga isaprakAra haiM - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GREE FOR // 1. jinendrakathita uparyukta vastusvarUpa samajhakara usameM zaMkA na karanA niHzaMkita aMga hai / niHzaMkita aMga za || kA dhAraka vyakti pUrNa nirbhaya hotA hai, kahA bhI hai - 'ni:zaMka: nibhbhayA hoNtii'| 2. samyagdRSTi jIva pApoM ke bIjarUpa bhogoM kI AkAMkSA nahIM karate; dharmArAdhanA karake usake phala meM bhogoM kI cAha nahIM karate / vahI ni:kAMkSita aMga hai| 3. 'vastu koI bhalI-burI nahIM hotI', ata: nirvicikitsA aMgadhArI jJAnI kisI bhI para-padArtha meM glAni nahIM krte| pApa ke udaya meM duHkhadAyaka saMyogoM meM udvega rUpa na honA tathA viSTA Adi meM glAni na | karanA samakitI kA nirvicikitsA aMga hai| 4. samyagdRSTi jJAnI kI dRSTi amUr3ha hotI hai, vivekapUrNa hotI hai, unake deva-zAstra-guru ke prati bhI mUr3hatA nahIM hotii| ve dharmAbhAsa, devatAbhAsa meM devabuddhi va dharmabuddhi nahIM karate / yahI samakitI kA amUDhadRSTi aMga hai| 5. upagUhana kA dUsarA nAma upavRhaNa bhI hai, jisakA artha hai dharma ko bar3hAnA aura upagUhana kA artha hai dUsaroM ke doSoM ko sArvajanika rUpa se pragaTa na krnaa| samakitI ina donoM bAtoM kA dhyAna rakhatA hai| 6. sthitikaraNa aMga ke dhAraka dharma se bhraSTa hote jIvoM ko punaH dharma meM sthApita karate haiN| kAma-krodha evaM lobhAdika ke vaza ho dharma se vicalita hote svayaM ko yA dUsaroM ko vicalita nahIM hone dete| unakA dharma meM sthitikaraNa karanA hI isa aMga kI vizeSatA hai| 7. govatsa jaisI ni:svArtha prIti kA nAma vAtsalya aMga hai| mokSasukha ke kAraNabhUta ratnatraya meM tathA hiMsA rahita jinapraNIta dharma meM tathA sAdharmiyoM meM jJAnI sadA vAtsalyabhAva rakhate haiN| 8. apane AtmA kA teja to ratnatraya ke pratApa se pragaTa hotA hI hai aura jinadharma kI prabhAvanA dayA - dAna-tapa-jinapUjA Adi dvArA karanA bhI isa aMga kI vizeSatA hai jo jJAnI ke jIvana meM dekhI jAtI hai| kahA bhI hai - "AtmA prabhAvanIya, ratnatraya tejasA zatatameva; dAna tapo jinapUjA, vidyAtizayezca jindhrmH| yahI prabhAvanA aMga hai| aise ATha aMgoM se suzobhita samyagdarzana ko prApta kro| he Arya! yaha samyagdarzana hI sarva sukhoM kA sAdhana || 5 % rav oE 4 sAdhana Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FOR 62|| hai| isa saMsAra meM vahI puruSa zreSTha hai, vahI kRtArtha hai, usI kA jIvana dhanya hai, jisake hRdaya meM nirdoSa samakita | sUrya prakAzamAna hai| yaha durgati ko rokanevAlA hai, yahI svarga kA sopAna aura mokSa mahala kA dvAra hai| he | bhavya - aise samyagdarzana ko tuma dhAraNa kro|" isaprakAra Arya puruSa ko saMbodhana ke bAda ve munirAja AryA se bole - "he mAtA! tuma saMsAra samudra | se pAra hone ke lie samyagdarzana rUpa naukA ko grahaNa karo / samyagdarzana hone ke bAda jIva parAdhIna strI paryAya meM janma nahIM letaa| nIce ke chaha narakoM meM nahIM jaataa| bhavanavAsI, vyantara Adi nIce devoM meM utpanna nahIM | hotA / tuma donoM pA~ca bhavoM ko dhAraNa karake dhyAnAgni meM karmoM ko bhasma karake siddhapada prApta kroge| loka meM 1. sajAti, 2. sadgRhasthatA (zrAvaka ke vrata), 3. pArivrajya (muniyoM ke vrata), 4. surendra pada, 5. rAjyapada, 6. arahaMta pada, 7. siddhapada - ye sAta paramasthAna haiM, utkRSTa sthAna haiN| samyagdRSTi jIva krama-krama se ina parama sthAnoM ko prApta hotA hai| Apa loga kucha puNya bhavoM ko dhAraNa kara dhyAnarUpI agni se samasta karmoM ko bhasma kara paramapada prApta kroge| isaprakAra prItaMkara AcArya ke vacanoM ko sunakara Arya (vajrajaMgha) ne apanI strI ke sAtha-sAtha samyagdarzana prApta kiyaa| __ vaha vajrajaMgha janmAntara saMbaMdhI prema se prItaMkara muni ke caraNoM ko A~kheM phAr3a-phAr3akara dekha rahA thaa| munirAja AzIrvAda dekara cale gye| Arya aura AryA donoM ne prItaMkara ke upadeza se preraNA prApta kara samasta kartRtvabuddhi ke bhAra ko bhAr3a meM jhoMkakara antarmukha hokara apane paramAtmatattva kA avalokana kiyaa| rAga-raMga evaM bheda se bhI pAra hokara abheda-eka-akhaNDa paramAtmatattva kA avalokana kiyA aura abheda eka-akhaNDa paramAtmatattva ke zAntarasamaya jJAnadhArA kA vedana kiyaa| kSaNa bhara ko unakA upayoga sarvavikalpoM se haTakara AtmA meM hI sthira ho gyaa| isaprakAra ve Arya dampatti atyanta tRpta hue| ThIka hI hai - apUrva vastu kA lAbha prANiyoM ko saMtoSa kA kAraNa hotA hI hai| 5 hr avoE Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / isaprakAra RSabhadeva ke jIva ne bhogabhUmi meM apane chaThaveM pUrvabhava meM Arya kI paryAya meM samyaktva prApta kiyaa| Arya sAdhujanoM se kRtArtha hokara kahane lagA - "ahA! kaisA Azcarya hai ki sAdhu puruSoM kA kSaNa bhara kA samAgama hRdaya ke saMtApa ko dUra kara detA hai| mahApuruSoM kA yaha svabhAva hI hai ki ve mAtra anugraha buddhi se bhavya jIvoM ko mokSamArga kA upadeza dete haiN| ahA! yaha merA dhanyabhAgya hai ki munivara bhagavanta mujha | para anugraha karake yahA~ pdhaare| kahA~ ve nispRha sAdhu aura kahA~ hama sAdhAraNa bhogabhUmiyA jIva / tapa se jinakA zarIra kRza ho gayA hai - aise ve donoM tejasvI muni mAno aba bhI merI dRSTi ke samakSa khar3e haiM aura maiM unake caraNa chU rahA hU~ aura ve mujhe AzIrvAda de rahe haiN| una munivaroM ne mujhe dharmAmRta kA rasapAna karAyA hai, jisase merA mana pUrNa saMtAparahita aura prasanna ho rahA hai|" bhagavAna RSabhadeva kA jIva Arya una prItiMkara munirAja ke upakAra kA puna:-punaH smaraNa karate hue kahatA hai - "ve prItiMkara munirAja vAstava meM prItiMkara haiM, isIlie to unhoMne dUra dezAntara se Akara aura tattvopadeza dekara apAra prIti pradarzita kI hai| ve mere mahAbala ke pUrva bhava meM bhI mere gurudeva the| unake caraNoM meM hamArI bhakti banI rhe| jisaprakAra jahAja ke binA samudra nahIM tirA jA sakatA hai, usIprakAra guru ke upadeza binA saMsArarUpI samudra nahIM tirA jA sktaa| zrIguru ke upadeza se hI hama logoM ko vizuddhi prApta huI hai, ata: hama cAhate haiM ki janma-janmAntaroM meM hamArI bhakti guru ke caraNoM meM banI rhe|" isaprakAra gurudeva ke upakAra kA cintavana karate-karate Aryadampatti kI samyaktva bhAvanA atyanta dRr3ha ho gii| munipuMgava prItiMkara kI dezanA se samyaktva prApta kara una donoM Arya dampatti ne bhogabhUmi kI Ayu pUrNa | hone para prANa tyAga die aura ve donoM IzAna svarga meM utpanna hue| 'zalAkA puruSa' ke caritra nAyaka tIrthaMkara RSabhadeva ke chaThaveM pUrvabhava kA jIva 'Arya' apanI bhogabhUmi kI Ayu pUrNa karake pA~caveM pUrvabhava meM IzAna svarga meM zrIdhara nAmaka deva huA aura AryA kA jIva bhI | samyagdarzana ke prabhAva se apanI strI paryAya chedakara usI IzAna svarga meM svayaMprabha nAmaka deva huaa| siMha, // 4 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 || nevalA, bandara aura zUkara- ye cAroM prANI bhogabhUmi kI Ayu pUrNa karake usI IzAna svarga meM mahAna Rddhi za dhAraka deva hue| ye cAroM jIva agale bhavoM meM RSabhadeva ke sAtha hI raheMge aura unake putra hokara mokSa prApta kareMge, baMdara kA jIva unakA putra hokara gaNadhara hogA / lA kA pu ru Sa mahAna RddhidhArI zrIdhara deva apane vimAna meM jinapUjA, tIrthaMkaroM ke kalyANaka Adi aneka utsava manAtA huA prasannacitta se dharmasAdhanA karatA thA / eka dina zrIdhara deva ko avadhijJAna se jJAta huA ki "hamAre guru prItiMkara munirAja isasamaya videha kSetra meM virAjamAna haiN| aho ! bhogabhUmi meM Akara hameM samyaktva prApta karAnevAle prItiMkara munirAja hamAre mahAna upakArI haiM, unheM Aja kevalajJAna prApta ho gayA hai| ve sarvajJa ho gaye haiM / dhanya huA unakA mAnavajIvana ! hama bhI AtmasAdhanA pUrNa karake una jaise paramAtmA bana sakate haiM; parantu hamArA vaha dina kaba AyegA, hama | kevalajJAna kaba prApta kareMge?" isaprakAra zrIdhara deva ne atyanta bhaktipUrvaka pUjA sAmagrI lekara svarga se Akara prItiMkara kevalI ke caraNoM meM namana kiyA aura unase pUchA - "mahAbala ke bhava meM mere cAra maMtrI the unameM | eka to Apa svayaMbuddha maMtrI the, jo samyagdRSTi the aura Apane mujhe jainadharma kA tattvajJAna karAyA thA / anya tInoM maMtrI ekAntI the| ve isa samaya kahA~ haiM?" sarvajJadeva prItiMkara kI divyadhvani meM AyA - "he bhavya ! ve tInoM kumaraNa kara durgati ko prApta hue haiN| | unameM mahAmati aura sabhinnamati to mithyAmAnyatA ke poSaNa karane ke kAraNa nigoda meM haiM, jahA~ ve atipragAr3ha | aMdhakAra se ghire haiM aura ubalate hue pAnI meM uThate bulabuloM kI bhAMti aneka bAra janma-maraNa kara rahe haiN| he bhavya! zatamati maMtrI kA jIva dharma kI tIvra virAdhanA ke kAraNa dUsare naraka meM duHkha bhoga rahA hai|" yaha nirvivAdarUpa se satya hai ki dharma se sukha kI prApti hotI hai aura adharma sevana se duHkha milatA hai; isalie buddhimAna jIva pApa buddhi aura mithyAmAnyatAoM ko chor3akara vItarAgadharma meM tatpara hote haiM / pApa kA phala atyanta kaTu hotA hai| naraka meM par3e jIva ko eka pala kI bhI zAnti nahIM milatI / A rya au ra zrI dha ra va sarga Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 za lA kA pu ru Sa jo vyakti pA~coM pApoM meM saMlagna hai, zarAba pItA hai, dharma ke sahI svarUpa ko na pahicAnakara mithyAmArga para calatA hai, krUra hai, mAMsAhArI hai, raudradhyAnI hai arthAt viSayoM kA sevana karake evaM pApa kAryoM ko karake prasanna hotA hai, ati AraMbha karatA aura parIgraha saMgraha meM tatpara rahatA hai - vaha niyama se naraka gati meM jAkara dina-rAta asahya du:kha kA vedana karatA hai| naraka sAta haiM, jo eka ke nIce eka haiN| asaMjJI (binA mana vAle ) jIva prathama 'ratnaprabhA' naraka meM jAte haiN| peTa se sarakane vAle, goha Adi dUsare 'zarkarAprabhA' naraka taka jAte haiM, pakSI tIsare 'bAlukAprabhA' naraka taka jAte haiN| sarpa cauthe 'paMka' naraka taka jAte haiM, siMha pA~caveM 'dhUmaprabhA' naraka taka jAte haiN| strI (nArI) chaThaveM 'tamaprabhA' taka aura tIvra pApI manuSya tathA matsya (maccha) sAtaveM 'mahAtamaprabhA' taka jAte haiM / tIvra pApodaya se una narakoM meM jAte hI antarmuhUrta meM durgandhita, ghRNita, kurUpa aura ber3aula AkAra kA zarIra prApta ho jAtA hai| narakoM kA kathana karate hue jinavANI meM kahA gayA hai ki - "tahA~ bhUmi parasata duHkha iso, bicchU sahasa ise nahIM tiso / tahA~ rAdha zroNita vAhinI, kRmi kula kalita deha dAhinI / / 9 / / semara taru dalajuta asipatra, asi jyoM deha vidAreM tatra / meru samAna loha gali jAya, aisI zIta uSNatA thAya / / 10 / / tila-tila kareM deha ke khaNDa, asura bhir3AveM duSTa pracaNDa / sindhunIra teM pyAsa na jAya, to paNa eka na bU~da lahAya / / 11 / / tIna loka kau nAja ju khAya, miTai na bhUkha kaNA na lahAya / ye duHkha bahu sAgara loM sahai, karama jauga teM naragati lahai / / 12 / / prathama cAra narakoM meM uSNa vedanA hai, pA~caveM naraka meM uSNa aura zIta donoM haiN| Upara ke do lAkha biloM meM uSNa, nIce ke eka lAkha bila meM zIta vedanA hai / chaTavIM va sAtavIM pRthvI meM zIta vedanA kI parAkASThA hai| 1. chahaDhAlA, prathama DhAla kavivara paNDita daulatarAmajI A va sarga Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zatamati maMtrI kA jIva dharma kI niMdA ke phala meM jo duHkha bhoga rahA hai, usa nArakI ke duHkhoM kI carcA karate hue prItiMkara kevalI kahate haiM - "ve nArakI pUrva vaira kA smaraNa kara-kara ke paraspara lar3ate haiM, paraspara | eka-dUsare ko kolhU meM pela dete haiM, khaulate tela se bharI kar3hAI meM DAla dete haiN| jo mAMsAhArI haiM, unakA mAMsa kATa-kATakara khA jAte haiN| jo parastrIrata the, unheM lohe kI dhadhakatI putaliyoM se AliMgana karAte haiN| jisake sparza mAtra se zarIra sulaga uThate haiM, A~kheM phaTa jAtI hai, nArakI mUrcchita hokara dharatI para lur3haka jAte haiN| asurakumAra jAti ke deva tIsare naraka taka Akara una nArakiyoM ko paraspara bhir3Ate haiM, lar3Ate haiN| are ! pApI jIva narakoM meM pApa ke phala meM aura adharma kA sevana karane ke phala meM, aisI ghorAtighora | pIr3A bhogate haiN| isaprakAra narakoM kI bhayaMkara vedanA se bhayabhIta nArakiyoM ke mana meM aisA vicAra AtA hai ki - ye saba duHkhada saMyoga mere hI pApoM kA phala hai| eka bAra inase chuTakArA milane para maiM puna: aisI bhUla nahIM kruuNgaa| parantu unake ye saMkalpa, ye vAyade, ye vicAra - kutte kI mAra kI taraha atyanta kSaNika hote haiN| aise vicAra nArakiyoM ne eka-do bAra nahIM anAdikAla se abataka anaMta bAra kiye hoMge; kintu vahA~ se nikalate hI ve nArakI punaH vaisI hI pApa pravRttiyoM meM par3a jAte haiN| kheda hai ki ye jIva aise duHkhoM se kyoM nahIM Darate ? puna: puna: vahI bhUleM kyoM duharAte haiN| ina asahya duHkhoM se bacane kA samakita hI ekamAtra upAya hai| isIlie kahA hai ki - __ "lAkha bAta kI bAta yaha nizcaya ura laao| tori sakala jaga baMda phaMda nija Atama dhyaao|" prItiMkara kevalI kI divyadhvani dvArA prasArita huA ki "he zrIdharadeva! tuma bhAvI tIrthaMkara ho / yaha naraka | meM par3A huA zatamati maMtrI kA jIva tumhAre upadeza ke nimitta se vItarAga dharma ko prApta kregaa|" zrI prItiMkara kevalI ke zrImukha se jainadharma kI mahimA sunakara zrIdharadeva prasannacitta ho kahane lagA - "he prabho! Apa mahAna upakArI haiN| Apa jaise guruoM kA saMga jIvoM ko parama hitakara hai|" isaprakAra prItiMkara || kevalI ke darzana aura stuti kara pUrva sneha vaza zrIdharadeva dUsare naraka gayA aura zatamati nArakI ke jIva ko | 5 " " bravoE Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFREE saMbodhita kara kahA - "he zatamati! kyA tumheM rAjA mahAbala kA smaraNa AtA hai| maiM vahI mahAbala kA jIva | zrIdharadeva hU~, isasamaya tujhe pratibodha dene svarga se AyA huuN| zatamati ke bhava meM tUne mahAmithyAtva kA sevana kiyA thaa| dekha ! usI mithyAtvabhAva kA phala yaha durdAnta duHkha tere sAmane hai| ina ghora duHkhoM se bacane ke lie he bhavya ! aba tU mithyAmAnyatA ko chor3a aura satyadharma aMgIkAra kara ! apane anAdi-ananta evaM | anantaguNamaya aura caitanyamaya Atmatattva ko dekha!" | zrIdharadeva ke upadeza se usa zatamati ke jIva ne antarmukha dRSTi dvArA zuddha samyagdarzana dhAraNa kara mithyAtva mala ko dho DAlA tathA zrIdhara kA upakAra mAnate hue usane kahA - "aho! Apane naraka meM Akara mujhe satyadharma prApta karAyA - yaha ApakA mahAna upakAra hai|" __kAlAntara meM vaha zatamati kA jIva naraka se nikala kara pUrvavideha meM mahIdhara cakravartI rAjA kA jayasena nAmaka putra huaa| jayasena ke vivAhotsava ke samaya zrIdhara deva ne punaH Akara saMbodhita kiyA aura use narakoM ke duHkhoM kA smaraNa dilaayaa| jayasena ko apane pUrvabhava ke narakoM ke duHkhoM kA smaraNa Ate hI vaha saMsAra ke bhogoM se virakta ho gayA aura usane yamadhara muni ke pAsa jAkara dIkSA dhAraNa kara lii| kaThina tapasyA karate hue samAdhipUrvaka deha tyAgakara vaha zatamati kA jIva brahmasvarga meM deva huaa| dekho! mithyAtva aura hiMsAdi pApoM ke kAraNa kahA~ to nArakI aura kahA~ samyaktva ke kAraNa indrapada? jIva apane pariNAmoM aura zraddhA ke anusAra hI vicitraphala prApta karatA hai| isalie uccapada ke abhilASI jIvoM ko sadaiva ahiMsaka AcaraNa ke sAtha Atmadharma kI ArAdhanA karanA caahie| tIrthaMkara RSabhadeva kA jIva zrIdhara deva kI Ayu pUrNa hone para agale bhava meM videha kSetra meM janma legA | aura muni hokara svarga jaayegaa| tatpazcAt videha kSetra kI puNDarIkaNI nagarI meM tIrthaMkara kA putra hogA aura vahA~ pahale cakravartI hokara phira muni dIkSA lekara tIrthaMkara prakRti ko bAMdhege / vahA~ se sarvArthasiddhi meM jaayeNge| || tatpazcAt antima dasaveM bhava meM isa vartamAna caubIsI ke prathama tIrthaMkara RSabhadeva hoNge| 000 // 4 5 "N irav oE Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabhadeva kA cauthA evaM tIsarA pUrvabhava (rAjA suvidha aura acyutendra) tIrthaMkara RSabhadeva apane caturtha pUrva bhava meM svarga se cyuta hokara jambUdvIpa saMbaMdhI pUrva videha kSetra meM susImA nagara meM sudRSTi rAjA kI sundaranandA rAnI se suvidha nAma ke putra hue| suvidha kA citta nirantara hI AtmakathA meM anurakta rahatA thaa| rAjakumAra suvidha ne apane yauvana meM hI kAma-krodhAdi ke udreka para vijaya prApta kara lI thii| ThIka hI hai - dharmArAdhaka jIva ke lie kAma-krodhAdi para vijaya pAnA kucha kaThina kAma nahIM hai| suvidhakumAra kA vivAha unake mAmA abhayaghoSa cakravartI kI putrI manoramA ke sAtha huA thA, unake eka kezava nAma kA putra huaa| rAjA vajrajaMgha kI paryAya meM jo usakI patnI zrImati thI, vahI jIva svarga meM svayaMprabha deva huA thA, phira vahI jIva yahA~ suvidhakumAra kA putra huaa| isa pUrva saMskAra ke kAraNa suvidhakumAra kA putra para vizeSa sneha thaa| siMha, nevalA, bandara aura sUkara - ye cAroM jIva bhogabhUmi meM ekasAtha utpanna hokara samyaktva ko prApta || hue the| pazcAt IzAna svarga meM bhI sAtha rahe ve vahA~ se cayakara isI deza meM hI suvidhakumAra ke samAna vibhUti ke dhAraka rAjaputra the| una cAroM meM siMha kA jIva varadatta, sUkara kA jIva varasena, vAnara kA jIva citrAMgada aura nevale kA jIva prazAntamadana the| una cAroM rAjakumAroM ne dIrghakAla taka rAjavaibhava kA upabhoga kiyaa| rAjavaibhava ke bIca rahane para bhI ve apane caitanya vaibhava ko nahIM bhUle / AtmA kI pratIti unako sadaiva vartatI thii| eka bAra ve cAroM rAjaputra cakravartI abhayaghoSa ke sAtha vimalavAhana jinadeva kI vandanA ko gaye / vahA~ unhoMne vandanA kara prabhu kA divya saMdeza sunA, use sunate hI ve caitanya rasa meM nimagna ho gye| itanA hI nahIM, unhoMne saMsAra se virakta hokara jinadIkSA bhI dhAraNa kara lii| cakravartI ke sAtha anya aThAraha hajAra rAjAoM FEEDS BEE Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GREF aura cakravartI ke pA~ca hajAra putroM ne bhI dIkSA grahaNa kara lii| ve saba munivara saMvega-nirveda rUpa pariNAmoM dvArA mokSamArga kI sAdhanA karate the| prazna - ina saMvega-nirveda zabdoM kA kyA artha hai aura ina zabdoM kA yahA~ kina pariNAmoM ke artha meM prayoga huA hai ? uttara - ratnatraya dharma meM tathA usake phala meM prApta atIndriya Ananda kI prApti meM utkRSTa pratIti karake utsAhapUrvaka ratnatraya kI sAdhanA-ArAdhanA karanA saMvega hai tathA saMsAra, zarIra aura bhoga ke prati atizaya virakta pariNAma nirveda hai| aise saMvega-nirveda pariNAmoM se ve muni mukti kI sAdhanA karane lge| bhagavAna RSabhadeva kA jIva jo caturtha pUrvabhava meM suvidha rAjA huA, usake pUrvabhava ke sAthI to isaprakAra muni ho gaye, parantu rAjA suvidha apane putra prema ke kAraNa dIkSA dhAraNa nahIM kara sakA thA; kyoMki kezava ke prati use atisneha thA, isakAraNa vaha munipane kI bhAvanA rakhakara zrAvaka ke utkRSTa dharma kA pAlana karane lagA; aura usane dezavrata le lie| gRhasthadharma meM samyaktva ke atirikta dezavrata ke rUpa meM gyAraha pratimAyeM hotI haiM arthAt dezavrata pAlana karane ke gyAraha sthAna hote haiN| pratimA kA svarUpa isaprakAra hai - saMyama aMza jagyau jahA~, bhoga aruci pariNAma / udaya pratijJA ko bhayo, pratimA tAko nAma / / pratimA ke svarUpa meM nimnAMkita tIna bAteM Avazyaka haiM - 1. dezasaMyama honA, 2. bhogopabhogoM se aruci honA aura 3. pratijJApUrvaka saMyama grahaNa krnaa| ye gyAraha pratimAyeM isaprakAra haiM - (1) darzana pratimA - ATha mUlaguNa saMgrahe, kuvyasana kriyA na koii| darzana guNa nirmala karai, darzana pratimA soi / / FEE24NEE Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFF | antarmukha zuddha pariNatipUrvaka kaSAya mandatA se aSTa mUlaguNa dhAraNa evaM sapta vyasanoM ke tyAgarUpa bhAvoM kA sahaja honA hI darzana pratimA hai| madya mAMsa madhu evaM pA~ca udambara phaloM kA tyAga athavA pA~ca pApoM kA sthUla tyAga aSTamUlaguNa hai| prathama pratimA meM zrAvaka ina aSTa mUlaguNoM kA nirdoSarUpa se AcaraNa karatA hai| juA khelanA, mAMsa khAnA, madirApAna karanA, vaizyA gamana karanA, zikAra khelanA, corI karanA aura parastrI ramaNatA - ye sAta vyasana haiN| prathama pratimA meM inakA pratijJApUrvaka tyAga hotA hai| __ AtmA kI paMcama guNasthAna yogya zuddha pariNati nizcaya darzana pratimA hai| isake sAtha binA haTha ke sahaja vyasanAdi kA tyAga honA vyavahAra darzana pratimA hai| vartamAna pratimA meM abhyAsarUpa se agalI pratimA kA bhI AMzika pAlana hotA hai| (2) vrata pratimA - pA~ca anuvrata Adarai, tIna guNa vrata paal| zikSAvrata cAroM dharai, yaha vrata pratimA cAla / / pahalI pratimA meM prApta vItarAgatA evaM zuddhi ko dUsarI pratimAdhArI zrAvaka bar3hAtA rahatA hai| isa dUsarI pratimA ke yogya zuddha pariNati nizcaya pratimA hai tathA bAraha vratoM kA pratijJApUrvaka niraticAra (nirdoSa) pAlana karanA vyavahAra vrata pratimA hai| ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura parigraha kA parimANa karanA aNuvrata hai tathA digvata, dezavrata aura anarthadaNDavrata - ina tIna kI maryAdA lenA guNavrata hai aura sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopabhoga parimANa vrata aura atithi saMvibhAga vrata - ye cAra zikSAvrata haiN| pratijJApUrvaka ina 12 vratoM kA pAlana karanA dUsarI pratimA hai| (3) sAmAyika pratimA - dravya bhAvagata saMjugata, hiye pratijJA ttek| taja mamatA samatA gahe, antarmuhUrta eka / / jo ari-mitra samAna vicAra, Arata-raudra kudhyAna nivaarai| saMyama sahita bhAvanA bhAvai, so sAmAyika vaMta khaavai|| FFFFFFE Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // jo dina meM tIna bAra eka-eka antarmuhUrta taka pratijJApUrvaka sarva sAvadha yoga kA tyAga kara dravya-bhAva || sahita apane jJAyaka svabhAva ke AzrayapUrvaka mamatA ko tyAgakara samatA dhAraNa kare, zatru-mitra ko samAna vicAre Arta-raudra dhyAna kA abhAva kare, apane pariNAmoM kA AtmA meM saMyamana kare; use tIsarI sAmAyika | pratimA hotI hai| mAtra antarmuhUrta taka ekAnta meM baiTha sAmAyika pATha Adi par3ha lene se sAmAyika pratimA nahIM hotii| ata: uparyukta paribhASA ko lakSya meM lekara binA haTha ke sahajarUpa se sAmAyika honA hI saccI sAmAyika pratimA hai| (4) proSadha pratimA - prathamahi sAmAyika dazA, cAra pahara sauM hoy| athavA ATha pahara rahe, proSadha pratimA soya / / jaba cAra prahara taka arthAt 12 ghaMTe binA anna jala grahaNa kie sAmAyika kI dazA rahe athavA vizeSa | gyA meM 24 ghaMTe taka rahe, usako proSadha pratimA kahate haiN| yaha prakriyA mAha meM cAra bAra pratyeka aSTamI-caturdazI ko hotI hai| (5) sacitta tyAga pratimA - jo sacitta bhojana tajai, pIve prAsuka niir| so sacitta tyAgI puruSa, paMca pratijJA gIra / / zarIra kI AvazyakatA pUrti hetu bhojana lenA to Avazyaka hai| bhojana lene kA bhAva bhI AtA hai, kintu sacitta bhojana nahIM lete, sacitta bhojana lene kA bhAva bhI nahIM aataa| ataH isa pratimAvAle pratijJApUrvaka sacitta kA tyAga kara dete haiN| pAnI bhI garma kiyA huA kAma meM lete haiN| isa pratimA meM zrAvaka kI jo Antarika zuddhi evaM AtmasthiratA hotI hai, vaha nizcaya pratimA hai aura sacitta bhojana-pAnI kA tyAga vyavahAra pratimA hai| aMkurita bIja, anna evaM harI vanaspatiyoM ko sacitta kahate haiN| (6) divA maithuna tyAga pratimA - jo dina brahmacarya vrata pAlai, tithi Aye nizi-divasa saMbhAlai / / gahi nava bAr3ha karai vrata rakSA, so SaT pratimA zrAvaka dkssaa|||5 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GREE sAdhaka jIva ne dUsarI vrata pratimA meM svastrI saMtoSavrata liyA thA, aba isa chaThavIM pratimA meM kucha vizeSa vizuddha pariNAma huaa| ata: usakI bhogoM meM Asakti ghaTa gii| isakAraNa isa pratimA kA dhArI zrAvaka nava bAr3ha sahita sadaiva dina meM evaM aSTamI caturdazI ko rAtri meM meM bhI brahmacarya se rahatA hai| isa pratimA meM rAtribhojana karane/karAne kA sarvathA tyAga ho jAtA hai, ata: isakA dUsarAnAma rAtribhojana tyAga pratimA bhI hai| 7. brahmacarya pratimA - jo nava bAr3a sahita vidha sAthai, nizcaya brahmacarya aaraadhai| so saptama pratimA dhara jJAtA, zIla ziromaNi jagata vikhyaataa|| sAtavIM pratimAdhArI zrAvaka kI svarUpAnanda meM vizeSa lInatA bar3ha jAne se viSayAsakti kramaza: kama hotI jAtI hai| ataH sadA ke lie nava bAr3a sahita brahmacarya kA pUrNa pAlana honA isa pratimA kI maryAdA hai / sAdhaka isa bhUmikA meM sparzana indriya saMbaMdhI svastrI ke bhoga kA bhI tyAgI ho jAtA hai| prazna : chaTavIM-sAtavIM pratimA ke chandoM meM 'navabAr3ha' zabda Aye haiM, ve navabAr3heM kauna-kauna-sI haiM ? | uttara : 1. parastriyoM ke samAgama meM adhika dera ekAnta meM na rhnaa| 2. parastriyoM ko rAgabharI dRSTi se na dekhnaa| 3. parastriyoM se parokSa meM gupta patrAcAra aura phona Adi para vArtA na krnaa| 4. pUrva meM bhoge bhogoM ko smaraNa nahIM karanA / 5. kAmottejaka gariSTha bhojana nahIM krnaa| 6. kAmottejaka zrRMgAra nahIM krnaa| 7. parastriyoM ke Asana, palaMga Adi para nahIM baiThanA na sonA / 8. kAmottejaka kathA gIta Adi nahIM sunnaa| 9. bhUkha se adhika bhojana nahIM krnaa| 8. AraMbha tyAga pratimA - jo viveka vidhi Adarai, karai na paapaarNbh| so aSTama pratimA dhanI kugati vijaya raNa thaMbha / / asi, masi, kRSi, vANijya Adi aura gRhAraMbha meM cakkI, caukA, cUlhe Adi meM hone vAle pApAraMbha | ke vikalpoM evaM tatsaMbaMdhI vyApAra kA tyAga karanA AraMbhatyAga pratimA hai| 9. parigrahatyAga pratimA - jo dasadhA parigraha kA tyAgI sukha saMtoSa sahita vairaagii| samarasa saMcita kiMcit grAhI, so zrAvaka nau pratimA dhaarii|| Fro REFERFE Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GREEFFE . kaSAya maMda ho jAne se ati Avazyaka sImita vastue~ rakhakara bAkI sabhI kSetra, vAstu, suvarNa, hiraNya, | dhana-dhAnya, dAsI-dAsa Adi cetana aura acetana dasa prakAra ke parigraha kA ekadeza tyAga karane kA zubhabhAva parigraha tyAga pratimA hai| isa pratimA kA dhArI zrAvaka, sukhI, saMtoSI aura vairAgI hotA hai| 10. anumati tyAga pratimA - para ko pApAraMbha kA, jo na deya upadeza / so dasabhI pratimA sahita, zrAvaka vigata klesh| apane kuTumbI janoM ko evaM hitaiSiyoM ko bhI vyApAra evaM zAdI-vivAha Adi ke saMbaMdha meM anumati dene | kA bhAva na Akara apane upayoga ko svabhAvasanmukha rakhanA nizcaya anumati tyAga pratimA hai tathA uparyukta viSayoM meM apanI anumati dene kA tyAga karanA vyavahAra anumati tyAga pratimA hai| 11. uddiSTa tyAga pratimA - jo svataMtra viharai taja DerA, maTha maNDapa meM karai bseraa| || anudiSTa AharI prAsukapaMtha vihArI, so ekAdaza pratimA dhArI / / isa pratimA ke dhArI zrAvaka gRhatyAga kara svataMtra vihAra karate haiN| jinamandiroM, maThoM yA zrAvakoM dvArA nirmita asthAI maNDapa Adi meM nivAsa karate haiN| uddiSTa AhAra grahaNa nahIM karate tathA prAsuka patha meM arthAt jIva-jantu rahita rAhoM para vihAra karate haiN| AcaraNa kI apekSA isa pratimA ke do vibhAga haiM - eka kSullaka kA pada aura dUsarA ailaka kA pd| ailaka dazA meM mAtra laMgoTI evaM picchi-kamaNDalu ke atirikta samasta bAhya parigraha kA tyAga ho jAtA hai| kSullaka kI bhAvabhUmi meM ailaka jaisI nirmalatA nahIM ho pAtI; isakAraNa yadyapi unake AhAra-vihAra kI kriyA meM koI antara nahIM rahatA hai, kintu ye laMgoTI ke alAvA or3hane ke lie khaNDavastra (choTAsA cAdara) evaM keza loMca ke bajAya hajAmata banavAte haiM aura pAtra meM bhojana lete haiN| suvidhi rAjA zrAvakadharma kI uparyukta gyAraha pratimAoM ko nizcaya-vyavahAra kI saMdhipUrvaka samajha kara apane pariNAmoM kI bhUmikA ke anusAra yathAyogya pAlana karate the| unake pariNAmoM kI vizuddhi dinapratidina vRddhiMgata hotI rhii| Fro REFERFE Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / isaprakAra ve suvidhi rAjA dIrghakAla taka zrAvakadharma ke dvArA AtmA kI ArAdhanA karate rahe / jIvana za || ke antima samaya meM unhoMne sarva parigraha kA tyAga karake digambara jina dIkSA dhAraNa kara munivrata lekara utkRSTa lA | mokSamArga kI ArAdhanA karake samAdhimaraNa pUrvaka dehatyAga kiyA aura acyuta svarga meM Rddhi ke dhAraka | acyutendra hue| zrImati ke jIva kezava ne bhI samasta bAhya aura abhyantara parigraha kA tyAga kara nirgrantha dIkSA | dhAraNa kI aura samAdhimaraNa kara acyuta svarga meM pratIndra pada prApta kiyaa| siMha, vAnara Adi ke jIva bhI usI acyuta svarga meM deva hue| saca hI hai - pUrvabhava meM saMskAroM se jIva eka hI sthAna meM ekatrita ho jAte haiN| isaprakAra muni hokara evaM samAdhimaraNa pUrvaka maraNa ko prApta tIrthaMkara RSabhadeva kA jIva tIsare pUrva bhava meM acyuta nAmaka solahaveM svarga meM 20 sAgara Ayu pramANa acyutendra huaa| usake upabhoga meM AnevAle deva vimAnoM kI saMkhyA 159 thii| usake parivAra meM anya dasa hajAra sAmAnika deva the| yadyapi una sAmAnika devoM kA vaibhava bhI indra ke hI samAna hotA hai; parantu indra ke samAna unakI AjJA nahIM cltii| unake 40 hajAra aMgarakSaka deva the| svarga meM yadyapi kisI prakAra kA bhaya nahIM hai, parantu ve aMgarakSaka indra kI vibhUti ke sUcaka haiN| indra kI anta: pariSada, madhyama pariSada, bAhya pariSada nAma kI tIna prakAra kI pariSadeM hotI haiN| cAroM dizAoM meM cAra lokapAla hote haiN| pratyeka lokapAla kI 32 deviyA~ hotI haiN| ___acyutendra ke vaibhava meM 63 vallanikA deviyA~ thI aura cAra mahAdeviyA~ thIM, eka-eka mahAdevI ke 250250 deviyoM kA parivAra thA / isaprakAra usa acyutendra kI kula do hajAra ikahattara deviyA~ thiiN| usakA citta una deviyoM ke smaraNa mAtra se santuSTa ho jAtA thaa| usakI pratyeka devI meM aisI vikriyAzakti thii| vaha sundaratama dasa lAkha caubIsa hajAra rUpa banA sakatI thiiN| usa indra ke hAthI, ghor3A, ratha Adi sAta prakAra kI senA thii| jo devoM kI hI vikriyA dvArA nirmita thii| acyutendra 22 hajAra varSa meM eka bAra amRta kA AhAra karate the| gyAraha mAha meM eka zvAMsa lete the| unakA ati sundara zarIra mAtra tIna hAtha kA thaa| AcArya kahate haiM ki bhagavAna RSabhadeva ke jIva ne dharma ke pratApa se aisI acyutendra kI paryAya meM aisI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 za lA kA | uttama vibhUti prApta kI thii| isalie bhavya jIvoM ko jinendra dvArA kahe gaye dharma meM apanI buddhi lagAnA cAhie aura bhaktipUrvaka usakA ArAdhana karanA cAhie / pu dhanya hai usa jIva ko, jisane aisI vibhUti pAkara bhI antara meM una sabase bhinna apane caitanya kI vibhUti kI pratIti kI thI / antara ke caitanya-vaibhava ke samakSa usa samasta indra ke vaibhava ko ve tuccha samajhate the / | usa vaibhava ke bIca rahakara bhI ve apane caitanya - vaibhava ko ekakSaNa ko bhI bhUlate nahIM the / AtmajJAna kI akhaNDa dhArA ko pravAhita rakhakara svarga ke divya bhogoM kA sukhada anubhava karate the| kabhI jinendradeva kI mahApUjA krte| kabhI madhyaloka meM Akara tIrthaMkara deva kI vandanA karate the / ru Sa jaba RSabhadeva bhagavAna ke jIva acyutendra kI Ayu ke mAtra chaha mAha zeSa raha gaye, taba se unakI arddhaloka chor3akara madhyaloka meM Ane kI taiyArI hone lagI, kintu acyutendra mRtyubhaya se kiMcit bhI vicalita nahIM hue / jJAnI jIva aise hI dhairyazAlI hote haiM, unheM mRtyu jaisA bhaya bhI vicalita nahIM kara pAtA / acyutendra ne arahaMtadeva kI pUjA prAraMbha kI, paMcaparameSThI ke guNasmaraNa meM citta lagAyA aura Ayu kI avadhi pUrNa hone para madhyaloka meM bajranAbhi ke rUpa meM utpanna hue / AcArya bhavyoM ko sambodhate hue kahate haiM ki "svarga ke indradeva yadyapi saba prakAra se sukha sampanna, mahA dhairyavAna, bar3I-bar3I RddhiyoM ke dhAraka aura vaibhava se sampanna hote haiM, tathApi unheM bhI vaha chor3anA hI par3atA hai / isalie saMsAra aura saMyogoM kI aisI kSaNabhaMguratA jAnakara punarAgama rahita mukti kI sAdhanA meM hI AtmArthiyoM ko apanA upayoga lagAnA caahie|" 15540 rA jA dha au ra Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 za lA kA pu ru Sa 6 bhagavAna RSabhadeva kA dUsarA pUrvabhava vajranAbhi cakravartI jambUdvIpa ke pUrva videha kSetra kI puNDarIkiNI nagarI meM acyutendra kA jIva rAjA vajrasena ke ghara evaM zrIkAntA rAnI ke udara se vajranAbhi nAma kA putra huaa| vajranAbhi ne pUrva puNyodaya se cakravartI pada prApta kiyA / inake pUrvabhava saMbaMdhI siMha, bandara, nevalA aura zUkara ke jIva bhI vahIM vajranAbhi ke sahodara hue| unake nAma vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita the / jo vajrajaMgha ke bhava meM AhAradAna ke samaya sAtha meM the, ve mativara Adi maMtriyoM ke cAra jIva bhI graiveyaka se cayakara vajranAbhi ke bhAI ke rUpa meM avatarita hue| unameM mativara maMtrI kA jIva subAhu, Ananda purohita kA jIva mahAbAhu, akaMpana senApati kA jIva pITha aura dhanamitra seTha kA jIva mahApITha huA / isaprakAra pUrvabhavoM ke saMskAroM ke kAraNa saba jIva eka sthAna para ekatrita ho gaye / zrImatI kA jIva jo acyuta svarga meM pratIndra huA thA, vaha vahA~ se cayakara isI nagarI meM kuberadatta vaNika ke ghara dhanadeva nAmaka | putra huA / 'zalAkA puruSa' grantha ke kathAnAyaka bhagavAna RSabhadeva kA jIva hI apane dUsare pUrva bhava meM rAjA vajrasena kA putra vajranAbhi apane pitAzrI ko kevalajJAna hone para unake pAdamUla meM solaha kAraNa bhAvanAyeM bhAkara isI bhava meM tIrthaMkara prakRti bAMdhakara eka bhava bAda bharata kSetra meM vartamAna caubIsI kA prathama tIrthaMkara honevAlA hai / vaha vajranAbhi yuvAvasthA Ane para sarva guNoM se suzobhita hone lagA; kintu zAstrAbhyAsa hone se use yauvana kA mada nahIM huA / sabaprakAra kI rAjavidyAoM meM vaha pAraMgata thA / nAbhi meM vajra kA cihna unake cakravartitva kA paricAyaka thA aura isIkAraNa unakA nAma bhI vajranAbhi par3A thA / va z2a FP bhi ca kra va rtI sarga Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREP yogya samaya para mahArAjA vajrasena ne vajranAbhi kA rAja tilaka kara cakravartI hone kA AzIrvAda diyA | aura svayaM saMsAra se virakta ho gaye / laukAntika devoM ne unake vairAgya kI anumodanA kii| rAjA vajrasena ke sAtha eka hajAra anya rAjAoM ne bhI jinadIkSA grahaNa kii| eka ora rAjA vajranAbhi kuzalatApUrvaka rAjya zAsana ko saMbhAla rahe the aura dUsarI ora munirAja vajrasena | tapo lakSmI kI sAdhanA kara rahe the| yahA~ kucha hI kAla ke bAda vajranAbhi ke zastrAgAra meM cakraratna pragaTa huA aura dUsarI ora zukla dhyAna rUpa dhyAna cakra ke dvArA munirAja vajrasena ko dharmacakra kI prApti huii| putra cakravartI banA to pitA dharmacakra dvArA kevalajJAna pragaTa kara tIrthaMkara kevalI ho gye| putra ne pRthvI ke chaha khaNDa jIte aura pitA ne akhaNDa AtmA kA Azraya lekara tInoM lokoM ko jIta liyA / zrImati aura kezava kA jIva dhanadeva bhI usI cakravartI kI cetananidhiyoM evaM cetanaratnoM meM gRhapati nAmaka ratna huaa| tIrthaMkara vajrasena divyadhvani dvArA tattvopadeza dekara jIvoM kA hita karane lage aura unake putra bhAvI tIrthaMkara vajranAbhi cakravatI hokara prajA kA pAlana karane lge| aisA lagatA thA ki mAno pitA-putra donoM lokahita meM paraspara spardhA kara rahe hoN| isaprakAra vizAla abhyudaya ke dhAraka vajranAbhi cakravartI ne cirakAla taka pRthvI kA upabhoga karate hue eka dina apane pitA vajrasena tIrthaMkara kI dezanA se atyanta durlabha ratnatraya kA svarUpa jaanaa| isa dezanA ko sunakara vajranAbhi ko aisA lagA ki "jo catura puruSa amRta tulya vacanoM ko hRdaya meM dhAraNa kara ratnatraya rasAyana kA sevana karegA, usI kA jIvana dhanya hai, sArthaka hai| ye bhoga Adi to isa jIva ne sacamuca anaMtabAra pAye, kintu unase kiMcit bhI, saMtoSa nahIM milaa| ye saba to AkulatA kI khAne hI haiN|" ata: vicAra karane lagA ki - "jisataraha kisAna bIja bacA kara hI annAdi vastuoM kA upabhoga karatA hai, usItaraha hameM bhI dharmAcaraNa karate hue hI rAjasukha kA upabhoga karanA caahie|" basa phira kyA thA, vajranAbhi ne vaisA hI kiyaa| cakravartI vajranAbhi apane cakravartitva ke uttaradAyitva ko nibhAte hae tathA mAnava jIvana ko sArthaka karane // 6 10 FEPS 64 FRE Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFE 72| hetu dharmAcaraNa ko dhyAna meM rakhate hue apanI sampUrNa dinacaryA ko niyamita banAkara jagata ke sAmane eka Adarza prastuta kiyA ki - itane bar3e sAmrAjya kA saMcAlana karate hue bhI Atmahita ke lie samaya nikAlA jA sakatA hai| eka kavi ne unakI vairAgya bhAvanA ke abhiprAya ko bhASA dete hue likhA hai ki munirAja kSemakara ke darzana aura dezanA se unake jIvana meM AmUlacUla parivartana ho gyaa| ve virAgI ho gye| aba unheM cakravartI ke vaibhava meM bhI kiMcit bhI sukha dRSTigocara nahIM ho rahA thaa| kavi kahatA hai ki - 'bIjarAkha phala bhogaveM, jyoM kisAna jaga mAMhi / tyoM cakrI sukha meM magana, dharma visArai nAhiM / / 1 / / ihavidha rAja kareM nara nAyaka, bhogeM puNya vizAla / sukhasAgara meM ramata nirantara, jAta na jAnyo kAla / / eka divasa zubha karma saMyoge, kSemaMkara muni vande / dekhi zrIguru ke pada paMkaja, locana ali Anande / / 2 / / tIna pradakSiNA de sira nAyo, kara pUjA thuti kiinii| sAdhu samIpa vinaya kara baiThyo, caranana meM diThi dInI / / guru upadezyo dharma ziromaNi, suna rAjA vairAge / rAjaramA vanitAdika je rasa, te rasa berasa lAge / / 3 / / muni sUraja kathanI kiraNAvali, lagata bharama budhi bhaagii| bhavatana bhogasvarUpa vicAryo, parama dharamaanurAgI / / iha saMsAra mahAvana bhItara, bhramate ora na Avai / jAmana maraNa jarA dava dAjhai, jIva mahAduHkha pAvai / / 4 / / 1. sAMsArika sukha meM sukhabuddhi nahIM rhii| 10 FESE FRE Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE kabahu~ jAya naraka thiti bhuMje, chedana bhedana bhArI / kabahu~ pazu parajAya dhare taha~, badha bandhana bhayakArI / / suragati meM parasampatti dekhe, rAga udaya duHkha hoii| mAnuSayoni aneka vipatimaya, sarva sukhI nahiM koI / / 5 / / koI iSTa viyogI vilakhai, koI aniSTa sNyogii| koI dIna daridrI vigUce, koI tana ke rogI / / kisa hI ghara kalihArI nArI, kai bairI sama bhaaii| kisa hI ke duHkha bAhira dIkhe,kisa hI ura ducitAI / / 6 / / koI putra binA nita jhUrai, hoya marai taba rovai / khoTI saMtatisoM duHkha upajai, kyoM prANI sukha sauve / / puNyaudaya jinake tinake bhI, nAhiM sadA sukhsaataa| yaha jagavAsa jathAratha dekhe, saba dIkhe duHkhadAtA / / 7 / / jo saMsAra viSai sukha hotA, tIrthaMkara kyoM tyAgai / kAhe ko ziva sAdhana karate, saMjama soM anurAge / / deha apAvana athira ghinAvanI, yAmeM sAra na koii| sAgara ke jala soM zuci kIjai tau bhI zuddha na hoii||8|| sapta kudhAtu bharI mala mUrata, cAma lapeTI sohai| antara dekhata yA sama jaga meM, avara apAvana ko hai|| navamala dvAra savai nizivAsara, nAma liye ghina Avai / vyAdhi upAdhi aneka vipatimaya, kauna sudhI sukhapAvai / / 9 / / 10 FESE FRE Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poSata to duHkha doSa karai ati, zoSata sukha upajAve / durjana deha svabhAva barAbara, mUrakha prIti bar3hAve / / 10 / / bhoga bure bhavaroga bar3hAveM, bairI haiM jaga jIke / berasa hoMya vipAka samaya ati, sevata lAge niike|| bajra agni viSa se viSadhara se, ye adhike duHkhdaaii| dharma ratana ke cora prabala ati, durgatipantha shaaii||11|| moha udaya yaha jIva ajJAnI, bhoga bhale kare jaaneN| jyoM koI jana khAya dhatUrA, so saba kaMcana mAneM / / jyoM-jyoM bhogasaMjoga manohara, manavAMchita jana paave| tRSNAnAgina tyoM-tyoM DaMke, lahara jahara kI Ave / / 12 / / maiM cakrI pada pAya nirantara, bhoga bhoga ghanere / to bhI tanika bhaye nahiM pUrana, bhoga manoratha mere / / rAja samAja mahA agha kAraNa vaira bar3hAvanahArA / vezyA sama lakSmI ati caMcala yAkA kauna patyArA / / 13 / / moha mahAripu vaira vicAryo, jagajiya saMkaTa DAre / tana kArAgraha banitA ber3I, parijana jana rakhavAre / / samyakadarzana jJAna carana tapa, ye jiyake hitkaarii| ye hI sAra asAra aura saba, yaha cakrI citadhArI / / 14 / / chor3e caudaha ratna navonidhi, aru chor3e saMga saathii| koTi aThAraha ghor3e chor3e, caurAsI lakha hAthI / / FEPS TO E FFE Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdika sampatti bahuterI, jIraNa tRNa sama tyaagii| nItivicAra niyogI suta ko, rAjya diyo bdd'bhaagii||15|| hoya nizalya aneka nRpati saMga, bhUSaNa vasana utAre / zrI guru carana dharI jinamudrA, paMca mahAvrata dhAre / / dhaniyaha samajha subuddhi jagottama, dhani yaha dhIrajadhArI / aisI sampatti chor3a basevana, tinapada dhoka hamArI / / 16 / / parigraha poTa utAra saba, lInoM cArita pantha / nija svabhAva meM thira bhaye, vajranAbhi niragrantha / / isaprakAra saMsAra, zarIra aura saMyogoM kI asAratA evaM kSaNabhaMguratA kA vicAra karate hue vairAgya bhAvanA bhAte hue cakravartI vajranAbhi ne parigraha kI poTalI ke bojha ko mAthe se utAra kara cAritra ke pantha para calakara nija svabhAva kI sAdhanA hetu apane pitA tIrthaMkara vajrasena ke samIpa jAkara jinadIkSA le lii| vajranAbhi ke sAtha eka hajAra putroM, ATha bhAiyoM evaM dhanadeva ne bhI jinadIkSA dhAraNa kii| solaha hajAra anya rAjAoM ne bhI cakravartI vajranAbhi ke vairAgya se preraNA prApta kara jinadIkSA le lii| yaha ucita hI hai; kyoMki zIta se pIr3ita aisA kauna vyakti hai, jo dhUpa kA sevana nahIM kregaa| sabhI ne pA~ca mahAvrata, pA~ca samitiyA~, pA~ca indriya vijaya, chaha Avazyaka aura zeSa sAta guNoM ko dhAraNa kara 28 mUlaguNoM kA niraticAra pAlana karane kI pratijJA kii| tIrthaMkara vajrasena kI dezanA - dIkSita munirAjoM dvArA 28 mUlaguNoM kA svarUpa vistAra se jAnane kI jijJAsA pragaTa karane para vajrasena tIrthaMkara kI divyadhvani meM muniyoM ke mUlaguNoM kA nimnAMkita svarUpa AyA - "he bhavya! ye vikalparUpa 28 mUlaguNa zubhabhAvarUpa haiM, inakI yathArtha pAlanA chaThaveM guNasthAna meM krodhAdi kaSAyoM kI tIna caukar3I ke abhAva kI bhUmikA meM hotI hai|" 10 FENS EFFE Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna- ye kaSAyoM kI tIna caukar3I kyA haiM ? uttara - 'are! tumheM yaha bhI patA nahIM ? suno! prathama caukar3I anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha / | dvitIya caukar3I - apratyAkhyAnAvaraNa krodha - mAna-mAyA aura lobha tathA tRtIya caukar3I - pratyAkhyAnAvaraNa - krodha- mAna-mAyA aura lobha / eka cauthI caukar3I bhI hai - usakA nAma hai saMjvalana krodha-mAna-mAyA pu aura lobha / isa cauthI caukar3I ke krodhAdi kA maMda udaya to kramaza: sAtaveM, AThaveM, navaveM guNasthAna taka | rahatA hai tathA saMjvalana kA sUkSma lobha to dasaveM guNasthAna taka rahatA hai / prazna- ye guNasthAna kyA haiM aura kitane haiM ? 82 aba a lA kA uttara - * moha aura yoga ke nimitta se honevAle AtmA ke pariNAmoM ko guNasthAna kahate haiM aura ye 14 hote haiN| jo isaprakAra haiM - 1. mithyAtva 2. sAsAdana 3. mizra 4. avirata samyaktva 5. dezavirata 6. pramattasaMyata 7. apramattasaMyata 8. apUrvakaraNa 9. anivRttikaraNa 10. sUkSmasAmparAya 11. upazAntakaSAya 12. kSINakaSAya 13. sayogakevalI jina 14. ayogakevalI jina / yaha to guNasthAnoM kI saMkSipta jAnakArI huii| aba sAdhu parameSThI kA svarUpa evaM 28 mUlaguNoM kA svarUpa jo zeSa hai, use kRpayA thor3A vistAra se batAne kI kRpA kareM / hA~ suno! sacce sAdhu parameSThI ke svarUpa kA nirUpaNa karate hue AcArya samantabhadra likhate haiM - "viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAnadhyAnataporaktastapasvI sa prazasyate / / jinake viSayoM kI AzA samUla samApta ho gaI hai, jo hiMsotpAdaka AraMbha aura parigraha se sarvathA dUra rahate haiM tathA jJAna-dhyAna va tapa meM lIna rahate hue nirantara nija svabhAva ko sAdhate haiM, ve sAdhu parameSThI haiN|" viSayoM kI AzA nahIM jinake, sAmyabhAva dhana rakhate haiM / nija-para ke hita sAdhana meM jo, niza-dina tatpara rahate haiM / / tI rthaM sm to 142 1 45 15 FE ka ra va se na za nA sarga Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svArtha tyAga kI kaThina tapasyA, binA kheda jo karate haiN| aise jJAnI sAdhu jagata ke, du:kha samUha ko harate haiM / / sAdhu parameSThI ke 28 mUlaguNa hote haiM, jo isaprakAra haiM :"paMca mahAvrata, paMca samiti, paMca indriyani rodha / SaT Avazyaka sapta guNa, aSTaviMzati bodha / / " pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, pA~ca indriyavijaya, chaha Avazyaka evaM sAta zeSa guNa - ye saba milAkara sAdhu parameSThI ke aTThAIsa mUlaguNa hote haiN| sAdhuoM ke dvArA inakA niraticAra rUpa se pAlana hotA hai| pA~ca mahAvrata - hiMsA anRta taskarI, abrahma parigraha pApa / mana-vaca-tana se tyAga kari, paMca mahAvrata thApa / anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa evaM pratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna-mAyA-lobha kaSAyoM ke abhAvapUrvaka mana-vacana-kAya se hiMsAdi pA~coM pApoM kA sarvathA tyAga paMcamahAvrata hai| 1. mithyAtva evaM anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna-mAyA-lobharUpa kaSAyoM ke abhAva se utpanna vItarAgapariNati mahAvratI munirAjoM kI bhAva ahiMsA hai| evaM tatpUrvaka trasa-sthAvara jIvoM kI virAdhanA nahIM honA dravya ahiMsA hai| yaha donoM prakAra kI ahiMsA hI sAdhu parameSThI kA ahiMsA mahAvrata nAmaka prathama mUlaguNa hai| isIprakAra kA bhAva satyAdi mahAvratoM ke saMbaMdha meM samajhanA caahie| jo isaprakAra hai - 2. mithyAtva evaM anaMtAnubaMdhI Adi tIna prakAra kI cAroM kaSAyoM ke abhAvapUrvaka satya bolane kA | pariNAma evaM satya bolanA tathA sthUla va sUkSma kisI bhI prakAra jhUTha nahIM bolanA satya mahAvrata hai| 3. uparyukta mithyAtva va kaSAyoM ke abhAvapUrvaka sthUla va sUkSma kisI bhI prakAra kI corI kA pariNAma || +FFIFE Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 // evaM corI kI kriyArUpa pariNata nahIM honA acaurya mahAvrata hai / isa mahAvrata ke dhAraka munirAja dvArA binA za lA die anya vastu kA grahaNa karanA to bahuta dUra kI bAta hai, jala aura miTTI bhI ve binA diye grahaNa nahIM karate / 4. pratyeka anturmuhUrta meM honevAlI AtmaramaNatApUrvaka svastrI va parastrI Adi sabhI ke sevana kA manavacana-kAya se sampUrNata: tyAga honA hI brahmacarya mahAvrata hai| kA pu ru Sa 5. sAdhu parameSThI ke pAsa saMyama kA upakaraNa, picchI, zuddhi kA upakaraNa kamaNDala evaM jJAna ke upakaraNa | zAstra ko chor3akara anya kisI bhI prakAra ke vastrAdi kA parigraha nahIM hotA hai / yaha aparigraha mahAvrata hai / isa saMdarbha meM jinavANI kA nimnAMkita kathana draSTavya hai - " SaTkAya jIva na hanana taiM, saba vidhi darava hiMsA TarI / rAgAdi bhAva nivArateM, hiMsA na bhAvita avatarI / / jinake na leza mRSA na jala, mRNa hU binA dIyoM gaheM / aThadaza sahasa vidha zIla dhara, cid brahma meM nita rami rahaiM / / antara caturdaza bheda bAhira, saMga dasadhA taiM TaleM / / paramAda taji caukara mahI lakhi, samiti IryA taiM caleM / / isaprakAra sAdhu parameSThI ke ye pA~ca mahAvrata rUpa pA~ca mUlaguNa hote haiM tathA nimnAMkita pA~ca samitiyA~ haiM / IrSyA bhASA eSaNA, puni kSepaNa AdAna / pratiSThApanA yuta kriyA pA~coM samiti vidhAna / / IryA samiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna-nikSepaNa samiti evaM pratiSThApanA samiti / ye pA~coM samiti mukhyata: ahiMsA evaM satya mahAvrata kI sAdhanabhUta hI haiM / muniyoM ke (saMjvalana kaSAya saMbaMdhI) kiMcit rAga hone se gamanAdi kriyAyeM hotI haiM, una kriyAoM meM ati AsaktatA ke abhAva se pramAdarUpa pravRtti nahIM hotI tathA anya jIvoM ko duHkhI karake apanA gamanAdi | prayojana nahIM sAdhate, isalie svayameva hI dayA palatI hai| isaprakAra saccI samiti hai / tI so 2 1 45 10 za nA sarga Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BEFFFF pA~coM samitiyoM kA saMkSipta svarUpa isaprakAra hai - 1. anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa evaM pratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna-mAyA-lobha kA abhAva ho | jAne se munirAja jaba bhI AhAra-vihAra-nihAra tathA devadarzana, tIrthavandanA Adi prazasta prayojana se gamana karate haiM to pramAda chor3akara cAra hAtha Age kI jamIna dekhakara, dina meM, prAsukamArga se hI gamana karate haiN| unakI isa kriyA ko IryAsamiti kahate haiN| | 2. isIprakAra uparyukta kaSAyoM kA abhAva ho jAne se munirAja dUsaroM ko pIr3AkAraka-karkaSa-nindya vacana kabhI nahIM bolte| jaba bhI bolate haiM to hita-mita-priya aura saMzayarahita, mithyAtvarUpI roga kA vinAza karane vAle vacana hI bolate haiN| unakI isaprakAra kI vAcika kriyA ko bhASAsamiti kahate haiN| 3. dhyAna, adhyayana va tapa meM bAdhA utpanna karanevAlI kSudhA-tRSA ke lagane para tapazcaraNAdi kI vRddhi ke lie munirAja 46 doSoM se rahita, 32 antarAya aura 14 maladoSa TAlakara kulIna zrAvaka ke ghara dina meM hI khar3e-khar3e eka bAra jo anuddiSTa AhAra grahaNa karate haiM, use eSaNAsamiti kahate haiN| 4. munirAja apane zuddhi, saMyama aura jJAnasAdhana ke upakaraNa, kamaNDalu, picchI aura zAstra ko sAvadhAnIpUrvaka isataraha dekhabhAla kara uThAte-rakhate haiM ki jisase kisI bhI jIva ko kiMcit bhI bAdhA utpanna nahIM hotii| muni kI isa pramAda rahita kriyA ko AdAnanikSepaNa samiti kahate haiN| 5. sAdhu aise sthAna para mala-mUtra evaM kaphAdi kSepaNa karate haiM, jo nirjantuka ho, acitta ho, ekAMta ho, | nagara se dUra nirjana ho, para ke avarodha se rahita ho tathA jahA~ bila va chidra na hoN| unakI yaha kriyA pratiSThApanA samiti kahalAtI hai| isa saMdarbha meM jinavANI kA nimnAMkita kathana draSTavya hai - paramAda taji caukara mahI lakhi, samiti IryA taiM cleN| jaga suhitakara saba ahitahara, zruti sukhada saba saMzaya haraiM; bhramarogahara jinake vacana mukhacaMdra te amRta jhae~ / / 40 41REE Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / chayAlIsa doSa binA sukula, zrAvaka tanaiM ghara azana ko; le tapa bar3hAvana hetu, nahiM tana poSate taji rasana ko| zuci jJAna saMyama upakaraNa, lakhimaiM gahaiM lakhikai dharaiM; nirjantu thAna viloki, tana-mala-mUtra-zleSama prihraiN|| paMcendriyajaya - rasa rUpa gaMdha tathA pharasa aru zabda shubh-asuhaavne| tinameM na rAga-virodha paMcendriya jayana pada pAvane / / sparzanAdi paMcendriya ke iSTAniSTa viSayoM meM rAga-dveSa rahita ho jAnA paMcendriyajaya yA paMcendriya nirodha kahA jAtA hai| munirAja apanI ruci ke anukUla-suhAvane laganevAle sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu va karNendriya ke viSayoM meM anurAga nahIM karate, harSita nahIM hote tathA pratikUla laganevAle indriya viSayoM meM dveSa-ghraNA yA asaMtoSa pragaTa nahIM karate; balki donoM paristhitiyoM meM eka-sA sAmyabhAva rakhate haiN| indriya viSayoM se saMbaMdhita unake isa samatAbhAva ko paMcendriyajaya mUlaguNa kahA jAtA hai| SaT Avazyaka - samatA samhAreM, thuti ucArai vandanA jinadeva ko| nita karaiM zruti rati, kareM pratikrama, tajai tana ahameva ko| vItarAgI munirAja sadA trikAla sAmAyika, stuti, vaMdanA, svAdhyAya, pratikramaNa aura kAyotsarga karate haiN| unakI ye kriyAyeM pratidina avazya karane yogya haiM ata: Avazyaka kahalAtI haiN| kintu munirAja inheM svavaza hokara karate haiN| unheM ye kheMca kara nahIM karanI pdd'tii| mUlAcAra graMtha meM muni ke SaT AvazyakoM kA saMkSipta svarUpa isaprakAra hai - 1. sAmAyika - citta ko ekAgra karake zuddhAtmA-kAraNaparamAtmA aura kAryaparamAtmAoM ke rUpa meM paMcaparameSThI ke svarUpa kA cintana karanA sAmAyika hai| 40 41REE Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FOR 2. stavana - RSabha, ajita Adi caubIsa tIrthaMkaroM meM se kisI eka tIrthaMkara ke athavA sabake guNoM kI stuti karanA evaM mana-vacana-kAya kI vizuddhipUrvaka unako namaskAra karanA stavana hai| 3. vandanA - arahaMta aura siddhoM ke pratibimboM ke darzana-pUjana evaM zrutadhara va tapa meM vizeSa guruoM kA mana-vacana va kAya se stutipUrvaka namaskAra karanA vaMdanA hai| 4. svAdhyAya - vAMcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadezarUpa pA~ca prakAra se zAstroM kA | adhyayana va ciMtana svAdhyAya hai| 5. pratikramaNa - dravya-kSetra-kAla-bhAva ke Azraya se ahiMsAdi vratoM meM lage hue doSoM kI nindA gardA dvArA parityAga (nAza) karanA pratikramaNa hai| 6. kAyotsarga - nitya evaM naimittika kriyAoM meM jinendradeva ke guNoM kA smaraNa karate hue jo zarIra ke prati mamatva kA tyAga hotA hai, use kAyotsarga kahate haiN| stavana va vandanA meM antara - yahA~ stavana aura vaMdanA ke saMbaMdha meM dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki stavana meM to RSabhAdi caubIsa tIrthaMkaroM ke vyaktigata nAmollekhapUrvaka guNoM kI stuti kI jAtI hai tathA vaMdanA meM arahaMta siddhoM kI pratimA ke mAdhyama se evaM AcAryAdi ke vizeSa guNoM ko smaraNa karate hue namaskAra kiyA jAtA hai| eka meM vyakti vizeSa kI mukhyatA hai aura dUsare meM kisI vyakti vizeSa kI nahIM, balki guNoM yA pada-vizeSa kI mukhyatA se stuti kI gaI hai| inake atirikta muni ke nimnAMkita sAta mUlaguNa aura hote haiM - 1. snAna kA tyAga, 2. daMtamaMjana kA tyAga, 3. bhUmi para eka karavaTa se rAtri ke pichale prahara meM alpa || nidrA lenA, 4. vastra kA sarvathA tyAga, 5. kezaluMcana karanA, 6. tIna ghar3I sUryodaya ke bAda va tIna ghar3I dina zeSa rahane ke pUrva eka bAra AhAra lenA, 7. khar3e-khar3e pANi ko hI pAtra banAkara arthAt hAtha kI aMjulI meM hI alpa AhAra lenA / isaprakAra sarvasAdhuoM ke ye 28 mUlaguNa hote haiN| munirAja ke dvArA inakA sahaja hI niraticAra pAlana hotA hai| TEN FRF Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REF / vastuta: munirAja kI sahaja jIvanacaryA-dinacaryA kA hI dUsarA nAma 28 mUlaguNa hai arthAt munirAja jaba| jaba sAtaveM guNasthAna se chaThaveM guNasthAna meM Ate haiM, usa samaya unakI jo zubhabhAvarUpa sahaja bAhya pravRtti hotI hai, vaha sahaja hI pA~ca mahAvrata rUpa, pA~ca samitirUpa, paMcendriyoM ke vijayarUpa, SaT Avazyaka tathA snAna, dantadhAvana Adi na karanerUpa hI hotI hai| azubhabhAva kA to yahA~ astitva hI nahIM hotaa| basa ina | 28 mUlaguNoM kA sahajabhAva se niraticAra pAlana honA hI digambara jaina muni kI bAhya pahacAna hai| isake binA kisI ko digambara jaina muni mAnanA munidharma kA avarNavAda hai, jo ki darzanamohanIyakarmabandha kA kAraNa hai| Namo loe savva sAhUNaM' meM inhIM sAdhuoM ko namana kiyA gayA hai| jaba hama 'Namo loe savva sAhUNaM' || boleM to sacce sAdhu kA sAkAra rUpa hamAre mAnasa paTala para aMkita hotA huA bhAsita honA caahie| aise munidharma ke dhAraka AcArya, upAdhyAya aura sAmAnya sAdhu mukhyarUpa se to AtmasvarUpa ko hI sAdhate haiM tathA bAhya meM 28 mUlaguNoM ko akhaNDita pAlate haiM samasta AraMbha aura aMtaraMga-bahiraMga parigraha se rahita hote haiM, sadA jJAna-dhyAna meM lavalIna rahate haiM, sAMsArika prapaMcoM se sadA dUra rahate haiN| AcArya va upAdhyAya to munisaMgha kI vyavasthA ke antargata prazAsanika evaM zaikSaNika pada haiN| jo sAdhu apane mUla prayojana ko sAdhate hue isake yogya hote haiM, unheM ye pada prApta hote haiN| anta meM samAdhi ke hetu AcArya, upAdhyAya bhI apane yogya ziSyoM ko apanA pada sauMpakara, svayaM una padoM se nivRtta hokara nijasvabhAva kI sAdhanA meM laga jAte haiM - aise sAdhu parameSThI ko hI Namo loe savva sAhUNaM' meM smaraNa va namana kiyA gayA hai, anya kisI ko nhiiN| isaprakAra NamokAra maMtra meM paMcaparameSThiyoM ko namaskAra kiyA gayA hai aura unakA svarUpa vItarAgavijJAnamaya hai| paMcaparameSThiyoM ke aise svarUpa ko samajhakara unakA smaraNa karate hue NamokAra maMtra kA pATha karanA hI NamokAra maMtra kA smaraNa hai aura isaprakAra ke smaraNa se jIva pApabhAvoM evaM pApa karmoM se bacA rahatA hai| 000 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / solaha kAraNa bhAvanAoM kA svarUpa evaM pahalA pUrvabhava ahamindra AtmA ke svarUpa kA cintana karanevAle dhIra-vIra vajranAbhi munirAja ne apane gRhastha jIvana ke pitA vajrasena tIrthaMkara ke nikaTa una solaha kAraNa bhAvanAoM kA cintavana kiyaa| jo isaprakAra hai - (1) darzanavizuddhi bhAvanA - nizcaya se paradravyoM se bhinna apane AtmasvabhAva kI yathArtha pratIti (anubhUti) hI darzanavizuddhi bhAvanA hai| aise darzanavizuddhi vAle jIvoM kA vyavahAra tIna mUr3hatA, chaha anAyatana ke tyAgarUpa tathA ATha zaMkAdi doSa aura ATha mada rahita hotA hai| 2. vinayasampannatA bhAvanA - nizcaya se apane AtmA ke prati vinamratA evaM vyavahAra se dharmAyatanoM ke prati vinaya bhAva kA honA hai| 3. zIlavrateSvanaticAra bhAvanA - zIla aura vratoM meM aticAra (doSa) na lagAnA zIlavrateSvanaticAra bhAvanA hai| 4. abhIkSNajJAnopayoga bhAvanA - niraMtara cAroM anuyogoM ke adhyayana meM citta lagAnA abhIkSNajJAnopayoga | Na bhAvanA hai| 5. saMvega bhAvanA - saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hokara dharma meM anurAga honA saMvega bhAvanA hai| 6. zakti:tapabhAvanA - zakti ke anusAra icchAoM ke nirodhapUrvaka aMtaraMga-bahiraMga tapoM kI bhAvanA honA zaktipramANatapa bhAvanA hai| "E_NE FE Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FOR 7. zakti:tyAgabhAvanA - aMtaraMga-bahiraMga parigraha ke prati mamatA kama karane kI bhAvanA bhAnA evaM pAtra dAna denA zaktipramANatyAga bhAvanA hai| / 8. sAdhusamAdhi bhAvanA - saMsAra ke janma-maraNa ke duHkhoM ke bhaya se unase virakta rahanA tathA sAdhuoM ke vrata-zIla Adi meM vighna Ane para unake dUra karane meM sAvadhAna rahanA sAdhu samAdhi bhAvanA hai| 9. vaiyAvRtya bhAvanA - vratI puruSoM ke rogAdika hone para usakA ucita upacAra karanA vaiyAvRtya bhAvanA | hai, vaiyAvrata tapa nhiiN| 10. arahaMta bhakti bhAvanA - arahaMta bhagavAna meM apanI nizcalabhakti bhAvanA honA arhadbhakti bhAvanA hai| 11. AcArya bhakti bhAvanA - AcAryoM ke prati apanI Adara kI bhAvanA AcAryabhakti bhAvanA hai| 12. bahuzrutabhakti bhAvanA - adhika jJAnavAna muniyoM ke prati vizeSa anurAga honA bahuzrutabhakti bhAvanA hai| 13. pravacanabhakti bhAvanA - isa bhAvanA meM zAstroM ko par3hanA/par3hAnA unheM jana-jana taka pahu~cAne kI bhAvanA hotI hai| 14. AvazyakAparihANi bhAvanA - chahoM AvazyakoM kA pUrNarUpa se nirdoSa pAlana karanA AvazyakAparihANi bhAvanA hai| 15. prabhAvanA bhAvanA - tapa tathA jJAnarUpa sUrya kI kiraNoM dvArA bhavya jIvarUpI kamaloM ko vikasita karanA jinamArga prabhAvanA bhAvanA hai| 16. vAtsalya bhAvanA - dharmAtmAoM ke prati govatsa kI bhAMti vAtsalya rakhanA vAtsalya bhAvanA hai| isaprakAra cirakAla taka tIrthaMkara prakRti kI kAraNabhUta bhAvanA bhAte hue vajranAbhi muni ne tIrthaMkara prakRti | || kA baMdha kiyA / yadyapi unakI muni avasthA meM tapazcaraNa ke pariNAmasvarUpa aneka RddhiyA~ pragaTa ho gaI // 7 ___EENE FE Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12|| thIM; parantu unakA to mAtra gauravazAlI siddhapada hI lakSya thaa| use hI kendrabindu banAkara ve nAnAprakAra ke || || tapa karate the| unheM anya kucha bhI icchA nahIM thii| isaprakAra nirvAMchaka tapa karane vAle aura vizuddha bhAvanAoM ke dhAraNa karane vAle muni vajranAbhi ko Atmavizuddhi ke sAtha yadi jagata kI nAnA laukika RddhiyA~ bhI upalabdha ho gaIM to isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai| phira bhI unhoMne to RddhiyoM ke prati upekSA hI rkhii| ve AtmasAdhanA dvArA vizuddhi ko prApta hote-hote upazama zreNI ko prApta hokara gyArahaveM guNasthAna taka pahu~ca gye| antarmuhUrta meM puna: sAtaveM guNasthAna meM A gye| Ayu ke anta meM prAyopagamana sanyAsa lekara anna jala kA tyAga kara diyaa| isa sanyAsa meM ratnatraya kI vizeSa zuddhatA hotI hai| isa saMnyAsa meM vajranAbhi munirAja Agama ke niyama ke anusAra svayaM bhI apane zarIra kA koI upacAra nahIM karate the| dUsaroM se sevA va upacAra karAne kI to bAta hI kahA~ rahI ? yadyapi unakA zarIra atyanta kRza thA, tathApi svAbhAvika dhairya ke avalambana dvArA ve kaI dinoM taka nizcala citta baiThe rhe| kSudhA, tRSA Adi pariSahoM ko sahate, dasa dharmoM kA pAlana karate, bAraha bhAvanAoM ko bhAte, vairAgya bhAvanA kA nirantara cintana karate ve puna: upazamazreNI para ArUr3ha hue| isataraha utkRSTa vItarAga bhAva ko prApta kara gyArahaveM guNasthAna meM prANoM kA tyAga kara sarvArthasiddhi meM ahamindra hue| loka ke agrabhAgarUpa jo siddhoM kA dhAma hai| usase mAtra bAraha yojana nIce yaha sarvArthasiddhi svargaloka hai| vahA~ utpanna hue jIva antarmuhUrta meM yuvA ho jAte haiN| sarvArthasiddhi meM jo akRtrima jina caityAlaya haiN| vahA~ ahamindra akRtrima jina pratimAoM kI pUjana karate haiM aura apane kSetra meM hI vicarate haiN| ve ahamindra vahA~ | rahakara hI samasta loka meM virAjamAna jina pratimAoM kI bhI pUjA karate haiM, tIrthaMkara RSabhadeva ke jIva usa puNyAtmA ahamindra ne apane mana-vacana-kAya kI pravRtti jinapUjA aura tattvacarcA meM hI lagAI thii| ve paraspara REvFCEF to EEE Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE tattvacarcA meM hI apanA adhikAMza samaya vyatIta karate the| zuklalezyA hone se ve apane prApta vaibhava se hI || pUrNa saMtuSTa rahate the| una ahamindroM meM choTe-bar3e kI bhAvanA nahIM hotI, ve saba samAna hote haiM, unameM paraspara IrSyA nahIM hotI, dveSa nahIM hotA, nindA-prazaMsA kI bhAvanA nahIM hotii| vahA~ sabhI ahamindra sukhamaya, harSa sahita vartate hue AtmasAdhanA meM lIna rahate haiN| sarvArthasiddhi meM ahamindra taiMtIsa hajAra varSa bAda mAnasika divya AhAra lete haiN| sAr3he solaha mAha meM ekabAra zvAsocchavAsa lete haiN| yadyapi ahamindroM meM apane avadhijJAna kI kSetra sImA taka bAhara jAne kI sAmarthya hotI hai; parantu rAga atyanta maMda hone ke kAraNa ve apane vimAna se bAhara nahIM aate-jaate| vajranAbhi cakravartI ke AThoM bhAI - vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita, bAhu, subAhu, mahAbAhu, pITha aura mahApITha tathA zrImati kA jIva dhanadeva - ye nau ke nau prANI bhI apane-apane puNya prabhAva se vajranAbhi ke sAtha hI sarvArthasiddhi meM ahamindra hue| ve vahA~ mokSa sukha jaisA nirAkula sukha kA anubhava karate the| viSaya bhogoM se rahita Atmika sukha kA anubhava karate hue rahate the| ___ yadyapi vahA~ pA~coM indriyoM ke anukUla bhogoM kI sukha sAmagrI nahIM hai tathApi ve vahA~ sabase adhika sukhI the; kyoMki sacamuca bhoga sAmagrI sukha kI sAdhana nahIM; mAtra viSayajanya pIr3A ko kama karane kA tAtkAlika upacAra mAtra hai| jaise kisI ko jalana ho aura ThaMDe pAnI kI paTTI se usa jalana ko kucha dera ko kama kara diyA jAtA hai, kisI ko bAlator3a (phoDA) ho aura pIpa (pasa) se bhArI pIr3A ho rahI ho to phor3e ko cIraphAr3a kara yA garama salAkhoM se phor3akara pIpa (pasa) nikAla diyA jAya to baicena rogI ko thor3I dera ko caina mila jAtA hai| bhUkhe-pyAse ko thor3A pAnI mila jAya to usakI thor3I bhUkha-pyAsa kama ho jAtI hai| kucha dera bAda phira ve hI samasyAyeM sAmane mu~habAye khar3I hotI haiM - isataraha bhoga sAmagrI sukha kA sAdhana nahIM duHkha kA kSaNika pratikAra mAtra hai, asthAI upAya hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / sarvArthasiddhi meM ye saba AkulatAyeM eka to haiM hI nahIM, yadi haiM bhI to ati alpa haiM, jinakI pUrti sahaja | ho jAtI hai| ata: vahA~ ke sukha kI tulanA mokSa se kI gaI hai| yadyapi mokSasukha sarvArthasiddhi ke sukha se bhinnaprakAra kA nirAkula evaM atIndriya AnaMdasvarUpa hai| ata: sarvArthasiddhi se guNanaphala nikAlanA to saMbhava nahIM hai; phira bhI adhika batAne kA dUsarA sAdhana na hone se anantaguNA kaha dete haiN| sacamuca mokSa kA sukha | to anupama hai, usase saMsAra ke kisI bhI sukha kI tulanA nahIM kI jA sakatI, kyoMki vaha sampUrNa icchA | ke abhAva meM hai aura saMsAra meM sarvArthasiddhi meM abhI kaSAyeM aura icchA vidyamAna hai, bhale vaha ati manda hai, para haiM to shii| ina saba kathanoM se yaha to siddha hotA hI hai ki jitanI icchAyeM kama hoMgI, utanA hI sukha adhika hogaa| bhoga-sAmagrI sukha kA sAdhana nahIM hai| ata: yadi hama sacamuca saccA sukha cAhate haiM to sampUrNa saMsAra ko asAra jAnakara mukti kI sAdhanA karanI caahie| yahI saMdeza hameM sarvArthasiddhi ke jIvoM ke paricaya se prApta hotA hai| vastuta: viSayoM ke anubhava se jo sukhAbhAsa hotA hai, vaha bhI parAdhIna hai, bAdhAoM se yukta hai, antarAya (bAdhA) sahita hai, karmabandhana kA kAraNa hai| isakAraNa vaha vastutaH duHkha hI hai| sarvArthasiddhi meM samakita hone ke kAraNa devoM ne atIndriya Ananda kA svAda le liyA hai, isakAraNa unheM laukika sukha lubhA nahIM paate| ata: ve bAhya viSayoM ke binA hI sukhI haiN| yadi bhoga sAmagrI meM sukha ho to Upara-Ara ke svargoM meM bhoga saMyoga kama kyoM hote gaye ? Upara-Upara ke svargoM meM adhika bhoga sAmagrI honA cAhie thii| kAya kA pravicAra (bhoga) mAtra aizAna svarga taka hI hotA hai| rasanA kI viSayabhUta bhUkha Upara adhika antarAla se lagatI, usakI pUrti bhI kaMTha meM amRta jharane se ho jaatii| ve rasanA kA svAda hI nahIM jAnate / sarvArthasiddhi meM 33 hajAra varSa bAda kaMTha meM amRta jharatA hai aura bhUkha kA vikalpa zAMta ho jAtA hai| ina saba zAstrIya pramANoM se bhI siddha hai ki viSayoM meM sukha nahIM hai| yahA~ yaha kahA gayA hai ki ati hI nikaTa meM jise tIrthaMkara pada prApta honA hai, usa vajranAbhi ne jisaprakAra | RPFVDFNEFootE | Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BEF vizuddhipUrvaka pramAda rahita ho AtmasAdhanA aura jinendra evaM jinavANI kI ArAdhanA kI aura mahAna sukha prApta kiyA, usIprakAra hama bhI yadi sukha ke abhilASI hoM aura duHkhoM se chUTanA cAhate hoM to hameM bhI pramAdarahita hokara jinendrakathita tattvAbhyAsa karanA caahie| | tIrthaMkara paramAtmA ke jo garbha, janma, tapa, kevalajJAna aura mokSakalyANaka hote haiM, ve paMcakalyANaka hI AtmA se paramAtmA banane kI prakriyAe~ haiN| vizva ke samasta darzanoM meM jainadarzana hI eka aisA darzana hai, | jo kahatA hai ki pratyeka AtmA svabhAva se to svayaM paramAtmA hai hI, yadi svayaM ko jAne, pahacAne aura svayaM meM jama jAye, rama jAye to paryAya meM bhI paramAtmA bana sakatA hai| ___ hamAre tIrthaMkara apane pichale bhavoM meM hamAre-tumhAre jaise hI pAmara puruSa the evaM anAdikAla se caturgati meM paribhramaNa karate the| unhoMne kAlalabdhi Ane para svayaM ko jAnA, pahacAnA, svayaM ko anubhava kiyaa| svayaM meM samA gaye to antarmuhUrta meM hI sarvajJatA prApta kara paramAtmA bana gye| bhagavAna RSabhadeva ne paramAtmA banane kA kArya bhogabhUmi ke Arya ke bhava meM kiyA thA, jo RSabhadeva kA chaThavA~ pUrva bhava thA aura yahI kArya bhagavAna mahAvIra ne dasa bhava pUrva zera kI paryAya meM kiyA thaa| bhagavAna pArzvanAtha ne yahI kArya hAthI ke bhava meM kiyA thaa| ina bAtoM se spaSTa hai ki jainadarzana ke anusAra na kevala manuSya; balki pazu bhI paramAtmA bana sakate haiN| paMcakalyANaka ghaTanAyeM bharatakSetra ke pratyeka tIrthaMkara ke jIvana meM ghaTatI haiN| videhakSetra meM yadyapi kucha tIrthaMkaroM ke do yA tIna kalyANaka hI hote haiN| bhagavAna RSabhadeva se bhagavAna mahAvIra taka caubIsoM tIrthaMkaroM ke pA~coM kalyANaka hue haiN| tIrthaMkaroM ke sabhI kalyANakoM ke mahotsava indroM dvArA hI saMcAlita hote haiN| ataH usameM kahIM koI hiMsA | RFav | REF FEE Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFE 15|| nahIM hotii| abhiSeka kA jala kSIra samudra se AtA hai, jo pUrNa nirjantuka hotA hai| pUjA sAmagrI divya aura | ahiMsaka hotI hai| ata: unakI nakala para hiMsotpAdaka sAmagrI se pUjA nahIM karanA caahie| nirgrantha muni kA svarUpa nirgrantha muni nagna hI kyoM hote haiM ? isa prazna kA uttara Agama, yukti tathA vijJAna aura manovijJAna ke anusAra isaprakAra hai - (1) jainadarzana kI dArzanika vyAkhyA ke anusAra athavA zAstrIya dRSTikoNa se nirgrantha sAdhu kI nirmala pariNati meM (chaThaveM-sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA meM) anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa evaM pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAyoM kA abhAva ho jAtA hai; isakAraNa nirgrantha munirAjoM ko isa bhUmikA meM vastra dhAraNa karane kA bhAva hI nahIM aataa| ata: ve nagna rahate haiN| (2) sampUrNa kAmavAsanA va viSayavikAra para vijaya prApta ho jAne se athavA pUrNa nirvikArI ho jAne se unakI nagnatA sahaja va svAbhAvika hai| (3) yadi koI balAt unake Upara vastra DAla de yA pahanA de to ve use upasarga (Apatita saMkaTa) mAnakara usa upasarga ke dUra na hone taka bhojana-pAnI evaM gamanAgamana kA bhI tyAga kara dete haiN| (4) lajA-gArava, zIta-uSNa, DAMsa-macchara Adi ke samasta pariSahoM ko jIta lene se nirgrantha sAdhu ko vastra dhAraNa karane kA bhAva nahIM hotA, vikalpa hI nahIM AtA, ata: nirgrantha muni nagna rahate haiN| (5) nirgrantha sAdhu pUrNa svAdhIna aura svAvalambI hote haiM, parAdhInatA aura parAvalambana unake svabhAva meM hI nahIM hotaa| ata: saMyama kA upakaraNa pichI, zuddhi kA upakaraNa kamaNDala tathA jJAna kA upakaraNa zAstra ke sivA unheM kucha bhI svIkRta nahIM hotA hai| ata: nagna hI rahate haiN| (6) dizAyeM hI jinake ambara (vastra) hote haiM, jinheM deha para vastra dhAraNa karane kA rAga (bhAva) nahIM rahatA, || Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazoM dizAe~ hI unake ambara hone se unheM to digambara jainasAdhu kahate hI haiM, jo unake bhakta yA anuyAyI hote | haiM, unheM digambara jaina zrAvaka kahate haiN| | (7) nanheM-munne do tIna-varSIya nirvikArI bAlakavat nirgrantha sAdhuoM ko vastra dhAraNa karane kA vikalpa nahIM AtA, AvazyakatA hI anubhava nahIM hotii| jisataraha kAma-vAsanA se rahita bAlaka mA~-bahina ke samakSa lajAtA nahIM hai, saMkoca bhI nahIM karatA tathA mA~-bahinoM ko bhI use nagna dekhane se, goda meM lene se lajA nahIM AtI; ThIka usItaraha nirvikArI nirgrantha munirAjoM ko bhI lajjA nahIM aatii| unake darzana karane meM unake bhakta nara-nAriyoM ko bhI saMkoca nahIM hotaa| (8) isataraha jaba unake AtmA meM koI kaSAya yA manovikAra kI granthi hI nahIM rahI to tana para vastra kI gAMTha kaise raha sakatI hai ? ataH ve nagna hote haiN| (9) laukika dRSTi se bhI digambara jaina muniyoM ko sAmAjika sImAoM ke ghere meM nahIM gherA jA sakatA; kyoMki ve lokavyavahAra se Upara uTha cuke haiM, vyavahArAtIta ho gaye haiN| ve vanavAsI siMha kI bhAMti pUrNa svataMtra, svAvalambI aura atyanta nirbhaya hote haiN| isakAraNa ve mukhyatayA vanavAsI hI hote haiN| mAtra AhAra hetu nagara meM Ate haiN| kAla doSa se vana meM jIvana asurakSita ho calA hai, zArIrika saMhanana bhI kamajora hone se isa kalikAla meM nagara ke nikaTa ke upavanoM meM nasiyA meM yA nagara ke ekAnta sthAna meM jala se bhinna kamala kI bhAMti Thahara kara sAdhu dharma sAdhana karate haiN| digambara jaina sAdhuoM kI nirgranthatA nirdoSatA, nirvikAritA, nirpekSatA, nirbhayatA, nizciMtatA aura sahaja svAbhAvikatA kI paricAyaka hai| digambaratva kI svAbhAvikatA, sahajatA aura nirvikAritA ke sAtha usakI nagnatA kI anivAryatA se aparicita katipaya mahAnubhAvoM ko munirAja kI nagnatA meM jo asabhyatA va asAmAjikatA dRSTigocara hotI hai, vaha unake svayaM kI samajha aura soca kA phera hai| aise loga samaya-samaya para nagnatA jaise sarvotkRSTa rUpa | I/ Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE se nAka-bhauM sikor3ate rahate haiM, ghRNA kA bhAva bhI vyakta karate rahate haiN| unheM eka bAra nagnatA ko nirvikArI dRSTi se dekhanA caahie| anya darzanoM meM bhI nagnatA ko hI sAdhu kA utkRSTa rUpa mAnA gayA hai| paramahaMsa nAmaka paramata (jainetara) ke sAdhu bhI nagna rahate haiM - aisA unake hI purANoM meM ullekha hai| hA~, nirvikArI hue binA nagnatA nizcita hI nindanIya hai| nagnatA ke sAtha nirvikArI honA anivArya hai| | kevala tana se nagna hone kA nAma digambaratva nahIM hai| rAga-dveSa, kAma-krodhAdi vikArI bhAvoM se mana (AtmA) kI nagnatA ke sAtha tana kI nagnatA hI saccA digambaratva hai| isa nagnatA ko kabhI bhI lajjAjanaka, aziSTa evaM azlIla nahIM kahA jA sktaa| aisI nagnatA to parama pUjya hai, Adarza hai, ata: anukaraNIya hai| hindU dharma ke prasiddha RSi zukrAcArya ke kathAnaka se yaha bAta atyanta spaSTa hai ki tana kI nagnatA ke sAtha mana kA nirvikArI honA atyanta Avazyaka hai; anyathA jo nagnatA pUjya hai vahI nindanIya ho jAtI hai| kahA jAtA hai ki zukrAcArya yuvA the, para zizuvat nirvikArI the ata: sahaja bhAva se nagna rahate the| eka dina ve usa tAlAba ke kinAre se jA rahe the, jahA~ RSi kanyAyeM nirvastra hokara snAna va jalakrIr3A kara rahI thiiN| ve zukrAcArya ko dekhakara bhI vaisI nagna avasthA meM hI snAna karatI rahIM, jarA bhI nahIM ljaaii| RSi kanyAyeM va zukrAcArya donoM hI eka-dUsare kI nagnatA se jarA bhI prabhAvita nahIM hue| thor3I dera bAda zukrAcArya ke vayovRddha pitA vahA~ se nikale / unheM dekhate hI sabhI RSi kanyAyeM lajA giiN| ve na kevala lajAIM, kSubdha bhI ho giiN| jala krIr3A chor3akara bhAgI aura sabane vastra pahana lie| dekho! ve RSi kanyAyeM yuvaka ko nagna dekha to lajAI nahIM aura eka vRddha vyakti ko dekha lajA giiN| jarA socie! isakA kyA kAraNa ho sakatA hai ? basa yahI na ki tana se naMgA yuvaka mana se bhI naMgA thA, nirvikArI thaa| aura usake pitA abhI mana se pUrNa nirvikArI nahIM ho sake the| yaha bAta nAriyoM kI nigAha se chipI nahIM rahI, raha bhI nahIM sakatI thii| koI kitanA bhI kyoM na chipAyeM, para mana kA vikAra to sira para car3hakara bolatA hai| kahA bhI hai - "mukhAkRti kaha deta hai, maile mana kI bAta" Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EFF nagnatA se napharata karane kA artha hai ki hameM apanA nirvikArI honA pasaMda nahIM hai| para dhyAna rahe, tana kI nagnatA ke sAtha mana kI nagnatA honI hI cAhie, anyathA koI lAbha nahIM hogaa| nagnatA kalaMkita hI hogii| isalie to kahA hai - "samyagjJAnI hoya bahuri dRr3ha cArita liije|" jinAgama ke sivAya anya jainetara zAstroM evaM purANoM meM bhI digambara muniyoM ke ullekha milate haiM - rAmAyaNa ke sarga 14 ke 22 veM zloka meM rAjA dazaratha nirgrantha zramaNoM ko AhAra dete batAye gaye haiN| bhUSaNa kI TIkA meM zramaNa kA artha digambara muni kiyA hai| zrImadbhAgavata aura viSNu purANa meM RSabhadeva kA digambara muni ke rUpa meM hI ullekha hai| vAyupurANa evaM skandha purANa meM bhI digambara muni kA astitva darzAyA gayA hai| IsAI dharma meM bhI digambaratva ko svIkAra karate hue kahA gayA hai ki "Adama aura havvA" nagna rahate hue kabhI nahIM ljaaye| isaprakAra hama dekhate haiM ki itihAsa evaM itihAsAtIta zramaNa evaM vaiSNava sAhitya meM yahA~ taka kahA gayA hai ki digambara hue binA mokSa kI sAdhanA evaM kaivalyaprApti saMbhava nahIM hai| ata: nagnatA se napharata karanA, ghraNA karanA apane hI dharma, saMskRti, purAtattva evaM satya se ghraNA karanA hai| 000 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna RSabhadeva ke garbha evaM janmakalyANaka jaba tIrthaMkara kA jIva mAtA ke garbha meM AtA hai, taba usake garbha meM Ane ke 6 mAha pUrva se kubera dvArA pratidina tIna bAra sAr3he tIna karor3a divya ratnoM kI varSA hotI hai| jisase pUre nagara meM daridratA kA abhAva ho jAtA hai| nirdhana vyakti divya sukha-sAmagrI ko pAkara dhanya ho jAte haiN| ye ratna tIrthaMkara ke pitA ke rAjamahala ke prAMgaNa meM barasate haiN| ata: AzaMkA kI to koI guMjAiza nahIM hai; phira bhI koI aisA tarka kara sakatA hai ki jo ratna (patthara) oloM kI taraha AkAza se barasate hoMge, una divya ratnoM kI bAjAra meM kyA kImata hotI hogI ? ve bAjAra meM bikate hoMge yA nahIM? unase hamArA kahanA hai ki yadi Apako yaha bAta nahIM jaMcatI hai to Apa ratnoM kI varSA ko samRddhi kA pratIka to mAna hI sakate haiN| jaise ki jaba kRSi ke anukUla samaya para pAnI kI varSA hotI hai to loga kahate haiM ki yaha pAnI nahIM sonA barasa rahA hai; kintu vahA~ koI sone ke kaNa yA svarNa AbhUSaNa to nahIM barasate - aise hI jaba tIrthaMkara kA janma hotA hai to sAre deza meM samRddhi ho jAtI hai, koI daridra nahIM rhtaa| na ativRSTi hotI hai, na anAvRSTi aura na akAla yA duSkAla par3atA hai| basa, ise hI ratnoM kI varSA ke pratIkarUpa mAna lo| aprayojanabhUta bAtoM meM tarka karane se prayojanabhUta tattva meM azraddhA ho sakatI hai| ataH aise tarka karanA ucita nahIM hai| jinavANI meM aise ullekha Aye haiM ki usa ratnavarSA se bhagavAna ke pitA dvArA kimicchika dAna dene se daridroM kI daridratA samApta ho gaI thii| isakA artha bhI yahI hai ki ve ratna kevala zobhAmAtra nahIM hote; balki bahumUlya hote haiN| unase daridroM kI daridratA dUra hotI hai| tiloyapaNNati, mahApurANa, harivaMzapurANa, padmapurANa, zAntinAtha purANa, mahAvIra purANa IF FIFE FIFE Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 za lA kA pu ru Sa yaha to manovaijJAnika satya aura vAstavika tathya hai ki jaba koI bar3A kAma hotA hai to pahale vaha hamAre sapane meM hI avatarita hotA hai, bAda meM bhautika rUpa se sAkAra rUpa letA hai| ThIka isIprakAra jaba tIrthaMkara kA jIva garbha meM AtA hai to usake pUrva mAtA ke 16 svapnoM meM AtA hai / ve 16 svapna isa bAta ke sUcaka haiM ki mAtA ke garbha meM tIrthaMkara kA jIva AnevAlA hai / kaise hoMge ve mAtA-pitA, jinake ghara meM tIrthaMkara avatarita hoMge ? kaise hoMge ve saubhAgyazAlI loga, jinheM tIrthaMkara jaise zalAkA puruSa kA samAgama hogaa| jaba mAtA ko 16 svapna Aye to unake pariNAma ati nirmala hote gaye / prAtaH uThakara mAtA marudevI ne rAjA nAbhirAja se una svapnoM kA phala pUchA - rAjA nAbhirAja ne kahA - "he rAnI ! solaha svapnoM meM prathama svapna meM airAvata hAthI kA dekhanA dharma zreSTha putra hone kA sUcaka hai| dUsare svapna meM svapna meM siMha kA dekhanA zaktizAlI vRSabha kA dekhanA putra kA jagata guru hone kA sUcaka hai| tIsare putra kA sUcaka hai| cauthe svapna meM do puSpa mAlAyeM dekhanA - | tIrthapravartana karane kA sUcaka hai| pA~caveM svapna meM lakSmI dvArA snAna kA phala indroM dvArA janmAbhiSeka kA sUcaka hai| chaThaveM svapna meM pUrNa candramA kA dekhanA jagata ke sukhI hone kA pratIka hai| sAtaveM svapna meM - - - Sa bha de e 101 - - udita hote sUrya kA dekhanA pratApI hone kA pratIka hai| AThaveM svapna meM yugala svarNa ghaTa kA dekhanA nidhipati hone kA pratIka hai| navama svapna meM yugala mInoM kA khela dekhanA Ananda kA pratIka hai| dasaveM nma svapna meM kamalayukta sarovara dekhanA aneka lakSaNoM se zobhita hone kA pratIka hai| gyArahaveM svapna meM - laharAte sAgara kA dekhanA jagata kA guru evaM sarvajJa hone kA pratIka hai| bArahaveM svapna meM siMhAsana kA dekhanA sAmrAjya ke svAmI hone kA pratIka hai| terahaveM svapna meM devavimAna kA dekhanA svarga se Ane kA pratIka hai| caudahaveM svapna meM - nAgendra bhavana kA dekhanA avadhijJAnI hone kA sUcaka hai / pandrahaveM svapna meM - ratnoM kI rAzi kA dekhanA guNavAna hone kA sUcaka hai / solahaveM svapna meM - dhUmarahita agni kA dekhanA karmadhvaMsa karane kA sUcaka hai tathA anta meM baila kA mukha meM praveza karanA dekhanA tIrthaMkara putra ke utpanna hone kA sUcaka hai| ka lyA Na - ka sarga Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 // rAjA nAbhirAja ke mukha se svapna ke phala sunakara marudevI harSita huii| ahamindra ko svarga se mAtA marudevI | ke garbha meM Ate hI indraloka meM ghaNToM ke nAda Adi aneka maMgala cihna pragaTa hue| unase bhagavAna ke garbhakalyANaka kA prasaMga jAnakara saudharma indrAdi deva vahA~ Aye aura ayodhyA nagarI kI pradakSiNA karake mAtA-pitA ko namaskAra kiyaa| saudharma indra dikkumArI Adi deviyoM ko mAtA marudevI kI sevA meM lagAkara vApasa cale gye| ve deviyA~ mAtA kI prazaMsA karate hue kahatI thIM ki "he mAtA! Apake garbhastha putra dvArA jagata kA saMtApa naSTa hogA, isalie Apa jagata kA pAlana karanevAlI jagata mAtA ho| he mAtA! ApakA putra jagata vijetA, sarvajJa, tIrthaMkara aura kRtakRtya hokara zIghra hI mokSa prApta kregaa|" ve deviyA~ Ananda sahita mAtA ke sAtha anekaprakAra se tattvacarcA karatI thiiN| mAtA unheM madhurabhASA meM uttara detI thiiN| mAtA se kie gaye kucha praznottara isaprakAra haiM devI - he mAtA jagata meM sarvazreSTha ratna kauna-sA hai ? mAtA - samyagdarzana ratna jagata meM sarvazreSTha hai| devI - he mAtA ! jagata meM kisakA janma saphala hai ? mAtA - jo AtmA kI sAdhanA kare, usI kA janma saphala hai| devI - jagata meM baharA kauna hai ? mAtA - jo jinavacana nahIM suntaa| devI - he mAtA! jagata meM kauna-sI strI uttama hai| mAtA - jo tIrthaMkara putra ko janma de| RPFF PER ka Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFF isaprakAra dikkumArI Adi deviyA~ nau mAha taka anekaprakAra se marudevI mAtA kI sevA karatI thIM tathA || | vividha goSThiyoM dvArA mAtA ko prasanna rakhatI thiiN| 2. janmakalyANaka - nau mAha bAda caitrakRSNa navamI ke suprabhAta meM marudevI ke udara se bAlaka RSabha kA janma huaa| tIna jJAna se suzobhita bAlaka RSabha kA janma hote hI tInoM lokoM meM Ananda chA gyaa| pRthvI Ananda se jhUma utthii| AkAza nirmala ho gayA / kalpavRkSoM se puSpoM kI varSA hone lagI, sugandhita vAyu vahane lgii| indrAsana Dolane lgaa| svarga meM divya bAje bajane lge| sarvatra Ananda chA gyaa| zaMkA - ina paMcakalyANakoM ke saMbaMdha meM eka prazna yaha uThatA hai ki mokSa to kalyANa svarUpa hai hii| kevalajJAna bhI kalyANasvarUpa hai; tapa bhI kalyANa kA kAraNa hai| ata: ina tInoM ko kalyANaka kahanA to ucita hI hai; kintu garbha meM AnA aura janma lenA to kalyANa ke kAraNa nahIM haiN| phira inheM kalyANaka kyoM kahA gayA hai ? garbha meM to sabhI Ate haiM, janma bhI saba lete haiN| to tIrthaMkaroM ke garbha-janma ko kalyANaka kahane kA kyA aucitya hai ? samAdhAna - yadyapi puna:-puna: garbha meM AnA aura bAra-bAra janma lenA kalyANasvarUpa nahIM hotA; parantu jisa garbha evaM janma ke bAda puna: garbha meM Akara nau mAha taka mAtA ke udara meM auMdhe mu~ha laTakane kA kaSTa na bhoganA par3e aura jise bArambAra janma kI asahA pIr3A na jhelanA par3e, usa garbha evaM janma ko kalyANaka kahate haiN| RSabhadeva kA jIva aba kisI mAtA ke garbha meM nahIM AyegA, janma bhI nahIM legA; ata: unake janma ko janmakalyANaka kahate haiN| vizeSa puNyodaya se tIrthaMkara ke jIva mAtA ke garbha evaM janma meM kaSTa nahIM pAte / tIrthaMkara kI mAtA bhI garbhakAla meM evaM prasUti ke samaya kaSTa nahIM paatiiN| saba sahaja ho jAtA hai| ataH nissandeha tIrthaMkara kA garbha meM AnA garbhakalyANaka evaM janma lenA janmakalyANaka hai| bAla tIrthaMkara mA~ kA dugdhapAna nahIM karate, indra dvArA amRta lagA apane paira kA agUMThA cUsate haiN| RFavo HF OFFER Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmAbhiSeka ke pazcAt bAla tIrthaMkara RSabhadeva kI saudharma indra dvArA stuti kI gii| stuti kA sAra isaprakAra hai - "he deva! mithyAjJAna rUpa aMdhakUpa meM par3e hama saMsArI prANiyoM ko prakAzamaya dharmabhUmi para nikAlane hetu ekamAtra Apa hI hastAvalambana haiN| ApakI divyadhvani rUpa vacana kiraNoM dvArA hamAre hRdaya kA ghora ajJAna aMdhakAra naSTa hogaa| he prabhu! ApakA pragaTa honevAlA kevalajJAnasUrya ananta padArthoM ko | ekasAtha prakAzita karanevAlA hogaa| he nAtha! Apa atulyabala ke dhAraka haiM, isakAraNa Apake navaveM pUrva bhava kA 'mahAbala' nAma aba sArthaka ho gayA hai, Apa lalita aMga ke dhArI haiM, ata: AThameM pUrva bhava meM Sa ApakI lalitAMgadeva saMjJA bhI Aja sArthaka huI hai| isIprakAra Apake jitane bhI pUrvabhavoM ke nAmoM ke ullekha purANoM meM prApta haiM, Apane isa vartamAna RSabhadeva ke bhava meM una saba nAma nikSepoM ke nAmoM ko bhAvanikSepa | meM parivartita kara diyA hai, sabhI nAmoM ko sArthaka siddha kara diyA hai / pu ru (103 za lA kA isaprakAra jo tInaloka ke adhipati haiM, indrAdi dvArA pUjya haiM, hameM bhI unakA Azraya lene yogya hai / aise bhagavAna RSabhadeva nAbhirAja ke ghara meM divya bhoga bhogate hue deva kumAroM ke sAtha-sAtha cirakAla taka krIr3A karate rhe| praur3ha hone para vidhivat rAjyazAsana kA saMcAlana karate rahe / jaba rAjakumAra RSabhadeva yuvA hue to mAtA-pitA ko unake vivAha karane kA vikalpa AyA / ve socane lage "yadyapi RSabha ekadama AdhyAtmika prakRti kA hai| rAga-raMga meM usakA mana bilkula nahIM lgtaa| vaha nirantara Atmacintana meM hI rata rahatA hai| use vivAha ke lie rAjI karanA sarala kAma nahIM hai, lagatA hai ki - vaha zAdI se inkAra hI kara de| phira bhI hamArA kartavya to yahI hai ki hama use zAdI ke lie prerita kareM, yogya vadhU kI talAza kareM; phira hogA to vahI jo honA hogA / " mahArAjA nAbhirAja aura mAtA marudevI ne paraspara vicAra-vimarza karake aura nAnA prabala yuktiyA~ socakara eka dina rAjakumAra RSabha se kahA - "Ao putra RSabha ! hameM tumase eka bahuta jarUrI bAta karanI hai| " Sa bha de va ke ga bha FIS nma ka lyA Na ka sarga Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OFERE RSabhadeva ne kahA - "AjJA dIjie tAta! ApakI prasannatA ke lie maiM ApakI AjJA zirodhArya karane || | ko tatpara huuN|" ___ mahArAjA nAbhirAja bole - "beTA hameM tumase yahI apekSA aura AzA hai; para bAta jarA gaMbhIra hai| calo tumhAre kakSa meM calakara baiThate haiM, vahA~ zAnti se bAta kreNge|" rAjakumAra RSabhadeva ke kakSa meM baiThakara mahArAjA nAbhirAja lambI bhUmikA bAMdhate hue samajhAne lage - | "beTA! aba tuma yuvA ho gaye ho, yadyapi hama jAnate haiM ki tumheM isa sAMsArika sukhAbhAsa meM kiMcit bhI ruci nahIM hai; parantu tumheM apanI mAtA kI manokAmanA to pUrNa karanI hI hogii| yaha saca hai ki Atmadharma hI sarvopari hai ata: tuma AtmalIna honA cAhate ho; para yaha kAma gRhastha dharma meM rahakara bhI to ho sakatA hai| hamane tumhAre yogya aneka kanyAyeM dekha rakhI haiM, basa tumhAre hA~ karane kI dera hai|" RSabhadeva ne sahaja hI svIkRti dete hue kahA - "ThIka hai, jaisI ApakI icchaa|" itanI sahajatA se RSabhadeva kI "hA~" sunakara nAbhirAja aura marudevI cakita raha gye| mA~ marudevI kahane lagI ki hama to socate the ki "use yaha svIkRta karAnA sahaja kArya nahIM hai, para yahA~ to kucha karanA hI nahIM pdd'aa| saca hai mahApuruSoM kI vRtti aura pravRtti atyanta sarala hotI hai, tIrthaMkara kA jIva hai na! jaba jo mana meM hotA hai, taba vahI vacanoM meM vyakta kara detA hai|" yahI to saralatA hai mahApuruSoM kii| unakI tattvaruci aura vairAgya bhI gRhastha kI bhUmikAnusAra yathArtha hI hai| gRhasthadharma meM aisA hI hotA hai| antaraMga tattvaruci bhI rahatI hai, ucita vairAgya bhI rahatA hai aura bhUmikAnusAra rAga bhI rahatA hI hai| eka ora to kumAra RSabhadeva ke yauvanAgama meM hI aisI pravRtti ki mAtA-pitA ko bhI bhrama ho gayA ki yaha zAdI hI nahIM karegA aura dUsarI ora 83 lAkha pUrva kI vRddhAvasthA meM nIlAMjanA kA nRtya dekhanA, kyA isameM kucha virodhAbhAsa nahIM lagatA? ajJAniyoM ko lagatA hogA; para vastuta: virodha nahIM hai| vaha to mAtA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REP pitA putra ke anurAgavaza aura kumAra RSabha kI gaMbhIratA ke kAraNa RSabha kI pariNati pahacAnane meM cUka gaye the| | are bhAI ! kabhI-kabhI bhUmikA kI sahI jAnakArI nahIM hone se bhI bhrama utpanna hotA hai| mAtA-pitA ke ati anurAga meM bhI putroM kI thor3I-sI vairAgyavRtti bahuta adhika pratIta hotI hai| unheM AzaMkA hotI hai | ki kAza! hamArA putra dIkSita na ho jAya / jabaki vastutaH RSabha meM aisI bAta nahIM thii| nAbhirAja aura marudevI kA yaha socanA ki "yaha to zAdI hI nahIM karegA" unake ati anurAga kA hI dyotaka thaa| unake vairAgyamayI sadAcArI yauvana avasthA meM zAdI karane kA sahaja rAga to taba bhI thA hI, tadanusAra hI to unhoMne 'hA~' kI thii| aura vaisI vairAgya vRtti ke rahate unakA nIlAMjanA kA nRtya dekhanA cauthe guNasthAna kI bhUmikA meM anucita nahIM kahA jA sakatA; kyoMki umra se dhArmika pravRtti aura aMtaraMga vairAgyavRtti ko nahIM nApA jA sakatA / nApanA bhI nahIM caahie| hA~, indra-indrANiyoM, rAjA-rAniyoM kA ekasAtha nAcanA sAdhu-santoM aura brahmacAriyoM ko kaise suhA sakatA hai? kyoMki ve to isa rAga-raMga kI bhUmikA ko pAra kara cuke hote haiN| laukAntika deva bhI to dIkSAkalyANaka ke pahale rAga-raMga ke utsavoM meM nahIM Ate, kyoMki ve bhI brahmacArI hote haiN| mahArAjA nAbhirAja ne sundara, suzIla, satI aura zAMta svabhAva kI yazasvI aura sunandA nAmaka do kanyAoM ke sAtha yuvarAja RSabhadeva kA vivAha maMgala mahotsava ke sAtha kara diyA / ve donoM kanyAyeM rAjA kaccha evaM mahAkaccha kI bahaneM thiiN| vivAhoparAnta sukha se samaya bIta rahA thaa| ___ aneka zubhalakSaNoM se sahita jyeSTha putra utpanna huaa| jisakA nAma bharata rakhA gyaa| nimittajJAniyoM ne zubha lakSaNa dekhakara batAyA ki yaha cakravartI rAjA hogaa| yuvarAja RSabhadeva kI do patniyA~ thIM - nandA (yazasvI) aura sunandA / mahArAnI nandA se bharatAdi sau | sarga // putra aura brAhmI nAma kI putrI thI aura sunandA se bAhubalI nAmaka putra aura sundarI nAmaka putrI thii| RSabhadeva // 7 FER FAV 48 Fin Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE ke prathama putra bharata cakravartI ke nAma para hI isa deza kA nAma bhArata varSa par3A hai| yuvarAja RSabhadeva ne apane | putroM ko to zastrAdi vidyAoM meM nipuNa kiyA aura brAhmI-sundarI ko akSara evaM aMkavidyA sikhaaii| | karmabhUmi kI sabhI vidyAoM aura kalAoM ke mUlajanaka rAjA RSabhadeva hI the| yadi ve yuvAvasthA meM hI dIkSita ho jAte to ina vidyAoM aura kalAoM kA vikAsa saMbhava nahIM thaa| vastuta: tIrthaMkara RSabhadeva tIrtha pravartaka hone ke sAtha-sAtha yugapravartaka bhI the| uttama putra-putriyoM ke parivAra se suzobhita yuvarAja RSabhadeva eka bAra siMhAsana para virAjamAna the| vahA~ | brAhmI evaM sundarI donoM putriyoM ne Akara vinayapUrvaka pitAzrI ko praNAma kiyaa| pitAzrI ne unheM goda meM biThAkara unake mAthe para pyAra se hAtha pherA aura unakA citta prasanna karane hetu hAsya-vinoda karate hue unake guNoM kI prazaMsA kii| phira kahA - tuma buddhimAna to ho hI tumheM yadi vidyA aura par3hA dI jAye to tumhArA janma sArthaka ho jAyegA; vidyA kI mahimA darzAte hue unhoMne kahA hai ki - vidyAdhana hI sarvazreSTha dhana hai, ise cora curA nahIM sakate, rAjA har3apa nahIM skte| bhAI bAMTa nahIM sakate, yaha kharca karane para ghaTatI nahIM, balki dUsaroM ko bAMTane para bar3hatI hI hai; ata: vidyAdhana saba dhanoM meM pradhAna hai aura hA~, sarvavidyAoM meM adhyAtma vidyA kA to kahanA hI kyA hai ? vaha to sarvazreSTha hai hii| isase sarva manoratha pUrNa hote haiN| ata: akSara aura aMkavidyA ke mAdhyama se tuma adhyAtma vidyA kA arjana kro|| aisA kahakara RSabhadeva ne donoM putriyoM ko akSara evaM aMka vidyA sikhaaii| pitA hI jinake guru the - aisI donoM putriyA~ samasta aMka va akSara vidyAoM meM pAraMgata ho giiN| pitAzrI ne bharata-bAhubalI Adi sabhI putroM ko bhI citrakalA, nATyakalA Adi laukika vidyAyeM to par3hAIM hI, sAtha meM unheM bhI adhyAtma vidyA meM pAraMgata kiyaa| sthA RSabhadeva ko janme 20 lAkha pUrva hue hI the ki idhara tIsarA kAla samApta hone ko thA, cauthA kAla sarga || Ate-Ate bhogabhUmi kI vyavasthA samApta hokara karmabhUmi pravartana kA samaya nikaTa thaa| kalpavRkSa murajhA gaye || FFREEv 04 Fla Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FEE | the| unakI phaladAna zakti kSINa ho gaI thii| prajA ghabarAkara rAjA nAbhirAja ke pAsa pahu~cI / nAbhirAja ne | unheM yuvarAja RSabhadeva ke pAsa bhejaa| prajA ne yuvarAja ke samIpa apanI samasyAe~ rkhiiN| yuvarAja RSabha ne prajA ko Azvasta kiyA aura unhoMne samasyAoM kA samAdhAna karate hue batAyA- kAla ke prabhAva se aba bhogabhUmi kA samaya samApta ho rahA hai aura karmabhUmi prAraMbha ho rahI hai| ata: aba yahA~ tumheM || pUrva aura pazcima videha kSetra kI bhAMti hI asi-masi-kRSi, vANijya, zilpa tathA sevA - ye chaha karma sIkhane hoMge aura bhinna-bhinna parivAra basAne ke lie gRhoM, grAmoM aura nagara basAne kI vyavasthA karanI hogii| isa kArya ko sampanna karAne ke lie yuvarAja ne devoM aura indroM ko smaraNa kiyaa| smaraNa karane mAtra se indra A gayA, devoM aura indroM ke dvArA sarvaprathama ayodhyA nagarI ke madhya meM maMgalasvarUpa jinamaMdira kA nirmANa karAyA gayA phira prajA kA rAhata kArya yathAyogya tarIkoM se prAraMbha kiyaa| jisameM, sukauzala, avantikA, mAlava, vatsa, pAMcAla, kAsI, kaliMga, aMga, baMga, kaccha, kazmIra, saurASTra, mahArASTra, vidarbha, Andhra, karNATaka Adi aneka deza-nagara basAye / indra dvArA pura basAye jAne se hI usakA eka nAma purandara bhI hai| yuvarAja RSabhadeva ne prajAjanoM ko asi (zastra), masi (lekhanI), kRSi, vyApAra vidyA aura zilpa - ina chaha kAryoM dvArA AjIvikA kA upadeza diyaa| RSabhadeva abhI sarAgI the, gRhastha the, vItarAgI nahIM hue the| ata: aisI AzaMkA nahIM karanA cAhie ki bhagavAna ne khetI aura zastra calAne jaise hiMsotpAdakajJAna kA upadeza kyoM diyA ? ve abhI gRhastha the aura gRhastha AraMbhI aura virodhI hiMsA kA tyAgI nahIM hotA hai| AraMbhI, udyogI aura virodhI hiMsA ko tyAgane yogya mAnate hue bhI abhI unakA tyAga saMbhava nahIM thaa| AraMbha aura udyoga meM hiMsA hotI avazya hai; para usameM uddezya hiMsA karanA nahIM, balki prajA kA saMrakSaNa, pAlanapoSaNa aura AjIvikA denA hotA hai aura usasamaya gRhastha kI bhUmikA hone se ve usake tyAgI ho bhI nahIM sakate the| tabhI to kahA hai ki muni hue binA mokSa nahIM hotaa| saMyama to tIrthaMkaroM ko bhI dhAraNa karanA hI sthA hotA hai| kahA bhI hai -jisa binA nahiM jinarAja sIjhe, tU rulyo jaga kIca meN| sarga ika gharI mata visarau karo yaha Ayu jama mukha bIca meN|| FERFvo Foo Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ORE FOR bhAI! eka hI bhUmikA ke jJAniyoM ke saMyogoM aura saMyogI bhAvoM meM mahAna antara ho sakatA hai| kahA~ kSAyika samyagdRSTi saudharma indra aura kahA~ sarvArthasiddhi ke kSAyika samyagdRSTi ahamindra! saudharma indra to janmakalyANaka meM Akara nAbhirAja ke darabAra meM tANDavanRtya karatA hai aura sarvArthasiddhi ke ahamindra dIkSAkalyANaka, kevalajJAnakalyANaka aura mokSakalyANaka meM bhI nahIM Ate; jabaki donoM caturtha guNasthAna | vAle avirati samakitI haiN| ___ saMyogoM aura saMyogI bhAvoM meM mahAna antara hone para bhI donoM kI bhUmikA eka-sI hI hai| ata: saMyogI bhAvoM ke AdhAra para rAga yA vairAgya kA nirNaya karanA ucita nahIM hai| jJAnI-ajJAnI kA nirNaya bhI saMyoga aura saMyogI bhAvoM ke AdhAra para nahIM kiyA jA sktaa| vaha samaya yuga kI Adi kA samaya thA, karmabhUmi prAraMbha hI huI thii| logoM ko karmabhUmi kI vyavasthA kA kucha bhI jJAna nahIM thaa| kalpavRkSa samApta ho gaye the| khAna-pAna kI vyavasthA zramasAdhya ho gaI thii| logoM ko anAja ugAne aura bhojana pakAne kI vidhi bhI jJAta nahIM thii| yaha saba rUparekhA bhI RSabhadeva ne hI dii| ataH unakA lambe kAlataka rAjakAja saMbhAlanA yuga kI AvazyakatA thii| karmabhUmi ke Adya sUtradhAra ve hI the| unake dvArA dI gaI vyavasthA hamAre gRhastha jIvana kA mUlAdhAra hai| hameM apane jIvana ko unake Adarza jIvana ke anusAra vyavasthita karanA caahie| mahArAjA RSabhadeva kA vesaTha lAkha pUrva kA bhArI kAla putra-pautra Adi se ghire rahane ke kAraNa, unake snehapUrNa madhura vyavahAra se sukha kA anubhava karate hue, unheM isa bAta kA patA hI na calA ki "rAjya karate hue merA itanA lambA kAla kaba/kaise bIta gayA ?" RSabhadeva kA vairAgya - eka dina saikar3oM rAjAoM se ghire hue rAjA RSabhadeva siMhAsana para virAje the| sthA bhakti vibhora indra ne RSabhadeva ko prasanna karane kI bhAvanA se apsarAoM aura gaMdhoM kA nRtya karAnA prAraMbha | sarga kiyaa| usa nRtya ne rAjA RSabhadeva ke mana ko moha liyaa| so ThIka hI hai - zuddha sphaTikamaNi bhI lAla FFREEv 04 Fla Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raMga ke saMsarga se lAla ho jAtA hai| isI bIca eka ghaTanA ghaTI - rAjA RSabhadeva ke rAjadarabAra meM nRtya karatekarate bIca meM hI nIlAMjanA kI mRtyu ho gaI/darzakoM ke manoraMjana meM vighna na ho etadartha tatkAla vaisI hI indra dvArA anya devAMganA upasthita kara dI gii| logoM ko patA hI na calA ki nRtyAMganA badala gaI hai| para RSabhadeva kI sUkSmadRSTi se bAta chupI na raha skii| | jagata ke isa svArthIpana ne unake citta ko virakta kara diyaa| ve socane lage ki hamArA manoraMjana itanA mahattvapUrNa ho gayA ki nRtyAMganA kI mauta kI kImata para bhI hamAre raMga meM bhaMga nahIM par3anA caahie| yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki "mauteM to unhoMne pahale bhI dekhI thIM, nIlAMjanA kI mauta hI unake vairAgya kI nimitta kyoM banI, vastuta: nIlAMjanA kI mRtyu kAraNa nahIM banI; balki jagata kI niSThuratA aura svArthIpanA dekha unakA dila dahala gayA / ve socane lage jagata ke jIva bar3e svArthI haiM, niSThura haiM, jahA~ inakA svArtha sadhatA ho vahA~ dUsaroM kI pIr3A kI ye kiMcit bhI paravAha nahIM krte|" RSabhadeva yaha saba pahale se jAnate the; kyoMki ve to jJAnI the, dharmAtmA the; para abhI taka unheM vairAgya kyoM nahIM huA? ina sabakA eka hI uttara hai ki abhI unakI kAlalabdhi nahIM AI thii| abhI vairAgya kA svakAla nahIM AyA thA arthAt abhI unakI paryAyagata yogyatA kA paripAka nahIM huA thaa| nimittoM se kyA hotA hai, jaba taka jIva kI yogyatA kA paripAka na ho / vastuta: antara kI taiyArI ke binA kucha nahIM hotaa| RSabhadeva to janma se hI kSAyika samakitI the, avadhijJAnI the, tIrthaMkara the, tadbhavamokSagAmI the, paraMtu jabataka unakI yogyatA kA paripAka nahIM huA, tabataka vairAgya nahIM huA / kAlalabdhi Ate hI pA~coM samavAya ekasAtha mila gaye aura unheM vairAgya ho gyaa| RSabhadeva pratyutpannamati to the hI, nIlAMjanA kI nimiSamAtra meM acAnaka mRtyu ke prasaMga meM RSabhadeva bhavatana-bhoga se virakta hue hI indra ke isa sadbhiprAya ko bhI samajha gaye ki indra ne mujhe pratibodhana hetu nRtya || sarga | ke lie jAnabUjhakara yahI nIlAMjanA rAjadarabAra meM bhejii| ve indra kI caturAI se prasanna hue aura bAraha FREv_FEE 8 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFREE R | bhAvanAoM kA isaprakAra cintavana karane lge| "sacamuca merI manuSyaparyAya ina kSaNabhaMgura rAja bhogoM aura | rAga-raMga ke lie nahIM hai, maiM itane dinoM taka inameM ulajhA rahA - yahI bar3A aphasosa hai|" tapakalyANaka - 'RSabhadeva ko vairAgya ho gayA' yaha jAnate hI brahmasvarga se laukAntika deva tapakalyANaka kI pUjA karane ayodhyA Aye aura stuti karake unhoMne rAjA RSabhadeva ke vairAgya kI anumodanA kii| AThaprakAra ke laukAntikadeva apane pUrva bhava meM zruta kevalI hote haiM, ve eka bhavAvatArI hote haiM, unake loka kA anta A gayA, isakAraNa unheM laukAntika kahate haiN| ve RSabhadeva kI stuti karate hue kahane lage - "he nAtha! Apa kevalajJAna ke prakAza dvArA ajJAna meM DUbe hue saMsAra ke uddhAra meM sanimitta bneNge| Apake dvArA darzAye dharmatIrtha ko prApta karake bhavyajIva isa saMsAra samudra ko krIr3AmAtra meM pAra kara leNge| ApakI vANI bhavya jIvoM ke kalyANa kA kAraNa bnegii| prabho! Apa dharmatIrtha ke nAyaka ho| he prabhu! Apa svayaMbhU ho| Apane mokSa kA mArga svayaM jAna liyA hai| ApakI divyavANI pratyeka AtmA ke svayaMbhU svarUpa ko smjhaayegii|" brahmasvarga ke deva Age kahate haiM ki "hama Apako pratibodhane vAle kauna ? hamameM kahA~ aisI sAmarthya hai, hamArA to mAtra ziSTAcAra hai, ise niyoga hI kahanA caahie| vastuta: Apa to svayaMbuddha haiN| bhavya jIva cAtakavata ApakI divyadhvanirUpa amRtavarSA kI AzA se ApakI ora nihAra rahe haiN| ata: Apa zIghra hI dIkSA lekara svarUpa meM sAvadhAna hokara kevalajJAna prApta kara bhavyacAtakoM ko divyadhvani kA amRta pAna kraao|" isaprakAra brahmarSi devoM dvArA stuti kie jAne para mahArAjA RSabhadeva ne dIkSA dhAraNa karane kA nizcaya kara liyaa| brahmarSi deva RSabhadeva ke vairAgya kI anumodanA karake vApisa brahma svarga cale gye| usI samaya indrAsana Dolane se saudharma indra ne jAnA ki RSabhadeva ke tapakalyANaka kA samaya A gayA hai| ata: ve tapakalyANaka kA utsava karane saba deva aura indroM ke sAtha ayodhyA aaye| kSIrasAgara ke jala se samrATa RSabhadeva kA abhiSeka kiyaa| samrATa RSabhadeva ne bAhubalI ko podanapura kA rAjya dekara yuvarAja av | FEE uparAja8. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREP pada diyaa| zeSa 99 putroM ko bhI rAjya kA bhinna-bhinna bhAga dekara samrATa RSabhadeva dIkSA hetu pUrNa nirAkula ho gye| saMsAra saMbaMdhI koI cintA unheM nahIM rhii| mAtA-pitA Adi parivAra se vidAI lekara indra dvArA sajAI gaI sudarzana nAmaka pAlakI para jaba vairAgI samrATa RSabhadeva savAra hue taba indra ne ati Adara pUrvaka bitthaayaa| usa samaya vahA~ upasthita indroM, vidyAdharoM bhUmigocarI rAjAoM meM yaha vivAda huA ki sarvaprathama pAlakI kauna uThAye ? . antatogatvA yaha nirNaya huA jo tIrthaMkara ke sAtha saMyama dhAraNa kara sakeM, unheM hI pAlakI uThAne kA adhikAra hai| eka mAtra mAnavoM meM saMyama dhAraNa kI pAtratA hotI hai, ata: yaha adhikAra unheM prApta karane kA saubhAgya milaa| indroM ko mAnavoM se IrSyA huI, unhoMne U~ce svara meM kahA - "he prabho! hama manuSya paryAya para apanA indrapada nyauchAvara karane ko taiyAra haiM, hamArA indra pada lekara badale meM hameM manuSya paryAya de deN|" yahA~ aphasosa yaha hai ki hameM parama saubhAgya se na kevala manuSyabhava milA, balki uttamakula bhI milA, zreSTha jAti, acchA kSayopazama, parivAra kI anukUlatA, satsaMgati Adi saba kucha milA; phira bhI hama cetate nahIM haiN| kSaNika paryAya kI anukUlatA me mugdha hokara hama apanA amUlya manuSya bhava yoM hI bhogoM meM gamA rahe haiN| kahIM aisA na ho ki hameM bhI kabhI pachatAnA par3e aura devoM kI bhAMti manuSya bhava prApta karane kI yAcanA karanI pdd'e| __ hameM devoM aura mAnavoM meM hue saMgharSa se yaha sabaka sIkhanA cAhie ki hama apanA amUlya samaya vyartha na gamAyeM / saMyama dhAraNa kara tIrthaMkaroM kA anusaraNa karate hue apanI mAnava paryAya sArthaka kreN| REv 000 FEE Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSabhadeva kA dIkSAkalyANaka vairAgI rAjA RSabhadeva rAja vaibhava se virakta hokara sampUrNa svataMtratA kA sukha prApta karane ke lie vana meM praveza kara rahe the| pitAzrI ke dIkSAkalyANaka ke harSa ke prasaMga meM mahArAjA bharata kimicchika dAna de rahe the| yazasvatI aura sunandA mahArAniyA~ evaM sahastroM rAjA unake pIche cala rahe the| mahArAja nAbhirAja tathA mAtA marudevI bhI unake sAtha-sAtha tapakalyANaka kA utsava dekhane ke lie pIche-pIche jA rahe the| samrATa bharata evaM bAhubalI kumAra bhI vairAgI pitA ke pIche cala rahe the| vairAgI rAjA RSabhadeva ayodhyA se thor3I hI dUra siddhArtha vana meM indra dvArA nirmita eka candrakAnta maNiyoM se banI huI pavitra zilA para jA virAje / sAtha cale rahe loga sabhA meM parivartita ho gye| dIkSA se pUrva rAjA RSabhadeva ne devoM tathA manuSyoM kI sabhA ko yogya upadeza dvArA prazAnta evaM prasanna kiyA aura antaraMga-bahiraMga parigraha kA sarvathA tyAga kara upasthita janasamUha kI sAkSIpUrvaka svata: hI digambara mudrA dhAraNa kara lii| pUrvadizA sanmukha padmAsana lagAkara siddha parameSThI ko namaskAra karake paMcamuSTi se kezaloMca kiyaa| indra ne una kezoM ko ratnamayI maMjUSA meM rakhakara kSIra sAgara meM pravAhita kara diye / jisa caitra kRSNa navamI tithi meM ve janme the, usI tithi meM unhoMne muni dIkSA lI thii| dIkSA lete hI unheM mana:paryayajJAna ho gyaa| unhoMne usIsamaya chaha mAsa kA upavAsa grahaNa kara liyA aura khar3agAsana meM dhyAnastha ho gye| yahA~ jJAtavya hai ki tIrthaMkara OM namaH siddhebhyaH kahakara svayaM dIkSita hote haiM, unakA koI guru nahIM hotaa| ve kisI se dIkSA lete bhI nahIM aura kisI ko dIkSA dete bhI nahIM haiN| ve dIkSA lete hI jIvana bhara ko mauna | dhAraNa kara lete haiN| ve kisI ko sAtha nahIM rkhte| ve to ekala vihArI hI hote haiN| kevalajJAna hone ke bAda | REFER Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREE unakI divyadhvani avazya khiratI hai; para ve chadmastha munidazA meM bilkula nahIM bolate / divyadhvani bhI sarvAMga se khiratI hai| ata: mu~ha se to ve phira bhI nahIM bolte| svAmIbhakti se prerita hokara RSabha munirAja ke sAtha AgA-pIchA soce binA rAjakaccha evaM mahAkaccha Adi cAra hajAra rAjAoM ne bhI unakI dekhA-dekhI jinadIkSA le lI, kintu jaba RSabha muni binA kucha kahe chaha mAha ko dhyAnastha ho gaye to ve cAra hajAra muni veSadhArI rAjA bhUkha-pyAsa, sardI-garmI ke kAraNa bhraSTa ho gye| aba unake lie mahArAja bharata ke bhaya se puna: vastra dhAraNa kara ghara lauTanA bhI saMbhava nahIM thA aura yathArtha mArgadarzaka ke binA vana meM rahanA bhI kaThina ho rahA thaa| ve munirAja RSabhadeva ke anizcitakAlIna dhyAna samApta hone kI pratIkSA meM kabataka dhairya rakhate / ata: vana meM hI kandamUla, phalAdi ke dvArA apanA udara poSaNa karate hue munirAja RSabhadeva ke dhyAna pUrNa hone kI pratIkSA karane lge| astu, usakA duSpariNAma jo honA thA, vaha huaa| jaba ve bhraSTa hokara bhakSya-abhakSya phala khAne lage, nadI-tAlAba kA aprAsuka pAnI pIne lage to muniveSa meM unakI aisI ayogya pravRtti dekhakara vanadevatA ne unheM aisA karane se rokA aura kahA ki "tuma nagna digambara veSa meM aisA niMdya kAma mata kro|" vanadevatA ne Age kahA - "are! bhole bhakto! aisA digambara veSa to siMhavRtti ke dhAraka tIrthaMkara Adi mahApuruSa mokSa kI sAdhanA ke lie dhAraNa karate haiN| isa veSa meM tuma kAyaroM jaisI dIna-hIna duSpravRtti mata kro| digambara veSa meM rahakara sacitta kanda-mUla mata khAo aura yaha aprAsuka jala mata pio| munirAja kA bAhya AcAra ati uttama prakAra kA jagata ke lie Adarza hotA hai|" vanadevatA ke aise vacana sunakara rAjA bhayabhIta hue aura nagnaveSa chor3akara valkala (vRkSoM kI chAla) Adi || anekaprakAra ke veSa dhAraNa kara svacchandatApUrvaka rahane lge| yadyapi unakI vaha majabUrI thI, paraMtu dhIre-dhIre || Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREE unake dvArA aneka mata-matAntara pracalita ho gye| phira bhI ve jala aura phala ke upahAroM se munirAja RSabhadeva ke caraNa pUjate rahe; kyoMki svayaMbhU bhagavAna RSabhadeva ke sivAya unakA anya koI upAsya deva nahIM thaa| RSabhadeva kA pautra mArIci bhI sAdhu bana gayA thaa| vaha kucha pratibhAsampanna tejasvI puruSa thaa| ata: usane una bhraSTa rAjAoM kA pramukha banakara unheM mithyAmata kA upadeza dekara eka paMtha kA pravartana bhI kiyaa| jaba dharma ke nAma para yaha saba uthala-puthala ho rahI thI, taba munirAja RSabhadeva AtmasAdhanA meM lIna the| tIna guptiyoM ke dhAraka the| Atmacintana ke sivAya na mana meM kucha anya socate, na vANI se kucha kahate aura na kAyA se kucha karate - isataraha mana-vacana evaM kAya ko kAbU meM rakhakara tIna guptiyoM kA pAlana karate hue dhyAnastha the| saMyama unakA kavaca thA tathA samyagdarzana Adi guNa unake sainika the, jinase ve apane Apa meM pUrNa surakSita the| jaba munirAja RSabhadeva tapa meM lIna the, taba usI bIca meM kaccha-mahAkaccha ke putra nami aura vinami rAjakumAra munirAja RSabhadeva ke pAsa Aye aura prArthanA karane lage ki he bhagavan! Apane hameM rAjya meM kucha hissA nahIM diyA, ata: hameM bhI kucha jIvana-nirvAha kI sAmagrI pradAna kro| ___ munirAja RSabhadeva ke tapa meM vighna ke isa prasaMga se dharaNendra kA Asana kampAyamAna huaa| dharaNendra ne apanA Asana kampAyamAna hone se yaha jAnA ki muni ke svarUpa se anajAna nAdAna rAjakumAra nami-vinami munirAja ke dhyAna meM vyartha hI vighna DAla rahe haiM to dharaNendra ne veSa badala kara munirAja ke pAsa pahu~ca kara sarvaprathama munirAja kI stuti-vaMdanA kI phira rAjakumAra nami-vinami ko samajhAyA ki - "ye munirAja to saba ora se pUrNa nispRha haiM, tumheM isataraha inake dhyAna meM vighna nahIM DAlanA caahie| yadi tumheM rAjapATa, dhanadaulata aura bhoga-sAmagrI cAhie to mahArAjA bharata ke pAsa jaao| munirAja to saba kucha chor3akara mukti kI sAdhanA kara rahe haiN| ve tumheM bhoga sAmagrI kahA~ se deMge?" / yaha sunakara ve donoM rAjakumAra dharaNendra se bole - "he mahAnubhAva! Apa yahA~ se cale jaao| hameM ApakI || Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ salAha kI jarUrata nahIM hai| yadyapi Apa saumya, zAnta aura tejasvI haiM, Apa koI bhadrapariNAmI mahApuruSa | lagate haiM; parantu hamAre bIca meM par3akara apanI mUrkhatA kA paricaya kyoM dete ho? hameM mApha kro| hama Apako | mUrkha kahane kI gustAkhI nahIM kara sakate; parantu do ke bIca meM bolane vAloM ko nItikAroM ne mUoM kI zreNI | meM rakhA hai| ataH hamArI hAtha jor3akara prArthanA hai ki Apa hamAre bIca meM na par3e to uttama hai| hama to RSirAja | RSabhadeva ko prasanna karanA cAhate haiM, ye hI hamAre sarvasva haiN| hama inheM chor3a kara anyatra kahIM jAnevAle nahIM haiN|" rAjakumAroM kI munirAja ke prati zraddhA-bhakti dekhakara vaha dharaNendra apane asalI rUpa meM pragaTa hokara bolA - "he kumAro ! maiM dharaNendra hU~ aura munirAja kA sevaka huuN| maiM munivara ke prati tumhArI bhaktibhAvanA se tumase prasanna hU~, calo maiM tumheM munivara RSabhadeva ke hI pUrva AdezAnusAra aura tumhArI icchAnusAra vijayA parvata kI pUrva zreNI aura uttara zreNI kA rAjapATa aura bhoga-sAmagrI detA huuN|" dharaNendra kI bAta sunakara donoM kumAra prasanna hue| unheM lagA ki sacamuca munirAja RSabhadeva hamAre Upara prasanna ho gaye haiN| unake puNya yoga se aura dharaNendra ke nimitta se una donoM ke manoratha pUrNa ho gye| vijayArddha parvata kI prazaMsA karate hue dharaNendra ne nami aura vinami rAjakumAroM ko vijayArdha parvata kA || paricaya kraayaa| rAjakumAroM ne bhI parvata kI prazaMsA sunakara prasannatA pragaTa kii| pazcAt usa dharaNendra ke sAtha parvata se nIce utara kara ati zreSTha rathanUpuracakravAla nAmaka nagara meM praveza kiyaa| dharaNendra ne vahA~ una donoM ko siMhAsana para baiThAkara saba vidyAdharoM se kahA ki "ye tumhAre svAmI haiN|" aura phira usa dharaNendra ne vidyAdhAriyoM ke hAthoM se uThAye hue svarNa kalazoM se ina donoM kA rAjyAbhiSeka kiyaa| isake pazcAt dharaNendra ne vidyAdharoM se kahA - "jisaprakAra indra svarga kA adhipati hai, usIprakAra yaha nami aba dakSiNazreNI kA adhipati hai aura yaha vinami uttara zreNI kA adhipati hai| karmabhUmi kI vyavasthA se anajAna prANiyoM ko mArgadarzana denevAle jagadguru tIrthaMkara rAjA RSabhadeva ne apanI sammati se ina nami-vinami rAjakumAroM ko yahA~ bhejA hai, isalie saba vidyAdhara rAjA prema se mastaka jhukAkara inakI AjJA kA pAlana kreN|" REv 458 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREE | isa nirdeza ke sAtha hI dharaNendra ne donoM rAjakumAroM ko gAndhAra padA aura pannagapadA nAma kI do vidyAyeM || diiN| isataraha apanA kArya pUrA kara dharaNendra vApisa calA gyaa| dharaNendra ke cale jAne para vahA~ ke vidyAdharoM || ne donoM rAjakumAroM ko apanA svAmI mAnate hue unakI AjJA kA pAlana kara apane vyavahAra se unheM saMtuSTa kiyaa| // AcArya kahate haiM ki - "dekho ! ye nami aura vinami kahA~ to utpanna hue aura kahA~ unheM samasta zatruoM ko tiraskRta karanevAlA yaha vidyAdharoM ke indra kA pada milaa| yathArtha meM manuSya ke dvArA satkarmoM se upArjita puNya hI jagata meM sukhada saMyoga denevAlA hai|" / namikumAra ne bar3I-bar3I bhogopabhoga kI sampadAoM ko prApta hue dakSiNazreNI para rahanevAle samasta vidyAdhara rAjAoM ko apane AdhIna kara liyA thA aura vinami ne uttarazreNI para rahanevAle samasta vidyAdhara rAjAoM ko namrIbhUta kiyA thaa| isaprakAra ve donoM rAjakumAra vijayArddha parvata ke taTa para niSkaMTaka rUpa se rahate the| he bhavya jIvo! dekho, munirAja RSabhadeva ke caraNoM kA Azraya lene vAle ina donoM rAjakumAroM ko puNya se hI isaprakAra kI vibhUti prApta huii| isalie jo jIva svarga Adi kI lakSmI prApta karanA cAhate haiM, ve satkAryoM dvArA puNya kA saMcaya kreN| RFav 58 ra __RSabha munirAja kI hastinApura meM prathama pAraNA :- acintya mahimAvanta munirAja RSabhadeva ko pratijJApUrvaka yoga dhAraNa kie jaba chaha mAha pUrNa ho gaye taba unhoMne dekhA aura socA ki "ye bar3e-bar3e rAjavaMzoM meM utpanna hue sukumAra rAjA, jo yaticaryA se sarvathA anajAna the| bhAvukatAvaza mere bharose mere sAtha dIkSita ho gaye aura maiMne 6 mAha taka yogasAdhanA karane kI pratijJA le lI to inako bhraSTa to honA hI thA, so ho gye| astu, vastuta: mokSa kI sAdhanA ke lie zarIra kI svastha sthiti rakhanA to Avazyaka hai hI, etadartha AhAra bhI | kAra bhA9 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ERE FOR anivArya hai| yadyapi mokSAbhilASI muniyoM ko yaha zarIra na to kRza hI karanA hai aura na hI svAdiSTa pauSTika bhojana se ise puSTa hI karanA hai| jisaprakAra ye indriyA~ aura mana apane vaza meM raheM, kumArga kI ora na daur3e, isaprakAra kI zuddha AhAra-vihAra kI madhyamavRtti kA Azraya le lenA caahie| prANadhAraNa karane ke lie AhAra grahaNa karanA jinavANI meM bhI darzAyA gayA hai| kAyakleza bhI utanA hI karanA cAhie, jitane se saMkleza na ho| | hA~, vAta-pitta-kapha Adi doSoM ko dUra karane ke lie Avazyaka upavAsa Adi bhI karanA cAhie tathA prANadhAraNa ke lie zuddha evaM vidhivat AvazyakatAnusAra alpa AhAra bhI grahaNa karanA cAhie anyathA citta caMcala ho jAtA hai aura muktimArga se cyuta bhI ho jAtA hai| saMyamarUpI yAtrA kI siddhi ke lie zarIra ke poSaka gariSTha evaM rasIle AhAra meM Asakta na hokara nirdoSa evaM supAcya AhAra grahaNa karanA caahie|" isaprakAra nizcaya kara dhIra-vIra munivara RSabhadeva ne AhAracaryA ke patha pradarzana hetu yoga samApta kara AhAra hetu IryAsamiti pUrvaka vihAra kiyaa| gRhastha loga munivara kI pratIkSA meM baiThe-baiThe vahI carcA kara rahe the ki munivara ke darzana pAkara ve dhanya ho gye| munirAja jahA~-jahA~ bhI AhAra ke lie padhArate vahA~ ke loga prasannatA se bhaktipUrvaka namana karate aura unheM naMge paira, nagnadazA meM dekhakara jUte-kapar3e bheMTa karate tathA pUchate ki he deva! kahie kyA AjJA hai? Apa jisa kArya ke lie yahA~ padhAre, vaha hameM batAie, AjJA diijie| aneka loga unheM paidala calatA dekha hAthIghor3e-ratha-vastrAbhUSaNa-ratna tathA bhojanAdi sAmagrI munirAja ko arpaNa karane ke lie lAte / koI unakA gRhastha jIvana basAne hetu apanI yuvatI kanyA ko munirAja se byAhane kA prastAva karate, tAki unakA gRhastha jIvana punaH vyavasthita ho ske| munirAja socate - "are! re! kaisI ajJAnatA hai yaha ?" yaha socakara munirAja cupacApa Age cale jaate| sarga | ve kisalie padhAre haiM ? yaha nahIM samajha pAne se kucha loga to azrupUrita netroM se munirAja ke caraNoM se lipaTa RF 05 paTa9 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 lA aba a kA pu jAte / isaprakAra aneka nagaroM tathA grAmoM meM vihAra karate-karate sAta mAha aura nau dina kA samaya nirAhAra avasthA meM bIta gayA / eka dina vihAra karate hue munirAja RSabhadeva kurukSetra ke hastinApura nagara meM phuNce| usa samaya hastinApura | ke rAjA somaprabha aura unake laghu bhrAtA zreyAMsa kumAra the| ye rAjA zreyAMsa apane pUrva ke sAtaveM bhava meM AhAra dAna ke samaya jo ki RSabhadeva ke vrajajaMgha kI paryAya meM unakI zrImatI nAma kI rAnI the / vahI yaha rAjA zreyAMsakumAra haiN| munirAja jisa dina hastinApura padhArane vAle the, usI dina kI pUrva rAtri ke pichale prahara meM zreyAMsakumAra ne pUrvasaMskAra ke bala se sumeru parvata, kalpavRkSa, siMha, baila, sUrya-candra, samudra Adi sAta svapna | dekhe / jinakA phala 'apane AMgana meM AhAra ke nimitta munirAja kA padArpaNa thA / ' prabhAta hone para donoM bhAI svapnoM kI carcA kara hI rahe the ki yogirAja muni RSabhadeva ne hastinApura meM praveza kiyaa| munirAja ke Agamana se Anandita hokara cAroM ora se nagara nivAsiyoM ke samUha munirAja ke darzana hetu umar3a pdd'e| bhole-bhAle loga kaha rahe the ki munirAja phira prajAjanoM kI rakSA karane padhAre haiN| RSabhadeva sabake pitAmaha haiM / aba taka aisA sunA thA, Aja pratyakSa dekhA hai / jaba nagara meM unake prati bhakti bhAvanA se loga nAnAprakAra | se apane-apane bhaktibhAva bhare vacana bola rahe the, taba bhI munirAja to apane saMvega aura vairAgya kI siddhi | ke lie vairAgya bhAvanAoM kA cintana karate-karate apanI AtmA kI dhuna meM hI cale jA rahe the| loga kaha | rahe the - " aho aisI rAga-dveSa rahita samatA vRtti ko dhAraNa karanA hI sarvazreSTha dharma hai / " 'munirAja RSabhadeva rAjamahala kI ora padhAra rahe haiM' yaha jAnakara siddhArthanAmaka dvArapAla ne turanta rAjA somaprabha tathA zreyAMsa ko sUcanA dI ki munirAja RSabhadeva rAjamahala kI ora padArpaNa kara rahe haiM / yaha sunate hI donoM bhAI, maMtrI Adi sahita khar3e hue aura atyanta prasannatApUrvaka rAjamahala ke prAMgaNa meM Akara unhoMne dUra se hI munirAja ke caraNoM meM bhaktibhAva pUrvaka namaskAra kiyaa| munirAja ke padhArate hI sammAna Rp me to Sa bha va kA dI kSA ka lyA Na ka sarga Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahita pAdaprakSAlana karake arghya car3hAkara pUjA kI tathA pradakSiNA dii| munirAja kA rUpa dekhate hI rAjA || zreyAMsa ko jAtismaraNa jJAna huA aura pUrva bhava ke saMskAra ke kAraNa munirAja ko AhAradAna dene kI vidhi jJAta ho gii| vrajajaMgha aura zrImatI ke pUrva bhava kA sArA vRtAnta unheM smaraNa ho aayaa| usa bhava meM zrImatI ne sarovara ke kinAre do muniyoM ko AhAradAna diyA thaa| jo unhIM ke putra the| vaha saba yAda A gyaa| | basa, phira kyA thA / rAjA zreyAMsa ne RSabha munirAja ko atyanta bhaktibhAva se ikSurasa kA AhAradAna kiyaa| isaprakAra muni RSabha ko sarvaprathama AhAradAna dekara unhoMne isa caubIsI meM AhAradAna kI pravRtti calAI, dAnatIrtha kA pravartana kiyaa| unhoMne navadhA bhaktipUrvaka aura zraddhA Adi sAta guNoM sahita dAna diyaa| RSabha munirAja khar3e-khar3e apane karapAtra meM ickSurasa kA AhAra le rahe the, vaha dina vaizAkha zuklA tIja kA thA, jo Aja bhI akSaya tRtIyA ke nAma se pracalita hai| AhAradAna kI khuzI meM usa samaya devagaNa AkAza mArga se paMcAzcarya sahita puSpavRSTi kara anumodanA kara rahe the| munirAja RSabhadeva ko prathama pAraNA karAne se rAjA zreyAMsa kA yaza sAre jagata meM phaila gyaa| AhAradAna | kI kriyA jAnakara cakravartI bharata Adi ko mahAna Azcarya huaa| ve socane lage 'mauna dhAraNa kie hue munirAja kA abhiprAya unhoMne kaise jAna liyA ? devoM ko bhI bar3A Azcarya huA aura Anandita hokara unhoMne rAjA zreyAMsa kA sammAna kiyaa| mahArAja bharata ne bhI ayodhyA se hastinApura Akara rAjA zreyAMsa kA sammAna kiyA aura ati harSa vyakta karate hue pUchA - "he mahAdAnapati! yaha to batAie ki munirAja ke mana kI bAta Apane kaise jAna lI? isa bharatakSetra meM pahale kabhI nahIM dekhI gaI yaha dAna kI vidhi Adi Apane na batalAI hotI to kauna jAna pAtA ? he kururAja! Aja Apa hamAre lie guru samAna pUjya bane haiN| Apa dAnatIrtha ke pravartaka haiM, mahApuNyavAna haiM, isa dAna kI pUrI bAta hameM btlaaie|" rAjA zreyAMsa ne batAyA - "yaha saba maiMne pUrvabhava ke smaraNa se jAnA hai, jaba munirAja ke sarvaprathama darzana kie to unakA utkRSTarUpa dekhakara mujhe jAtismaraNa jJAna ho gayA aura maiMne munirAja kA abhiprAya jAna liyaa| pUrva ke AThaveM bhava meM jaba RSabha munirAja rAjA vajrajaMgha the taba maiM unakI zrImatI nAma kI rAnI thaa| taba | REE 9 taba Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFE maiMne rAjA ke sAtha do cAraNaRddhi dhAraka munirAjoM ko AhAradAna diyA thA, una saMskAroM kA smaraNa hone || se maiMne Aja bhI usI vidhi se AhAra dAna diyaa|" "ahA! sacce santoM ko AhAra dAna dene kA avasara prApta honA bhI bahuta bar3e puNya kA phala hai| aisA kalyANakArI pAvana avasara pAnA ApakA parama saubhAgya hai" - isaprakAra rAjA zreyAMsa kI prazaMsA karate hue mahArAja bharata ne rAjA zreyAMsa ke sukRta kI aura saubhAgya kI bArambAra sarAhanA kii| dAna kA svarUpa samajhAte hue rAjA zreyAMsa mahArAjA bharata se kahate haiM ki "svapara ke upakAra hetu manavacana-kAya kI zuddhipUrvaka apanI vastu yogyapAtra ko sammAnapUrvaka dene ko dAna kahate haiN| jo zraddhAdi guNoM se sahita ho vaha dAtA hai| AhAra, auSadhi, zAstra tathA abhaya - ye cAroM vastue~ deya haiN| jo rAgAdi doSoM se dUra aura samyaktvAdi guNoM se sahita vaha hI pAtra hai| unameM jo mithyAdRSTi hai; kintu vyavahAra meM vrata-zIla saMyama dhAraNa karanevAle jaghanya pAtra haiN| avratI samyakadRSTi madhyamapAtra haiM aura vrata zIla sahita samakitI uttama pAtra haiN| tathA vratazIla se rahita mithyAdRSTi pAtra nahIM haiM, apAtra haiN| yahA~ jo divya paMcAzcarya hue, ratnavRSTi Adi huI - ye saba dAna kI mahimA ko pragaTa karate haiN| aba munirAja RSabhadeva ke tIrtha meM uttama, madhyama Adi pAtra sarvatra phaila jaaeNge| jahA~-tahA~ muni vicreNge| isalie he bharata! dAna kI vidhi jAnakara Apako bhI bhaktipUrvaka AhAradAna denA caahie|" isaprakAra dAna kA upadeza dekara rAjA zreyAMsa ne dAna tIrtha kA pravartana kiyA / rAjA zreyAMsa ke zreyaskara vacana sunakara rAjA bharata ko unake prati prIti utpanna huI aura unhoMne ati harSa se rAjA zreyAMsa aura somaprabha kA sammAna kiyaa| AhAra lekara vana meM padhAre muni RSabhadeva kI indroM ne evaM devoM ne isaprakAra jora-jora se stuti kI - "he svAmin ! yadyapi hama jaise jIva Apake agaNita guNoM kI stuti nahIM kara sakate, tathApi bhakti ke vaza | || stuti ke bahAne hama apane pariNAmoM kI vizuddhi evaM AtmA kI unnati hI kara rahe haiN| he prabho! vaise to Apa REv 458 sarga Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 lA aba a kA svabhAva se hI tejasvI ho, kintu Apake taparUpa teja se Apa aura bhI adhika daidIpyamAna ho gaye ho| " isaprakAra nAnA taraha se indroM dvArA hajAra netroM se darzana evaM stuti ke uparAnta devoM ne bhI muninAtha kI pUjA - stuti kI / he munivara ! apakI yaha pAramezvarI dIkSA gaMgA nadI ke samAna tInoM lokoM kA santApa dUra karanevAlI hai| he yatIndra ! Apa caMcala lakSmI ko tyAgakara evaM sneha rUpa bandhana ko tor3akara, dhana kI dhUla | ur3Akara muktipathagAmI bana gaye ho| he svAmin! Apa rAjyalakSmI se virakta ho gaye aura taparUpa lakSmI meM anurakta ho gaye ho / parAdhIna sukha chor3A aura svAdhIna sukha apanA liyA / ityAdi prakAra se devoM dvArA evaM / T cakravartI bharata dvArA pUjA-stuti karake munivara ke tapa-tyAga aura atIndriya Ananda kI prazaMsA kI / pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, pA~ca indriya nirodha, chaha Avazyaka, kezaluMca, bhUmizayana, nagnatA, adantadhovana, asnAna dina meM eka bAra khar3e-khar3e alpa AhAra lenA aura eka karavaTa se rAtri ke pichale prahara meM zvAna nidrA lenA, ve ina 28 mUlaguNoM kA niraticAra pAlana karate the, paidala hI calate the| chaha mAha taka to nirantara dhyAnastha rahane ke kAraNa unhoMne AhAra grahaNa hI nahIM kiyA thA aura sAta mAha nau dina taka unheM AhAra kI vidhi prApta nahIM huI thI; phira bhI unake zarIra meM kiMcit bhI nirbalatA nahIM thii| puNyodaya se munirAja ke aise aura bhI aneka atizaya the / yaha bhI eka atizaya hI thA ki jaMgala ke jAnavara bhI paraspara kA baira-virodha bhUla gaye the| zera-gAya ekasAtha eka ghATa para hI pAnI pIte / sAMpa-nevalA nirbhaya hokara ekasAtha baiThe rahate / munirAja RSabhadeva sAmAyika cAritra meM niraticAra pravartate the| unake cAritra meM kabhI bhI doSa nahIM lagatA thA ata: unheM pratikramaNa kI aura chedopasthApanA kI AvazyakatA hI nahIM thI / dIkSA lete hI unheM mana:paryaya jJAna ho gyaa| cAra jJAna ke dhArI muni RSabhadeva ne 1 hajAra varSa taka tapa kiyA / dhanya haiM ve munivara aura dhanya haiM unheM AhAradAna dekara dAnatIrtha ke pravartaka rAjA zreyAMsa ke mAnavajIvana ko / Bu Ke Xuan aaHe Yan AISi Sa bha va kA dI kSA ka lyA Na ka sarga Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREPF / yahA~ vizeSa ullekhanIya bAta yaha hai ki - yadyapi bharatacakravartI aura devoM dvArA munirAja kI dravyapUjA | meM nAnAprakAra ke phaloM kA spaSTa ullekha hai; parantu vahA~ divya aura devapunIta nirjantuka sAmagrI kI bAta hai| jaisA ki Agama meM AtA hai - "divveNagaMdheNa, divveNapuphpheNa, divveNa cuNNeNa, divveNa dhUveNa, divveNa | vAseNa, accanti puujjnti....|" | ata: hameM vartamAna paristhitiyoM meM unakI hor3a karanA abhISTa nahIM hai; phira bhI jahA~ jo paddhati calatI ho, use calane denA cAhie, kyoMki yaha koI saiddhAntika aura tAttvika viSaya hI nahIM hai, ye hamAre sAdhya | nahIM, balki mAtra sAdhana haiM; ata: jina mAdhyamoM se jisake upayoga kI sthiratA bar3hatI ho, mana:sthiti jinapUjA ke anukUla rahatI ho, vaha use apanAye / para, koI bhI kisI taraha kA durAgraha na pAle / jahA~ taka saMbhava ho ahiMsaka sAmagrI kA upayoga kareM to ati uttama hai| etadartha jisataraha munirAja ke AhAra meM sacitta sAmagrI ko acita karake upayoga meM lete haiM - aisA hI koI bIca kA mArga pUjApaddhati meM mila jAye to bhI isa panthabheda kI samasyA kA samAdhAna honA sarala ho sakatA hai| anyathA isa viSaya ko gauNa rakhakara bhI hamArI ekatA, saMgaThana aura paraspara kA sauhArda banA raha sakatA hai| jo ki sAmAjika dRSTi se to acchA hai hI, tattvapracAra-prasAra kI dRSTi se bhI adhika mahattvapUrNa hai| RF FEE 000 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREPF bhagavAna RSabhadeva kA kevalajJAna kalyANaka phAlguna kRSNA ekAdazI ke dina munirAja RSabhadeva ko kevalajJAna kI prApti huI thii| kevalajJAna arthAt sarvajJatA, sampUrNa jJAna, paripUrNa jJAna / lokAloka meM jitane bhI dravya haiM, padArtha haiM, unake sampUrNa guNoM aura sampUrNa paryAyoM ko eka samaya meM eka hI sAtha jAna lenA kevalajJAna kA viSaya hai| yaha kevalajJAna pUrNa asahAya hotA hai, ise indriyoM aura mana ke sahayoga kI kataI AvazyakatA nahIM hotii| kevalajJAna, sUkSma, antarita aura dUravartI - sabhI padArthoM ko binA kisI anya kI sahAyatA ke svata: hI atyanta spaSTa hathelI para rakhe AMvale kI bhAMti dekhatA-jAnatA hai| kahA bhI hai - sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH ksycidythaa| anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJasaMsthitiH // 5 // paramANu Adi sUkSma haiM, rAma Adi kAla se dUra haiM aura meru parvata Adi kSetra se dUra haiM - una sabhI ko kevalajJAna spaSTa jAnatA hai| kevalI bhagavAna kisI padArtha ko jAnane ke lie usake pAsa nahIM jAte aura padArtha bhI unake pAsa nahIM Ate; phira bhI sabhI padArtha binA yatna ke hI darpaNavat pratisamaya unake jJAnadarpaNa meM jhalakate rahate haiN| na to padArthoM ke pariNamana se unakA kevalajJAna prabhAvita hotA hai aura na unake kevalajJAna se padArtha prabhAvita hote haiM - donoM apane meM pUrNa svAdhIna rahakara jAnate haiM aura jAnane meM Ate haiN| donoM meM mAtra jJAyaka-jJeya saMbaMdha hai, anya kucha bhI saMbaMdha nahIM hai| | prazna - yadi kevalajJAna bhaviSya kI paryAyoM ko bhI jAnatA hai to phira sampUrNa bhaviSya bhI nizcita hogaa| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CREEP 127|| usameM koI kucha bhI pheraphAra nahIM kara sakegA, isataraha puruSArtha kahA~ rahA ? tathA jo paryAyeM utpanna hI nahIM | | huI, unheM kevalajJAna kaise jAnegA? uttara - hA~ bAta to aisI hI hai ki pratyeka padArtha kA kisasamaya kaisA/kyA pariNamana hogA - yaha saba sunizcita hI hai aura kevalI use usI rUpa meM spaSTa jAnate haiN| yadi aisA nahIM hotA to RSabhadeva ne yaha kaise batA diyA ki yaha mArIci hI eka kor3Akor3I varSa bAda isI bharatakSetra kA 24vA~ tIrthaMkara mahAvIra hogA? bhagavAna RSabhadeva ke pautra mArIci aura mahAvIra ke bhavoM ke bIca meM asaMkhyabhava the| ve sabhI tIrthaMkara | RSabhadeva ke kevalajJAna meM jhalaka rahe the| aisI eka nahIM aneka ghaTanAyeM purANoM meM haiM, jinase yaha siddha hotA hai ki bhaviSya ekadama sunizcita hai| anantakevalI usa sunizcita bhaviSya ko jAnate haiN| jinavANI meM bhI kahA hai ki yadi kevalajJAna bhaviSya ko na jAne to use divya kauna kahegA ? jadi paccakkhamajAdaM pajjAyaM palayidaM ca nnaannss| Na havadi vA taM NANaM divvaM ti hi ke parUveMti / / 39 yadi anutpanna vinaSTa paryAyeM pratyakSa na jJAna ke| to jJAna hai vaha 'divya' aisA kauna nizcaya se kahe / / 39 / / are bhAI! sarvajJatA kA svarUpa jAnanA Avazyaka hI nahIM anivArya hai, kyoMki sarvajJatA dharma kA mUla hai| sacce deva ke svarUpa meM sarvajJatA zAmila hai| jo vItarAgI, sarvajJa va hitopadezI ho vahI saccAdeva hai - aisA AcArya samantabhadra ratnakaraNDazrAvakAcAra meM kahate haiN| sarvajJatA ko samajhe binA sacce deva-zAstra-guru ko samajhanA bhI saMbhava nahIM hai| aura sacce deva-zAstra-guru ko bhI jo nahIM jAnatA, usake to vyavahAra samyagdarzana kA bhI ThikAnA nahIM, use dharma kahA~ se/kaise hogA? RSabhadeva muni avasthA meM eka hajAra varSa taka rhe| dIkSA lene ke eka hajAra varSa bAda unheM kevalajJAna huaa| kevalajJAna ke bAda unakI divyadhvani khirI, jisase mukti ke mArga kA udghATana huaa| # RFFavo 5 w EFFER ka sarga 10 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REP kevalajJAna kalyANaka ke saMdarbha meM tIna bAteM jAnanA jarUrI haiM - 1. RSabhadeva kI dharmasabhA (samosaraNa) kI rcnaa| 2. bhagavAna RSabhadeva kI divyadhvani / 3. divyadhvani meM AyA vastusvarUpa arthAt dharma kA sAra / samavasaraNa kI racanA saudharma indra karatA hai| vaha dharmasabhA golAkAra hotI hai| bIca meM tIrthaMkara bhagavAna virAjate haiN| cAroM ora zrotAgaNa baiThate haiN| cAroM ora kula 12 koThe hote haiN| jinameM munirAja, AryikA evaM zrAvaka, zrAvikAoM ke sAtha deva-devAMganAyeM tathA pazu-pakSI bhI zrotAoM ke rUpa meM baiThate haiN| / yadyapi bhagavAna bIca meM baiThate haiM, para sabako unakA mukha hI dikhAI detA, sabako aisA lagatA hai ki | bhagavAna mujhe hI samajhA rahe haiM - yaha samavasaraNa kA atizaya hai| isI kAraNa unheM caturmakha bhI kahA jAtA hai| aura bhI aneka atizaya kevalajJAna pragaTa hone para hote haiN| jaise ki - yojana zata ika meM subhikha, gagana gamana mukha cAra / nahiM adayA upasarga nahiM, nAhIM kavalAhAra / / saba vidyA Izvarapano, nAhiM bar3he nakha-keza / anamiSa dRga chAyArahita, daza ke vala ke veza / / 1. eka sau yojana meM subhikSatA, 2. AkAza meM gamana, 3. cAroM ora mukhoM kA dIkhanA, 4. adayA kA abhAva, 5. upasarga kA na honA, 6. kavalAhAra kA nahIM honA, 7. samasta vidyAoM kA svAmIpanA, 8. nakha-kezoM kA nahIM bar3hanA, 9. netroM kI palakeM na jhapakanA, 10. zarIra kI chAyA na par3anA - ye daza atizaya kevalajJAna ke samaya pragaTa hote haiN| 14 atizaya devakRta bhI hote haiM, jo isaprakAra haiM - deva racita haiM cAradaza, arddhamAgadhIbhASa / Apasa mAhIM mitratA, nirmala diza AkAza / hota phUla-phala Rtu sabai, pRthivI kAMca samAna / caraNa kamala tala kamala haiM, nabhateM jaya-jaya bAna / / BREAv 6 ERE sarga 10 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manda-sugaMdha bayAra puni, gaMdhodaka kI vRSTi / bhUmivirSe kaMTaka nahIM, harSamayI saba sRSTi / / dharmacakra Age rahe, puni vasu maMgala sAra / atizaya zrI arahaMta ke, ye cauMtIsa prakAra / / 1. bhagavAna kI arddhamAgadhI bhASA kA honA, 2. samasta jIvoM meM paraspara mitratA kA honA, 3. dizAoM kA nirmala honA, 4. AkAza kA nirmala honA, 5. saba Rtu ke phala-phUloM kA eka hI samaya meM phalanA, 6. eka yojana taka kI pRthvI kA darpaNa kI taraha nirmala honA, 7. calate samaya bhagavAna ke caraNakamaloM ke tale svarNa-kamaloM kA honA, 8. AkAza meM jaya-jaya dhvani kA honA, 9. manda sugaMdhita pavana kA calanA, 10. sugaMdhamaya jala kI vRSTi honA, 11. bhUmi kA kaNTakarahita honA, 12. samasta jIvoM kA Anandamaya honA, 13. bhagavAna ke Age dharmacakra kA calanA, 14. chatra-caMvara, dhvajA-ghaNTA Adi - ATha maMgala dravyoM kA sAtha rahanA - ye caudaha atizaya devakRta hote haiN| ukta 12 sabhAoM ke sivA samavasaraNa meM bAga-bagIce, nATya zAlAyeM Adi aneka prakAra kI sundara racanAyeM hotI haiM, jinakA saMkSipta vivaraNa isaprakAra hai - samavasaraNa kA svarUpa - samavasaraNa nimnAMkita prArUpa se nirmita hotA hai| sAmAnya bhUmi, sopAna, vinyAsa, vIthI, dhUlizAla nAmaka prathama koTa, caityaprAsAda bhUmiyA~, nRtyazAlA, mAnastambha, vedI, khAtikAbhUmi, vedI, latAbhUmi, sAla nAmaka dvitIya koTa, upavanabhUmi, nRtyazAlA, vedI, dhvajabhUmi, sAla nAmaka tRtIya koTa, kalpabhUmi, nRtyazAlA, vedI, bhavanabhUmi, stUpa, sAla caturtha koTa, zrImaNDapa, RSi Adi | gaNa, vedI pITha, dvi-pITha, tRtIya pITha aura gandhakuTI aadi| uparyukta prArUpa kA saMkSipta vivaraNa isaprakAra hai - samavasaraNa kI sAmAnya bhUmi gola hotI hai| isakI pratyeka dizA meM AkAza meM sthita bIsa-bIsa hajAra || 10 #REv 08 | EEE sarga Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 || sopAna (sIr3hiyA~) haiN| isameM cAra koTa, pA~ca vediyA~, inake bIca meM ATha bhUmiyA~ aura sarvatra antara bhAga meM tIna-tIna pITha hote haiN| 15 b za lA kA pu ru Sa pratyeka dizA meM sopAnoM se lekara aSTamabhUmi ke bhItara gandhakuTI kI prathama pITha taka, eka-eka bIthI (galI, sar3aka) hotI hai| bIthiyoM ke donoM bAjuoM meM bIthiyoM jitanI hI lambI do vediyA~ hotI haiN| AThoM bhUmiyoM ke mUla meM bahuta se toraNadvAra hote haiM / sarvaprathama dhUlizAla nAmaka prathama koTa hai| isakI cAroM dizAoM meM cAra toraNa dvAra haiN| pratyeka gopura dvAra ke bAhara maMgala dravya navanidhi va dhUpa ghaTa Adi sahita putaliyA~ (deviyoM kI mUrtiyA~) sthita haiM / pratyeka dvAra ke madhya donoM bAjuoM meM eka-eka nATyazAlA hai / jyotiSadeva ina dvAroM kI rakSA karate haiN| dhUlisAla koTa ke bhItara caitanya prasAda bhUmiyA~ haiM / jahA~ pA~ca-pA~ca prAsAdoM ke antarAla se eka-eka caityAlaya sthita haiN| isa bhUmi ke bhItara pUrvokta cAra bIthiyoM ke pArzvabhAgoM meM nATyazAlAe~ haiM, jinameM 32 raMgabhUmiyA~ haiM / pratyeka raMgabhUmi meM 32 bhavanavAsI kanyAe~ nRtya karatI haiN| bhUmi ke bahumadhya bhAga meM cAroM bIthiyoM ke bIcoMbIca gola mAnastambha bhUmi hai / isa prathama caityaprAsAda bhUmi se Age prathama vedI hai, isa vedI se Age svAtikA bhUmi hai| jisameM jala se pUrNa khAtikAe~ haiM / isake Age pUrva vedikA sadRza hI dvitIya vedikA hai| isake Age latAbhUmi hai, jo anekoM krIr3A parvatoM va vApikAoM Adi se zobhita hai| isake Age dUsarA koTa hai, yaha yakSadevoM se rakSita hai| isake Age upavana nAma kI cauthI bhUmi hai / jo anekaprakAra ke vanoM, vApikAoM va caitya vRkSoM se zobhita hai / saba vanoM ke Azrita saba vIthiyoM ke donoM pArzva bhAgoM meM do-do (kula 14) nATayazAlAe~ hotI haiN| unameM bhavanavAsI devakanyAe~ aura kalpavAsI devakanyAe~ nRtya karatI haiN| isake pUrvasadRza hI tIsarI vedI hai, jo yakSadevoM se rakSita hai| isake Age dhvajabhUmi hai, jisakI pratyeka dizA meM siMha, gaja Adi dasa cinhoM se cinhita 108 dhvajAe~ haiM / pratyeka dhvajA anya 128 kSudradhvajAoM se yukta hai| isake Age tRtIya koTa hai / isake Age chaThI kalpabhUmi hai / jo | dasaprakAra ke kalpavRkSoM se tathA anekoM vApikAoM, prAsAdoM, siddhArtha vRkSoM (caityavRkSoM) se zobhita hai| va bha. p to Sa bha va jJA na ka lyA Na ka sarga 10 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ @REFE | usake Age 1000 khambhoM para khar3A huA mahodaya nAma kA maNDapa hai, jisameM mUrtimatI zrutadevI vidyamAna | rahatI hai| usa zrutadevI ke dAhine bhAga meM bahuzruta ke dhAraka aneka dhIra-vIra muniyoM se ghire zrutakevalI kalyANakArI zruta kA vyAkhyAna karate haiN| mahodaya maNDapa se Adhe vistAravAle cAra parivAra maNDapa aura haiM, jinameM kathA kahanevAle puruSa AkSepiNI Adi kathAe~ kahate rahate haiN| ina maNDapoM ke samIpa meM nAnAprakAra | ke phuTakara sthAna bhI bane rahate haiM, jinameM baiThakara kevalajJAna Adi mahARddhiyoM ke dhAraka RSi icchukajanoM ke lie unakI iSTavastuoM kA nirUpaNa karate haiN| mithyAdRSTi abhavya jana zrImaNDapa ke bhItara nahIM jAte - saptabhUmi meM aneka stUpa haiN| unameM sarvArthasiddhi nAma ke anekoM stUpa haiN| unake Age dedIpyamAna zikharoM se yukta bhavyakUTa nAma ke stUpa rahate haiM, jinheM abhavya jIva nahIM dekha pAte, kyoMki unake prabhAva se unake netra andhe ho jAte haiN| samavasaraNa kA mAhAtmya - samavasaraNa meM koThoM ke kSetra se yadyapi jIvoM kA kSetraphala asaMkhyAtaguNA hai, tathApi ve saba jIva jinadeva ke mAhAtmya se eka-dUsare ko sparza kie binA usameM samA jAte haiN| isake atirikta vahA~ para jina bhagavAna ke mAhAtmya se bAlaka-vRddha sabhI jIva antarmuhUrta kAla ke bhItara hI samavasaraNa meM praveza karake andara kI ora athavA vahA~ se nikalakara bAhara saMkhyAta yojana cale jAte haiN| isake atirikta vahA~ para jina bhagavAna ke mAhAtmya se AtaMka, roga, maraNa, utpatti, vaira, kAmabAdhA tathA tRSNA (pipAsA) aura kSudhA kI pIr3Ae~ nahIM hotI haiN| kalpabhUmi ke donoM pArzvabhAga meM pratyeka bIthI ke Azrita 16 nATyazAlAe~ haiN| yahA~ jyotiSa kanyAe~ nRtya karatI haiN| isake Age cauthI vedI hai, isake Age bhavanabhUmiyA~ haiM, jinameM dhvajA-patAkAyukta anekoM bhavana haiN| isa bhavanabhUmi ke pArzvabhAgoM meM pratyeka bIthI ke madhya meM jina pratimAoM se yukta nau-nau stUpa (kula 72 stUpa) haiN| isake Age caturtha koTa hai, jo kalpavAsI devoM dvArA rakSita hai| isake Age antima zrImaNDapa sarga | bhUmi hai| isameM kula 6 dIvAreM va unake bIca 12 koThe haiM, pUrvadizA ko Adi karake ina 12 koThoM meM krama 10 ERFav 850 ERE Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CREE FE se gaNadhara Adi munijana, kalpavAsI deviyA~, AryikAe~ va zrAvikAe~, jyotiSI deviyA~, vyantara deviyA~, || bhavanavAsI deviyA~, bhavanavAsI deva, vyantaradeva, jyotiSIdeva, kalpavAsI deva, manuSya va tiryaMca baiThate haiN| isake Age paMcama vedI hai| isake Age prathama pITha hai, jisa para bAraha koThoM va cAroM vIthiyoM ke sanmukha solahasolaha sIr3hiyA~ haiM / isa pITha para cAroM dizAoM meM sara para dharmacakra rakhe cAra yakSendra sthita haiN| prathama pITha ke Upara dvitIya pITha hotA hai| jisake cAroM dizAoM meM sopAna hai| isa pITha para siMha, baila Adi cinhoMvAlI dhvajAe~ haiM va aSTamaMgala dravya, navanidhi Adi zobhita haiN| dvitIya pITha ke Upara tIsarI pITha hai| jisake cAroM dizAoM meM ATha-ATha sopAna haiN| tIsarI pITha ke Upara eka gandhakuTI hai, jo aneka dhvajAoM se zobhita hai| gandhakuTI ke madhya meM pAdapITha sahita siMhAsana hai| jisa para bhagavAna cAra aMgula ke antarAla se AkAza meM sthita haiN| yaha jo sAmAnya bhUmikA pramANa batalAyA hai, vaha avasarpiNI kAla kA hai| utsarpiNI kAla meM isase viparIta hai| videha kSetra ke sampUrNa tIrthaMkaroM ke samavasaraNa kI bhUmi bAraha yojana pramANa hI rahatI hai| avasarpiNI kAla meM jisaprakAra prathama tIrtha se antima tIrtha taka bhUmi Adi ke vistAra uttarottara kama hote gaye haiM, usIprakAra utpasarpiNI kAla meM ve uttarottara bar3hate jAte haiN| ___ bhagavAna kI divyadhvani oMkArarUpa ekAkSarI hotI hai| use nirakSarI bhI kahate haiN| yadyapi divyadhvani nirakSarI hotI hai, parantu zrotA ke kAna meM Ate-Ate zrotAoM kI bhASA meM pariNamita ho jAtI hai| isaprakAra sabhI zrotA apanI-apanI bhASA meM sunate/samajhate haiN| yaha bhI eka atizaya hI hai| bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM 20 hajAra sIr3hiyA thiiN| aura 12 yojana ke vistAra meM banA thaa| Na prazna ho sakatA hai ki dharmasabhA meM bAga-bagIce, nRtyazAlAyeM evaM nATyazAlAyeM kyoM ? uttara - jagata meM vibhinna rucivAle jIva hote haiM, jinheM jinendravANI sunanA hai, ve rAga-raMga ke sAdhanoM ||10 #REv 480 ERE ka sarga Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FE meM na aTaka kara sIdhe dharmasabhA meM cale jAte haiN| jinakA saMsAra abhI bahuta bAkI hai - ve apanI ruci ke anusAra nATaka Adi dekhakara bAga-bagIcoM meM ghUmakara bIca se vApisa lauTa Ate haiN| tIrthaMkara kI dharmasabhA aura indra jaise samartha vyavasthApaka ke rahate koI nirAza kyoM lauTe? ata: jo ucita manoraMjana ke sAdhana saMbhava hote haiM, indra unakI vyavasthA kara detA hai| samavasaraNa kI racanA indra kI vyavasthA | hai| tIrthaMkara kA usameM kucha bhI hastakSepa nahIM; kyoMki ve to vItarAgI ho cuke haiM, ata: kisI se kucha prayojana nhiiN| parantu yaha saba tIrthaMkara puNya prakRti ke phala meM hotA hai| tIrthaMkara to dharmasabhA meM apane siMhAsana para bhI Asana se cAra aMgula Upara hI rahate haiN| Aja ke vaijJAnikayuga meM isaprakAra kI vyavasthA aneka loka sabhAoM meM ho gaI hai| ata: indra jaise sAdhana-sampanna aura vaijJAnika prajJA ke dhanI dvArA yadi yaha saba vyavasthA ho to asaMbhava nahIM lgtii| ye paMcakalyANaka kalyANaka' kahalAte hI isIkAraNa haiM, ki ye bhavya jIvoM ko kalyANa meM nimitta banate haiN| zAstroM meM ina paMcakalyANakoM ke darzana ko samyagdarzana kA nimitta kahA hai| aba dekhanA yaha hai ki samosaraNa kA vaha kauna-sA aMga hai jo samyagdarzana meM nimitta banatA hai? samyagdarzana kI prApti ke pahale anivAryarUpa se honevAlI pA~ca labdhiyA~ haiM, unameM eka dezanAlabdhi hai| tIrthaMkara bhagavAna kI dezanA ko hI samyagdarzana meM nimitta kahA hai| 000 sarga 10 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna RSabhadeva kI divyadhvani dvArA bharata ko tattvopadeza jIvatattva evaM ajIvatattva ko jAnane ke upAya - ekadina mahArAjA bharata ko rAjya darabAra meM ekasAtha 3 samAcAra mile / 1. (tIrthaMkara) muni RSabhadeva ko kevalajJAna kI prApti / 2. AyudhazAlA meM cakraratna prApti kI sUcanA / 3. svayaM ke putraratna kI prApti / unhoMne sarvaprathama samavazaraNa meM jAkara tIrthaMkara RSabhadeva kI pUjA kI evaM mana meM utpanna hue prazna puuche| "prabho ! jIvatattva evaM ajIvatattva kA kyA svarUpa hai aura unako jAnane ke kyA-kyA upAya haiM ?" bhagavAna RSabhadeva kI divyadhvani meM AyA - "jisameM cetanA arthAt jAnane-dekhane kI zakti pAyI jAye use jIva kahate haiN| vaha anAdinidhana hai| dravyadRSTi kI apekSA na to vaha kabhI utpanna huA hai aura na kabhI naSTa hI hogaa| isake sivAya vaha svabhAva se jJAtA-dRSTA hai; parantu saMsAra avasthA meM dravyakarma aura bhAvakoM ko karanevAlA hai| jJAnAdi guNa tathA zubha-azubha karmoM ke phaloM kA bhoktA hai aura svadeha pramANa hai| na sarvavyApaka hai aura na aNurUpa hai, aneka guNoM se yukta hai| urdhvagamana svabhAvavAlA hai| nAmakarma ke udaya se jitanA choTA-bar3A zarIra prApta hotA hai, tadanusAra saMkoca-vistArarUpa ho jAtA hai| usa jIva kA anveSaNa gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJitva aura AhAraka - ina caudaha mArgaNAsthAnoM dvArA hotA hai| ina mArgaNA sthAnoM meM sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara aura alpabahutva Adi anuyogoM ke dvArA vizeSa rUpa se jIva kA anveSaNa kiyA jAtA hai| isIprakAra caudaha guNasthAnoM ke dvArA bhI jIvatattva kA anveSaNa kiyA jAtA hai| ye jIvatattva ke jAnane ke upAya haiN| REFav 44 BEFERFav FE 11 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREE | inake sivAya pramANa-naya-nikSepoM ke dvArA bhI jIvatattva kA nizcaya kiyA jAtA hai| aupazamika, | kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika - jIva ke ina bhAvoM se bhI jIva kA svarUpa jAnA | jAtA hai| jJAna-darzana upayogoM meM jJAnopayoga ATha prakAra kA hai aura darzanopayoga cAra prakAra kA hai| | | kisI vastu ke bheda grahaNa karane ko sAkAra upayoga kahate haiM aura sAmAnyarUpa grahaNa karane ko anAkAra upayoga kahate haiN| jJAnopayoga vastu ko bhedapUrvaka grahaNa karatA hai, isalie vaha sAkAra-savikalpa yoga hai aura | darzanopayoga vastu ko sAmAnyarUpa se grahaNa karatA hai, isalie vaha anAkAra-nirvikalpa upayoga hai| jIva, prANI, jantu, kSetrajJa, puruSa, pumAna, AtmA, antarAtmA, jJa aura jJAnI - ye saba jIva ke paryAyavAcI nAma haiN| cUMki yaha jIva vartamAna meM jIvita hai, bhUtakAla meM bhI jIvita thA aura anAgatakAla meM bhI jIvita rahegA - isalie ise 'jIva' kahate haiM / siddha bhagavAna apanI pUrva paryAyoM meM jIvita the, vartamAna meM jIvita haiM aura bhaviSya meM jIvita raheMge; isalie ve bhI 'jIva' kahalAte haiN| pA~ca indriyA~, tIna bala, Ayu aura zvAsocchvAsa - ye dasa prANa paMcendriya jIvoM ke vidyamAna haiN| isakAraNa ye 'prANI' kahalAte haiN| yaha jIva bAra-bAra janma dhAraNa karatA hai, isakAraNa 'jantu' kahalAtA hai| isake svarUpa ko kSetra kahate haiM aura use jAnatA hai, isalie kSetrajJa' bhI kahalAtA hai| puru arthAt accheacche bhogoM meM pravRtti karane se yaha 'puruSa' kahA jAtA hai aura apane ko (svayaM ko) pavitra karatA hai, isalie 'pumAna' kahalAtA hai| ___ yaha jIva nara-nArakAdi paryAyoM meM 'atati' arthAt nirantara gamana karatA rahatA hai, isalie 'AtmA' kahalAtA hai aura jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke antarvartI hone se 'antarAtmA' bhI kahA jAtA hai| yaha jIva jJAna guNa se sahita hai, isalie 'jJa' kahalAtA hai aura isIkAraNa jJAnI bhI kahA jAtA hai| isaprakAra yaha jIva Upara kahe huai paryAya zabdoM tathA unhIM ke samAna anya aneka zabdoM se jAnane ke yogya | hai| yaha jIva nitya hai; parantu isakI nara-nArakAdi paryAyeM judI-judI haiN| jisaprakAra miTTI nitya hai, parantu ||11 E REFav | 44 BEFER FRE Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREP | paryAyoM kI apekSA usakA utpAda aura vinAza hotA rahatA hai, usI prakAra yaha jIva nitya hai, parantu paryAyoM kI apekSA usameM bhI utpAda evaM vinAza hotA rahatA hai| | tAtparya yaha hai ki dravyatva sAmAnya kI apekSA jIva dravya nitya hai aura paryAyoM kI apekSA anitya hai| | ekasAtha donoM apekSAoM se yaha jIva utpAda-vyaya aura dhrauvyarUpa hai| jo paryAyeM pahale nahIM thIM usakA utpanna honA utpAda kahalAtA hai| kisI paryAya kA utpAda hokara naSTa ho jAnA vyaya kahalAtA hai aura donoM kA | pUrva paryAyoM meM tadavastha hokara rahanA dhrauvya kahalAtA hai| isaprakAra yaha AtmA utpAda, vyaya aura dhrauvya - ina tInoM lakSaNoM se sahita hai| uparyukta kahe hue svabhAva se yukta AtmA ko nahIM jAnate hue mithyAdRSTi puruSa usakA svarUpa aneka prakAra se mAnate haiM, jo ThIka nahIM hai| jIva kI do avasthAyeM mAnI gaIM haiM - eka - saMsAra aura dUsarI - mokss| || naraka, tiryaMca, manuSya aura deva - ina cAra bhedoM se yukta saMsArarUpI bhaMvara meM paribhramaNa karanA saMsAra paryAya hai aura samasta karmoM kA kSaya mokSa paryAya hai| vaha mokSa anantasukha svarUpa hai tathA samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrarUpa sAdhana se prApta hotA hai| sacce deva, sacce zAstra aura samIcIna padArthoM kA prasannatApUrvaka zraddhAna karanA samyagdarzana hai| yaha samyagdarzana mokSaprApti kA pahalA sAdhana hai| jIva-ajIva Adi padArthoM ke yathArtha svarUpa ko prakAzita karanevAlA tathA ajJAnarUpI andhakAra ko naSTa karanevAlA jJAna hI samyagjJAna hai| iSTa-aniSTa padArthoM meM samatAbhAva dhAraNa karane ko samyakcAritra kahate haiN| ye tInoM mokSa ke kAraNa kahe gaye haiN| samyagdarzana ke hone para hI jJAna aura cAritra phala denevAle hote haiN| isIprakAra samyagdarzana va samyagjJAna ke rahate hue hI samyakcAritra mokSa kA kAraNa hotA hai| jisaprakAra aMdhapuruSa kA daur3anA usake patana kA hI kAraNa hotA hai, usIprakAra samyagdarzana aura samyagjJAna se zUnya puruSa kA cAritra bhI usake patana kA kAraNa hai, kugati kA kAraNa hai| jinAgama meM Apta, Agama va padArthoM kA jo svarUpa kahA gayA hai, usase adhika va kama na to hai, na // 13) REFav 44 BEFERFav FE Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CREE FRE 134|| thA aura na Age hI hogaa| isaprakAra Apta Adi tInoM ke viSaya meM zraddhAna kI dRr3hatA hone se samyagdarzana || meM vizuddhatA utpanna hotI hai| | jo anantajJAna Adi guNoM se sahita, ghAtikarmoM se rahita, kRtakRtya ho tathA sabake bhalA hone meM sanimitta ho, vaha Apta hai| jo Apta kA kahA ho, vaha Agama hai| anantasukha kA abhyudaya prApta siddhaparameSThI muktajIva kahe | jAte haiN| isItaraha ajIvatattva ko jAnakara usakA yathArtha zraddhAna-jJAna bhI mokSamArga kI prApti hetu Avazyaka hai| ajIva tattva :- dharma, adharma, AkAza aura pudgala tathA kAla ye pA~ca dravya ajIvatattva haiN| jo jIva | aura pudgaloM ke gamana meM sahAyaka kAraNa ho, use dharmadravya kahate haiM aura jo unhIM ke sthita hone meM sahakArI kAraNa ho use adharmadravya kahate haiN| dharma aura adharma - ye donoM hI dravya yA padArtha apanI icchA se gamana karate aura Thaharate hue jIva tathA pudgaloM ke gamana karane aura Thaharane meM sahAyaka (nimitta) hokara pravRtta hote haiM, svayaM kisI ko prerita nahIM karate / jisaprakAra jala ke binA machalI kA gamana nahIM ho sakatA, phira bhI jala machalI ko prerita nahIM karatA, usIprakAra jIva dravya aura pudgala dravya dharmadravya ke binA nahIM cala sakate, phira bhI dharmadravya unheM calane ko prerita nahIM krtaa| adharmAstikAya dravya bhI vRkSa kI chAyA kI bhAMti udAsIna hokara jIva aura pudgaloM ko sthita karane meM nimitta hotA hai, parantu svayaM Thaharane kI preraNA nahIM detaa| ___ jo jIva aura pudgaloM ko avakAza (Thaharane ko sthAna) detA hai, use AkAzadravya kahate haiN| yaha AkAza sparzarahita hai, sabajagaha vyApta hai aura kriyArahita hai| jisakA vartanA lakSaNa hai, use kAladravya kahate haiN| vaha vartanA kAla tathA kAla se bhinna jIvAdi padArthoM ke Azraya rahatI hai aura saba padArthoM kA jo apane-apane guNa tathA paryAyarUpa pariNamana karatI hai, usameM nimitta kAraNa hotI hai| jisaprakAra kumhAra kA cakra phirane meM usake nIce lagI kIla kAraNa hotI hai, usIprakAra kAladravya bhI saba padArthoM ke parivartana meM kAraNa hotA hai| dekho, yadyapi kumhAra kA cAka svayaM ghUmatA hai; kintu cakra ke nIce kendra meM jisa kIla para vaha cakra rakhA hotA hai, usake binA nahIM ghUmatA / basa, isItaraha kAladravya kI nimittatA bhI sabhI dravyoM ke parivartana yA pariNamana meM hotI hI hai| 11 REFav 44 BEFERFav FE Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (135 za lA kA pu ru Sa kAla do prakAra kA hai - vyavahAra kAla aura nizcaya kAla / ghar3I-ghaMTA Adi ko vyavahAra kAla kahate haiM aura lokAkAza ke pratyeka pradeza para ratnoM kI rAzi ke samAna binA sparza kiye rahanevAle jo asaMkhyAta kAlANu haiM, unheM nizcaya kAla kahate haiM / vyavahAra kAla se hI nizcaya kAla kA nirNaya evaM nizcaya hotA hai / yadi mukhya padArtha arthAt nizcaya kAla hI na hotA to ghar3I, ghaMTA kA vyavahAra kahA~ se / kaise hotA ? yahA~ sthUla vyavahAra kAla ke dvArA sUkSma nizcaya kAla kI siddhi kI hai| paryAya ke dvArA hI to paryAyI (dravya) kA jJAna hotA hai| paraspara meM pradezoM ke nahIM milane se yaha kAladravya akAya, apradezI yA eka pradezI kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki jisameM bahupradeza hoM use astikAya kahate haiM / kAla ko chor3akara sabhI dravya bahupradezI hone se astikAya haiM aura kAladravya eka pradezI hone se astikAya nahIM kahA jAtA hai| kAla ko chor3akara | zeSa dravyoM ke pradeza eka-dUsare se mile rahate haiM / isIkAraNa ve astikAya haiN| inameM mAtra pudgala mUrtika hai, | zeSa pA~ca dravya amUrtika haiN| eka jIva cetana haiM, zeSa pA~ca dravya acetana haiM / pA~ca indriyoM meM se kisI bhI indriya ke dvArA jisakA spaSTa jJAna ho use mUrtika kahate haiM / jisameM sparza, rasa, gaMdha, varNa pAyA jAya, ve pudgala haiN| pUraNa-galana svabhAva hone se pudgala nAma sArthaka hai| pUraNa arthAt | milanA aura galana arthAt bichur3anA / pudgala dravya meM milanA-bichur3anA - ye donoM avasthAyeM hotI rahata haiN| isalie usakA pudgala nAma sArthaka hai| pudgala ke do bheda haiM- skandha, paramANu / aNuoM ke samudAya ko skandha kahate haiM / ye skandha do paramANu vAle 'dvayaNuka' skandha se lekara anantAnanta paramANu vAle 'mahAskandha' taka hote haiN| chAyA, Atapa, andhakAra, cA~danI, megha Adi saba pudgalaskandha ke bheda-prabheda haiN| paramANu atyanta sUkSma hote haiM / ve indriyoM se nahIM jAne jAte / ghaTa-paTa Adi paramANuoM ke kArya haiM / paramANu gola aura nitya hote haiN| paryAyoM kI apekSA anitya bhI hote haiN| bha. Sa bha dvA ta pa za sarga Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CREP # REv | 44 B // AkAra kI apekSA pudgala ke 6 bheda haiN| 1. sUkSma-sUkSma, 2. sUkSma, 3. sUkSma-sthUla, 4. sthUla-sUkSma, || 5. sthUla, 6. sthuul-sthuul| // 1. skandha se pRthak rahanevAlA paramANu 'sUkSma-sUkSma' hai| 2. karmoM ke skandha sUkSma' haiN| 3. zabda, sparza, rasa, gandha 'sUkSma-sthUla' haiN| 4. chAyA, cAMdanI aura Atapa Adi sthUla-sthUla' haiM, 5. pAnI Adi tarala || padArtha jo ki pRthak karane para bhI mila jAte haiM, ve 'sthUla' haiM tathA 6. pRthvI Adi skandha jo tor3ane para | mile nahIM, ve 'sthUla-sthUla' haiN|" isaprakAra Upara kahe hue jIvAdi padArthoM ke yathArtha svarUpa kA jo bhavya viparItatA rahita zraddhAna karatA hai vaha parabrahma avasthA ko prApta hotA hai| bhagavAna RSabhadeva se tattvoM kA svarUpa sunakara bhakti se bhare hue bharata parama Ananda ko prApta hue / bharatajI | ne bhagavAna RSabhadeva se samyagdarzana kI zuddhi aura aNuvratoM kI paramazuddhi ko prApta kiyaa| bharatajI ne bhagavAna RSabhadeva kI ArAdhanA kara vrata aura zIla dhAraNa kara lie| ___ usI samaya purimatAla (Adhunika prayAga) ke svAmI aura rAjA bharata ke choTA bhAI vRSabhasena ne bhI bhagavAna RSabhadeva ke pAsa jAkara dIkSA le lii| vRSabhasena puNyavAna, vidvAna, dhIra, vIra, svAbhimAnI, buddhimAna aura jitendriya the| unheM samavasaraNa meM mAnastambha ke darzana karane mAtra se vairAgya ho gayA thaa| ve bhagavAna RSabhadeva ke prathama gaNadhara bane / RSabhadeva ke anya putra bhI gaNadhara bane / AhAradAna denevAle rAjA somaprabha evaM rAjA zreyAMsa tathA anya rAjA bhI dIkSA dhAraNa karake bhagavAna RSabhadeva ke gaNadhara hue| bharata ke bhAI anantavIrya ne bhI dIkSA le lii| yahA~ jJAtavya hai ki isa yuga meM anaMtavIrya ne sabase pahale mokSa prApta kiyA thaa| jo RSabhadeva ke sAtha dIkSita hokara bhraSTa ho gaye the| ve cAra hajAra tapasvI bhagavAna RSabhadeva se tattvoM kA yathArtha svarUpa samajhakara phira se dIkSita ho tapasyA karane lage the| mAtra mArIci nahIM sulttaa| gRhastha jIvana meM rAjA RSabhadeva kI putrI bharata kI bahina brAhmI dIkSA lekara AryikA saMgha kI pramukha || AryikA banI thii| RSabhadeva kI dvitIya putrI bAhubalI kI sahodarI sundarI ne bhI prabhu kI sAkSI pUrvaka || 11 F PFRE Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (137|| AryikA kI dIkSA grahaNa kara lI thii| anya kitane hI rAjA evaM rAjakumAra tathA rAjaputriyoM ne jainezvarI || dIkSA le lI thii| atyanta buddhimAna puruSa zrutakIrti ne zrAvakavrata grahaNa kie| ve lAkhoM dezavratI zrAvakoM meM zreSTha the, ata: ve zrAvakasaMgha ke pramukha bane / pavitra anta:karaNa vAlI satI priyavratA ne zrAvikA ke vrata grahaNa kie evaM | vaha zrAvikAoM meM zreSTha huii| isaprakAra bhagavAna RSabhadeva ke zAsana meM isa bharatakSetra meM muni-AryikA, zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI sthApanA huii| jinakalpI evaM sthivirakalpI sAdhu - jo sAdhu ekAkI rahate haiM, mukhyatayA Atmacintana meM lIna rahate | haiM, upadeza Adi pravRtti nahIM karate; unheM jinakalpI kahate haiM aura jo sAdhu saMgha ke sAtha rahate haiM, upadeza dete haiM, dIkSA dete haiM, unheM sthavirakalpI kahate haiN| tIrthaMkara munirAja jinakalpI hote haiM, ata: muni hote hI AjIvana mauna le lete haiN| muni avasthA meM upadeza nahIM krte| kevalI hone se unakI divyadhvani mukha se vANI rUpa meM nahIM, balki sarvAMga se nirakSarI athavA OM ke rUpa meM ekAkSarI nikalatI hai| jJAtavya hai ki samavasaraNa meM jo nRtyazAlAyeM yA nATyazAlAyeM hotI haiM, ve samyagdarzana kI nimitta nahIM haiM, apitu divyadhvani meM AnevAle tattvopadeza hI samyagdarzana kA nimitta hai| vaha dezanA bhI mUlavastu ke rUpa meM jo jIvAdi tattvArtha haiM; usIrUpa hotI hai| usameM bhI jIvatattva pramukha haiM; kyoMki samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatArUpa mukti kA mArga nija bhagavAna AtmA ke Azraya se hI upalabdha hai| kevalajJAna utpanna hone ke bAda bhagavAna RSabhadeva kI divyadhvani dina meM tIna bAra khiratI thI aura pratyeka bAra kA samaya 6 ghar3I hotA thaa| eka ghar3I 24 miniTa kI hotI hai| isaprakAra kula milAkara - 7 ghaMTe 12 miniTa pratidina unakI vANI khiratI thii| vizeSa nimitta milane para kabhI-kabhI arddharAtri meM bhI unakI divyadhvani khiratI thI, kintu vaha to apavAda hI thaa| aisI yaha divyadhvani eka hajAra varSa kama eka lAkha pUrva taka dina meM tIna bAra khiratI rahI aura lAkhoM zrotA pratidina lAbha uThAte rhe| 11 # REv | 44 BEF EPFRE Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna yaha hai ki una RSabhadeva se lekara mahAvIra svAmI taka kisI bhI tIrthaMkara kA samavasaraNa kadAcit || Aja hamAre yuga meM hotA to kyA hama bhI 7 ghaMTe 12 miniTa kA samaya pratidina nikAla lete? Apa bhAvAveza meM to kadAcit kaha deMge-kyoM nahIM? mile to aise tIrthaMkara! hama to apanA pUrA jIvana samarpita kara deNge| parantu vastuta: Apa kucha bhI nahIM kara pAyeMge, kyoMki yadi kucha karanA hI hotA to bhale sAkSAt tIrthaMkara na sahI, unakI vANI to vahI hai, phira yahA~ apanA jIvana samarpita kyoM nahIM karate ? / are! aise avasara bhI hama aura Apa saba anantabAra kho cuke haiM jaba sAkSAt arahaMta hamAre sAmane the| hama unake samosaraNa meM bhI aneka bAra jAkara khAlI hAtha lauTe haiM, ata: ina bAtoM meM koI sAra nhiiN| aisA mata karo ki - 'na nau mana taila hogA aura na rAdhA naacegii|' Aja yahA~ na samavasaraNa hogA na hama samaya nikaaleNge| yadi kalyANa karanA ho to na sahI pratidina sAta ghaMTA aura 12 minaTa - pratidina subaha-zAma 1-1 ghaMTA jinavANI kI zaraNa meM raheM to bhI isa kalikAla meM hameM kalyANa kA mArga mila sakatA hai| ___ yaha to hamArA parama saubhAgya hai ki isa nikRSTa kAla meM bhI jinavANI kI yaha utkRSTa bAta sunane ko mila rahI hai| bhAI! isakI upekSA mata karo, ise atyanta prItipUrvaka suneMge to hamArA kalyANa ho jaayegaa| kahA bhI hai - "tatprati prIti cittena yena vArtA pi hi shrutH| nizcitaM sabhavedbhavyo, bhAvInirvANa bhAjanaH / / jinhoMne nija AtmA kI bAta bhI prIticitta se sunI, ve nizcita hI bhavya haiM aura zIghra hI nirvANa ko prApta kreNge|" ata: jahA~ se bhI divyadhvani kA sAra sunane ko mile, vahA~ se hI prApta karane kA prayatna karanA caahie| jisaprakAra sAkSAt jinendra ke darzana na milane para hama unakI mUrti ke darzana se hI unakI pUrti kara lete haiM, || vaise hI sAkSAt divyadhvani ke abhAva meM usI paramparA se prApta jinavANI se lAbha lenA hI ekamAtra upAya hai| 18 a , Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | bharatajI bhagavAna kI pUjA kara cakraratna kI pUjA karane ke lie apane nagara kI ora prasthAna kara gye| || bAhubalI Adi aura bhI bharata ke choTe bhAI bharata ke pIche-pIche vApisa lauTa gye| isaprakAra nidhiyoM ke adhipati mahArAjA bharata ne bar3e Ananda ke sAtha apanI ayodhyApurI meM praveza kiyA thaa| bharatajI bhagavAna RSabhadeva kI vandanA kara ayodhyA nagarI lauTe, vahA~ putrajanma kA mahotsava tathA cakraratna kI vidhipUrvaka pUjA kii| bharata ke dvArA usa samaya kimicchika dAna dene se usake sampUrNa sAmrAjya meM koI daridra nahIM rahA thaa| bharatajI ne itanA adhika dhana de diyA ki yAcakoM ne hamezA ke lie yAcanA karanA hI chor3a diyA thaa| rAjarSi bharata ke vApisa ayodhyA lauTa jAne para aura tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kI divyadhvani ke banda ho jAne para arthAt dharmAmRta kI varSA kara cukane ke bAda bhagavAna RSabhadeva kA jaba sahaja vihAra prAraMbha hone ko thA to sarvaprathama saudharma svarga ke indra dvArA darzana karate hue tRpti ko prApta na hone se eka hajAra netra banAkara tIrthaMkara RSabhadeva kI 1008 nAmoM se stuti prAraMbha kii| "he prabho! yadyapi maiM buddhihIna hU~ tathApi ApakI bhakti se prerita hokara parama jyotisvarUpa ApakI stuti karatA huuN| he jinendra! bhaktipUrvaka ApakI stuti karane se bhakta svata: bhagavAna bana jAtA hai| pavitra guNoM kA nirUpaNa karanA stuti hai, prasanna buddhivAlA bhavya stotA hai, jinake saba puruSArtha siddha ho cuke haiM - aise Apa stutya haiM aura mokSa kA sukha prApta honA usakA phala hai|" saudharma indra bhagavAna kI stuti karate hue kahatA hai ki - "he prabho! Apake guNoM ke dvArA prerita huI bhakti hI mujhe Anandita kara rahI hai, isalie maiM ApakI isa stuti ke mArga meM pravRtta ho rahA huuN| he vibho! AbhUSaNa Adi se rahita ApakA digambaratva Apake rAga-dveSa para huI vijaya kA pratIka hai| tAtparya yaha hai ki rAgI-dveSI manuSya hI AbhUSaNa pahanate haiM; parantu Apane rAga-dveSa Adi antaraMga zatruoM para pUrNa vijaya prApta kara lI hai, isalie Apako AbhUSaNa Adi ke pahanane kI AvazyakatA nahIM hai| REFav 44 BEFERFav FE 11 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 za lA kA pu ru Sa he prabhu! jagata ko suzobhita karanevAlA ApakA yaha zarIra AbhUSaNa rahita hone para bhI atyanta sundara hai, kyoMki jo svayaM daidIpyamAna hotA hai, vaha dUsare AbhUSaNa kI apekSA nahIM rakhatA / he bhagavana! yadyapi Apake mastiSka para na to sundara kezapAza haiM aura na mukuTa hai, tathApi vaha atyanta sundara hai / he nAtha! yadyapi Apake hAthoM meM hathiyAra nahIM hai; phira bhI Apane moha zatru ko jIta liyA hai| " isaprakAra indra ne eka hajAra ATha vizeSaNoM se RSabha jinendra kI bhakti kI / anta meM prArthanA kI ki "he bhagavana! bhavyajIva rUpI dhAnya pAparUpa anAvRSTi se sUkha rahe haiN| ata: unheM dharmarUpI amRta jala se sIMcakara | unheM pallavita kiijie| he prabho! yaha dharmacakra taiyAra hai / mokSamArga meM ror3A aTakAnevAlI moha kI senA ko naSTa kara cukane ke bAda aba ApakA samIcIna dharma kA upadeza dene kA samaya A gayA hai / ata: vihAra kIjie / " indra kI prArthanA to upacAramAtra thii| vItarAgI jinendra kA svayaM hI vihAra kA suavasara A cukA thA / ataH samavasaraNa sahita bhagavAna kA vihAra prAraMbha ho gayA / meM jisasamaya divyadhvani dvArA dharmAmRta barasatA thA, usa samaya bhavya zrotA saMtoSa dhAraNa kara sukha ke sAgara jAte the / divyadhvani dvArA samIcIna mArga darzAnevAle bhagavAna kA samavasaraNa kAzI, avantI, kuru, bha. ni dvA rA jinendra bhagavAna ke Upara tIna chatra, cAroM ora cAra camara evaM pIche bhAmaNDala daidIpyamAna ho rahA thA / | ve meruvata U~ce siMhAsana para virAjita the, chAyA aura phala sahita azokavRkSa apane nAma ko sArthaka karatA huA sabako zokarahita kara rahA thA / jo mAnastambha mithyAdRSTiyoM ke ahaMkAra aura saMdeha kA galAnevAle | the| samosaraNa U~ce koTa aura gaharI khAI evaM unake pAsa latAvanoM se suzobhita thA / kinnara deva jora-jora se yaza gA rahe haiN| prakAzamAna bar3e-bar3e stUpoM se usakA vaibhava pragaTa ho rahA thaa| aise samosaraNa ke sAtha tInoM | lokoM ke svAmI, dharma ke adhipati AdipuruSa bhagavAna RSabhadeva ne vihAyogati nAmakarma ke nimitta se vihAra karanA prAraMbha kiyA / ta ttvo DUba R Sa bha va kI di vya pa de za sarga 11 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REPFF 141|| kauzala, aMga, vaMga, magadha, AMdhra, kaliMga, madra, paMcAla, mAlavA aura vidarbha Adi dezoM meM gayA / isaprakAra | tInoM lokoM ke guru bhagavAna RSabhadeva ke dvArA bhavya jIvoM ko tattvajJAna huaa| ___ tIrthaMkara puNya prakRti hI jisakI saMcAlaka hai - aise Adi jinendra kA samavasaraNa aneka urvaraka sthAnoM ko apanI divyadhvanirUpa amRtavarSA se siMcana karatA huA kailAza parvata para phuNcaa| anantacatuSTaya rUpa lakSmI se sahita ve jinendradeva bhakti se namrIbhUta hue bAraha sabhAoM ke prANiyoM se ghire | the aura ATha prAtihAryoM se zobhita ho rahe the| unake caraNa kamala indroM dvArA pUjita the| jinake mAnastambhoM ko dekhane se mAnI se mAnI prANI bhI namrIbhUta ho jAte haiM, jo tInoM lokoM ke svAmI haiM, jinheM acintya bahiraMga vibhUti prApta huI hai aura jo pAparahita haiM - aise jinendradeva ko bArambAra namana / jinhoMne cAra ArAdhanArUpa senA ko sAtha lekara pAparUpa zatruoM ko naSTa kiyA hai, jinhoMne svarNa ke samAna daidIpyamAna svarUpa prApta kiyA hai, bhramaroM ke samAna devagaNa jinake caraNa kamaloM kI sevA karate haiM aura jo tIna loka ke guru haiM - aise bhagavAna RSabhadeva hama sabake kalyANa meM sanimitta bneN| jo kulakaroM meM pandrahaveM kulakara the, tIrthaMkaroM meM prathama tIrthaMkara the, jinhoMne manuSyoM kI AjIvikA kI vidhi aura mokSamArga darzAyA thA, jo samasta pRthvI ke adhipati bharata cakravartI ke pitA the, ve hamako mokSalakSmI prApta karane meM parama sahAya hoN| ___ jinhoMne apane kevalajJAna darpaNa meM tattvoM evaM nava padArthoM ke samUha ko pratyakSa jAnA/dekhA hai, pratibimbita kiyA hai aura jo samIcIna dharmarUpI tIrtha ke mArga kI rakSA karane meM mukhya hetu haiM - aise icchavAku vaMza ke pramukha zrI bhagavAna RSabhadeva! ApakI pAvana divyadhvani rUpa dIpaka hama saMsArI bhavya prANiyoM ko mukti rUpa paramapada prApta hone meM pathapradarzaka bane / he prabho! Apa nAbhirAja ke putra hokara bhI svayaMbhU haiM, lokapUjya haiM aura Apa hama sabakI samAdhi meM sAdhaka bneN| # REv | 44 BEF EPFRE Ooole Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna RSabhadeva kI divyadezanA meM dhyAna kA svarUpa tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM eka bhavya zrotA ke mana meM yaha jijJAsA jAgRta huI ki he | bhagavana ! cAra dhyAnoM meM prAraMbha ke jo do Arta aura raudradhyAna haiM, inheM Agama meM kugati kA kAraNa batAyA hai, inakA svarUpa kyA hai ? aura inase kaise bacA jAya ? aura dharmadhyAna jo sugati kA kAraNa hai, usakA svarUpa kyA hai aura use kaise kiyA jAya ? uparyukta prazna ke samAdhAna svarUpa bhagavAna kI divyadhvani meM sAmAnya dhyAna kA svarUpa isaprakAra AyA - "tanmaya hokara kisI eka hI vastu meM citta kA ekAgra honA yA nirodha honA dhyAna hai| yadi vaha viSayakaSAyoM sahita saMyogoM meM lIna hotA hai to vaha khoTA dhyAna Arta aura raudradhyAna kI zreNI meM AtA hai aura tattva cintanarUpa hotA hai to dharmadhyAna kI zreNI meM AtA hai| sAmAnyata: citta kA sthira honA dhyAna hai aura citta kI caMcala taraMgoM ko anuprekSA, cintana yA bhAvanA kahate haiN| vastutaH dharmadhyAna vahI hai, jisakI vRtti apane buddhibala ke AdhIna hotI hai aura jisameM tattvavicAra hotA hai| isake viparIta viSaya-kaSAyarUpa dhyAna apadhyAna kahalAtA hai| yoga, dhyAna, samAdhi, mana ko vaza meM || karanA, aMta:saMlInatA Adi saba dharmadhyAna ke hI paryAyavAcaka zabda haiN| yadyapi dhyAna jJAna kI hI paryAya hai aura vaha dhyAna dhyeya ko hI viSaya karanevAlA hai tathApi ekAgratA ke kAraNa jJAna-darzana-sukha aura vIryarUpa vyavahAra ko bhI dhyAna meM sammilita kara liyA jAtA hai| AtmA kA jo pradeza jJAnarUpa hai vahI pradeza darzanasukha aura vIryarUpa bhI haiN| isalie eka hI jagaha rahane ||12 FFEE FREE sarga Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREE FRE ke kAraNa dhyAna meM darzana-sukha Adi kA bhI vyavahAra kiyA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki sthirarUpa se padArtha || | ko jAnanA dhyAna kahalAtA hai isalie dhyAna jJAna kI eka paryAya vizeSa hai| yadi vastuoM ko iSTa-aniSTa mAna kara cintavana kiyA jAyegA to vaha asat ArtadhyAna khlaayegaa| jo manuSya tattvoM kA yathArtha svarUpa nahIM samajhatA vaha viparIta bhAva se atadrUpa vastu ko bhI tadrUpa cintavana karane lagatA hai tathA padArthoM meM iSTa-aniSTabuddhi kara kevala saMkleza sahita dhyAna dhAraNa karatA hai| saMkalpavikalpa ke vazIbhUta huA mUrkha prANI padArthoM ko iSTa-aniSTa samajhane lagatA hai| usase rAga-dveSa utpanna hote haiM, usa rAga-dveSa se iSTAniSTa kalpanAe~ hotI haiM, use hI ArtadhyAna kahate haiM aura usase kugati kA kAraNabhUta karmabandha hotA hai| viSayoM meM tRSNA bar3hAnevAlI mana kI pravRtti saMkalpa hai| usI saMkalpa ko duSpraNidhAna kahate haiM aura duSpraNidhAna se apadhyAna hotA hai| isalie citta kI zuddhi ke lie tattvArtha kI bhAvanA karanI cAhie; kyoMki tattvArtha kI bhAvanA se jJAna kI zuddhi hotI hai aura jJAna kI zuddhi se dhyAna kI zuddhi hotI hai| zubha aura azubha kA cintavana karane se hI dhyAnoM ko prazasta aura aprazasta kahA jAtA hai| prazasta ke dharma va zukla evaM aprazasta ke Arta aura raudra - aise do-do bheda haiN| jo dhyAna zubha pariNAmoM se kiyA jAtA hai, use prazasta dhyAna kahate haiM aura jo azubha pariNAmoM se kiyA jAtA hai, use aprazasta dhyAna kahate haiN| Arta va raudra dhyAna chor3ane yogya haiM; kyoMki ye duHkhadAyaka haiM, saMsAra bar3hAnevAle haiM tathA dharma dhyAna caturtha guNasthAna avirata samyagdRSTiyoM ko hotA hai aura zukla dhyAna muniyoM ko hotA hai| uparyukta cAroM dhyAnoM kA saMkSipta varNana isaprakAra hai - 1. ArtadhyAna :- jo Rta arthAt duHkha meM ho vaha ArtadhyAna hai| yaha cAra prakAra kA hai| pahalA iSTavastu ke na milane se yA iSTavastu ke viyoga ho jAne se, jo duHkha kA cintana calatA hai vaha pahalA ArtadhyAna | hai| dUsarA Arta dhyAna aniSTa vastu ke milane se, tIsarA roga Adi hone ke kAraNa huI pIr3A ke cintana se // 12 BFFEBENEF Poov Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA cauthA nidAna se arthAt bhogoM kI AkAMkSA se hue saMkleza pariNAmoM se hotA hai| yaha dhyAna dUsare puruSoM kI bhogopabhoga sAmagrI dekhane se bhI hotA hai| isaprakAra yaha Arta dhyAna iSTavastu kI prApti ke lie, aniSTavastu kI aprApti ke lie, bhogopabhoga kI icchA ke lie aura vedanA dUra karane ke lie bAra-bAra cintana se hotA hai| yaha kaSAya Adi pramAda se hotA hai aura atyanta azubha kRSNa, nIla aura kApota lezyAoM ke Azraya se bhI utpanna hotA hai| isa ArtadhyAna kA kAla antarmuhUrta hai aura Alambana azubha hai| isa ArtadhyAna meM kSayopazamika bhAva hotA hai| tiryaMcagati isakA phala hai| parigraha meM ati Asakti, kuzIlarUpa pravRtti, kRpaNatA, atyanta lobhI, bhaya, udvega, ati zoka - ye ArtadhyAna ke cihna haiM / isIprakAra hAthoM para kapola (gAla) rakhakara pazcAttApa kI mudrA, AMsU bahAnA Adi bhI ArtadhyAna ke bAhyacihna haiN| yaha zubha aura azubha ke bheda se do prakAra kA bhI hotA hai| jJAtavya hai ki zubha ArtadhyAna kA astitva chaTaveM guNasthAna taka hotA hai| dUsarA raudradhyAna - jo puruSa prANiyoM ko rulA kara, duHkhI kara Anandita hotA hai, vaha rudra athavA krUra nirdaya kahalAtA hai| aise jIvoM ko jo dhyAna hotA hai, vaha raudradhyAna kahalAtA hai| yaha dhyAna pA~caveM guNasthAna taka hotA hai tathA yaha kRSNa-nIla-kApota - ina tIna atyanta azubha lezyAoM ke bala se hotA hai| ekasAtha antarmuhUrta kAla taka hI rahatA hai| ArtadhyAna kI bhAMti isakA bhI kSAyopazamika bhAva hotA hai| yaha raudra dhyAna bhI cAra prakAra kA hotA hai| 1. hiMsAnanda arthAt hiMsA meM Ananda mAnanA / 2. mRSAnanda arthAt jhUTha bolane meM Ananda maannaa| 3. steyAnanda arthAt corI meM Ananda mAnanA aura 4. saMrakSaNAnanda arthAt parigraha kI rakSA meM dina-rAta lagA rahakara Ananda maannaa| 1. hiMsAnaMda - prANiyoM ko mArane aura bAMdhane kI icchA rakhanA, aMgopAMgoM ko chedanA, saMtApa denA, | || kaThora daNDa denA Adi ko hiMsAnanda raudradhyAna kahate haiN| jIvoM para dayA na karanevAlA hiMsaka hiMsAnanda nAma ||12 4BF FEBRFP VE Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREE FE | ke raudradhyAna ko dhAraNa kara pahale apanA ghAta karatA hai| pIche anya jIvoM kA ghAta ho na ho - yaha unakI | Ayu aura asAtA karma para nirbhara karatA hai| svayaMbhUramaNa samudra meM rAghava matsya ke kAna meM jo tandula nAma kA choTA matsya rahatA hai vaha yadyapi jIvoM kI hiMsA bilkula nahIM karatA, kintu bar3e rAghava matsya ke khule mukha meM Aye hue jIvoM ko dekhakara use bhAva AtA hai ki 'yaha mu~ha bAye hue par3A hai, itane sAre jIvajaMtu mu~ha meM A jA rahe haiM - ye inheM khAtA kyoM nahIM hai? yadi mujhe aisA maukA mile to maiM to eka bhI prANI ko nahIM chor3atA, sabako khA jaataa|' phalasvarUpa vaha tandula matsya mara kara sAtaveM naraka meM jAtA hai| krUra honA, hathiyAra rakhanA, hiMsA kI kathA-vArtA meM majA lenA, svabhAva se hI hiMsaka honA - hiMsAnanda raudradhyAna ke cihna haiN| 2. mRSAnanda - jhUTha bolakara dUsaroM ko dhokhA dene kA cintavana karanA mRSAnanda raudradhyAna nAma kA dUsarA bheda hai| kaThora vacana bolanA Adi isake cihna haiN| 3. steyAnanda - dUsare ke dravya ko grahaNa karane, corI karane meM apane citta ko lagAnA, usI kA cintavana karanA steyAnanda raudradhyAna hai| 4. parigrahAnanda - ati lobhavaza anIti se jarUrata se jyAdaha dhana kA saMgraha karake evaM bhoga sAmagrI kA saMrakSaNa Adi karake usameM Ananda mAnanA parigrahAnandI raudradhyAna hai| isakA phala narakagati hai| bhauMha Ter3I ho jAnA, mukha kA vikRta ho jAnA, pasInA Ane laganA, zarIra kAMpane laganA, netroM kA lAla ho jAnA Adi raudradhyAna ke bAhyacihna haiN| yaha raudra dhyAna pA~caveM guNasthAna taka hotA hai tathA yaha kRSNanIla-kApota - ina tIna azubha lezyAoM ke bala se hotA hai| ekasAtha antarmuhUrta kAla taka hI rahatA hai| ArtadhyAna kI bhA~ti isakA bhI kSAyopazamikabhAva hotA hai| ____ anAdikAla kI vAsanA se utpanna honevAle ye donoM - Arta va raudra dhyAna binA kisI prayatna ke hI | ho jAte haiN| ata: inase sAvadhAnI se bacanA hogaa| 4BF FEBRFP VE 12 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 // 3. dharmadhyAna - pA~coM indriyoM ke mAdhyama se viSayoM meM vikendrita jJAna kI kiraNoM ko vahA~ se sameTa || kara jJAyaka svabhAvI AtmA para kendrita karanA hI dharmadhyAna hai| jisaprakAra tejasvI sUrya kI prakhara vikendrita | kiraNeM mAnava kI kaMpakaMpI (ThaMDa) ko bhI kama nahIM kara pAtI aura ve hI kiraNeM leMsa (kA~ca) ke dvArA eka | vastu para kendrita kara dene se bhojana pakA detI haiN| pAnI garma kara detI haiN| isIprakAra jJAyakasvabhAva para kendrita huI jJAna kI kiraNeM karmakalaMka ko bhasma kara detI haiN| vahI Atmakendrita jJAna nizcaya dharmadhyAna hai|| jagata ke samasta padArtha jisarUpa se avasthita haiM aura mAtra udAsInarUpa se jJeyarUpa jJAna meM jJAta hote haiM, ve saba vyavahAra dharmadhyAna ke viSaya banate haiN| tAtparya yaha hai ki dhyAna meM udAsInarUpa se samasta padArthoM ke svarUpa kA cintavana kiyA jA sakatA hai; kyoMki tattva kA cintavana dhyAna karanevAle jIva ke upayoga kI vizuddhi ke lie hotA hai| upayoga kI vizuddhi hone se yaha bandha ke kAraNoM ko naSTa kara detA hai, bandha ke kAraNa naSTa hone se usake saMvara aura nirjarA hone lagatI hai tathA saMvara aura nirjarA hone se isa jIva kI ni:saMdeha mukti ho jAtI hai| jJAtavya hai ki AtmajJAnapUrvaka rAga-dveSa se rahita hokara kisI bhI vastu kA arthAt parajJeya kA dhyAna karake bhI mokSa prApta kiyA jA sakatA hai| ___adhyAtmatattvoM kA cintana karanerUpa dharma dhyAna hameM karane yogya hai| sAta tattvoM, nau-padArthoM evaM chahadravyoM ke svarUpa kA cintana-manana karanA - ye saba dharmadhyAna ke antargata Ate haiM, ata: inakA dhyAna bhI karane yogya haiN| naya, pramANa, nikSepa, saptabhaMgI aura syAdvAda vANI dvArA pragaTa siddhAnta zAstroM kI sampUrNa viSayavastu bhI dhyAna karane yogya dhyeya haiN| jagata ke samasta padArtha zabda, artha aura jJAna - ina tIna bhedoM meM samAhita haiN| isalie zabda, artha aura || sarga jJAna ko apane dhyAna kA dhyeya banAne para jagata ke samasta padArtha dhyeya ho jAte haiN| inameM kauna se dhyeya upAdeya || 12 4BF FEBRFP VE Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, isakA nirNaya hameM svaviveka se karanA hai, jo dharmadhyAna ke dhyeya haiM, ve saba upAdeya haiM aura Arta-raudradhyAna | ke dhyeya (dhyAna ke viSaya) haiM, ve saba heya haiN| dharmadhyAna kI pAtratA - dharmadhyAna kA dhyAtA vastu ke yathArthajJAna aura saMsAra se vairAgya sahita ho / indriya aura mana kA vijetA ho, sthiracitta aura mukti kA icchuka ho, udyamI ho, zAnta pariNAmI, dhairyavAna ho| uktaM ca - jJAna vairAgya sampannaH saMvRtAtmA sthirAzayaH / mumukSurUdyamI zAnto, dhyAtA vIraH prazasyate // 3 // isake atirikta dhyAtA maitrI-pramoda-kAruNya aura mAdhyastha bhAvanA sahita ho / vizva ke sUkSma-sthUla, trasa-sthAvara Adi samasta prANiyoM ke prati maitrI bhAva, dukhiyoM ke prati karuNA kA bhAva, guNajanoM ke prati pramoda bhAva aura viparIta buddhivAloM ke prati mAdhyastha bhAvavAlA ho| uktaM ca - satveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpAparatvaM / mAdhyastha bhAvaM viparIta buddhi sadA mamAtmA bida dhAtu deva / / hindI padyAnuvAda - premabhAva ho saba jIvoM meM, guNI janoM meM harSa prbho| karuNA srota bahe duHkhiyoM para, durjana meM madhyastha vibho| dharmadhyAna kI siddhi ke lie dharmI jIva ina cAroM bhAvanAoM ko bhI sahaja hI bhAte haiN| dharmadhyAna ke yogya sthAna - jahA~ kSobha mana upajai, tahA~ dhyAna nahiM hoya / aise thAna viruddha haiM, dhyAnI tyAgeM soya / / jahA~ mana meM kSobha utpanna karane ke kAraNa vidyamAna hoM, aise sthAna dharmadhyAtA puruSa ko tatkAla chor3a denA cAhie, kyoMki sad nimitta kI apekSA ve sthAna dhyAna yogya nahIM haiN| dharmadhyAna ke lie upayukta sthAnoM kA ullekha karate hue kahA hai ki - 4BF FEBRFP VE 12 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhakSetre mahAtIrthe purANapuruSAzrite / kalyANa kAlite puNye dhyAna siddhi prajAyate / / siddhakSetra, jo tIrthaMkaroM ke AzrayasthAna rahe hoM, tIrthaMkaroM ke kalyANakoM ke sthAna ho - aise parama pavitra ekAnta sthAnoM meM dhyAna kI siddhi hotI hai| dharmadhyAna ke mukhya cAra bheda - 1. AjJAvicaya, 2. apAyavicaya, 3. vipAkavicaya 4. saMsthAna vicy| 1. AjJAvicaya - pA~ca astikAya tathA chaha jIvanikAya Adi vastusvarUpa ke citavana meM jahA~ apanI mati kI gati na ho, use sarvajJa kI AjJA mAnakara cintavana karanA AjJAvicaya dharmadhyAna hai| ____ Agama meM AjJAvicaya kA jo svarUpa kahA hai, usakA sArAMza yaha hai ki tIvra karmodaya se jinakI mati || maMda hai, ve svayaM to amUrta va sUkSma padArthoM kA nirNaya kara nahIM sakate aura tattvajJAnI upadezaka sarvatra sadAkAla sulabha nahIM hote tathA amUrta AtmA aura dharma, adharma dravyoM kI siddhi ke lie aise dRSTAnta va hetu loka meM upalabdha nahIM hote jinase una sUkSma tattvoM ko samajhA jA ske| aisI sthiti meM mandabuddhi mumukSu jIvoM ko ekamAtra jinAjJA ko pramANa mAnanA hI zaraNabhUta hai; kyoMki jinendra bhagavAna vItarAga va sarvajJa hone se anyathAvAdI nahIM hote| kahA bhI hai - 'nAnyathA: vAdinojinaH' ata: sarvajJakathita Agamokta sUkSmatattva kA cintavana karanA AjJA-vicaya dharmadhyAna hai tathA sva-samaya parasamaya ke jJAtA tattvajJAnI vaktA aura lekhakoM dvArA sarvajJapraNIta atisUkSma paMcAstikAya, jIvanikAya tathA AtmA-paramAtmA ke svarUpa kA Agama va yuktiyoM ke Alambana se evaM sarala-subodha dRSTAntoM se janasAdhAraNa ko samajhAnA aura mithyAvAdiyoM ke tarkajAla kA bhedana karake unheM jinamata sunane-samajhAne ke prati sahiSNu banAnA - ye saba kArya bhI AjJAvicaya dharmadhyAna kI sImA meM Ate haiM; kyoMki inameM bhI sarvajJa kI vANI kA hI cintana-manana evaM pracAra-prasAra hotA hai| Rav_FFEBRFPos VE 12 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 2. apAyavicaya - zubhAzubha bhAvoM se mukta hone kA cintana karanA apAyavicaya hai| rAga-dveSa-kaSAya aura Asrava Adi kriyAoM meM niMdya ihaloka va paraloka se chUTane kA upAya socanA apAyavicaya hai| apAya kaho yA upAya donoM ekArthavAcaka haiN| unmArga meM bhaTake jIvoM ko sanmArga meM lAne ke upAyoM para vicAra karanA hI apAyavicaya hai tathA mithyAdarzana se jinake jJAna netra andhakArAchanna ho rahe haiM, jo sarvajJapraNIta upadeza se vimukha ho rahe haiM, samyakpatha kA jJAna na hone se jo unmArga meM bhaTaka rahe haiM, unheM sanmArga meM lAne ke upAyoM kA cintavana karanA bhI apAyavicaya hai| athavA mithyAdarzana se Akulita citta vAle pravAdiyoM ke dvArA pracArita kumArga se haTakara jagata ke jIva sanmArga meM kaise lageM? aura anAyatana sevA se kaise virakta hoM? dharma ke nAma para panapa rahI pApakArI pravRttiyoM se kaise nivRtta hoM, supathagAmI kaise baneM ? isaprakAra ke upAyoM kA cintavana karanA bhI apAyavicaya dharmadhyAna hai| 3. vipAkavicaya - svata: yA parakRta Apatita saMkaTakAla meM utpanna huI AkulatA se bacane ke lie usa saMkaTa ko apane hI karmodaya kA phala mAnakara sAmyabhAva rakhanA vipAkavicaya hai| 4. saMsthAnavicaya - loka ke svarUpa kA vicAra karanA / yaha piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ke bheda se cAra taraha se kiyA jA sakatA hai, jinakA svarUpa isaprakAra hai - | (1) piNDastha dhyAna - isakA jinAgama meM bhI ullekha hai ki - 'nija AtmA kA cintavana piNDastha dhyAna hai| kevalI tulya AtmasvarUpa kA dhyAna karanA piNDastha dhyAna hai| dharmadhyAna ke isa prathama bheda meM dharmIjIva anekaprakAra kI dhAraNAoM dvArA apane upayoga ko ekAgra karane kA prayatna karatA hai| ___ 'apanI nAbhi meM, hAtha meM, mastaka meM yA hRdaya meM kamala kI kalpanA karake usameM sthita sUrya tejavat | sphurAyamAna arhanta ke rUpa kA dhyAna karanA piNDastha dhyAna hai|' | 1. paramAtmaprakAza TIkA 1/6/6, bhAvapAhur3a TIkA 86/236 2. jJAnArNava 36/28, 32, vasunandi zrAvakAcAra 459 3. jJAnasAra 19-21 4BF FEBRFP VE 12 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 za lA kA pu ru Sa dhyeya padArtha cU~ki dhyAtA ke zarIrarUpa piNDa meM sthitarUpa se hI dhyAna kiyA jAtA hai, isalie kucha AcArya use piNDastha dhyeya kahate haiM / piNDastha dhyAna kI pA~ca dhAraNAe~ - 1. pArthivI, 2. AgneyI, 3. zvasanA, 4. brAhmaNI aura 5. | tattvarUpavatI / (inakI vizeSa jAnakArI ke lie dekheM tattvAnuzAsana evaM jJAnArNava 37 / 28 - 31 vistArabhaya se yahA~ nahIM diyA jA sakA hai|) (2) padastha dhyAna lakSaNa - "maMtra vAkyoM meM sthira hone ko padastha dhyAna kahate haiN| eka akSara se lagA kara anekaprakAra ke paMcaparameSThI vAcaka pavitra maMtra padoM kA uccAraNa karake jo dhyAna kiyA jAtA hai, vaha | padastha dhyAna hai / padastha dhyAna ke yogya maMtra - ekAkSarI maMtra : 'a', 'OM', hra, hrIM Adi, do akSarI maMtra : arhaM, siddhaM dhyA Adi / cAra akSarI maMtra : 'arahaMta' / pA~ca akSarI maMtra - a, si, A, u, sA, (OM) hAM, hrIM, hUM, hrauM, haH, Namo siddhANaM, namaH siddhebhyaH / chaH akSarI maMtra - 'arahaMta - siddhaM', 'arhadabhyo namaH', 'OM namo arhate', sAta akSarI maMtra - Namo arahaMtANaM, namaH sarvasiddhebhyaH / sabase bar3A 35 akSaroM kA mahAmaMtra NamokAra maMtra hai| ina paMcaparameSThI vAcaka maMtroM kA avalambana lekara apane upayoga ko ekAgra karane kA, sthira karane kA abhyAsa karanA padastha dharmadhyAna hai| (3) rUpastha - sarva cidrUpa kA cintavana rUpastha dhyAna hai / ' (4) rUpAtIta - varNa-rasa-gaMdha aura sparza se rahita kevalajJAna darzanasvarUpa jo siddhaparameSThI kA yA zuddhatA kA dhyAna kiyA jAtA hai, vaha rUpAtIta dhyAna hai| niraMjana kA dhyAna rUpAtIta dhyAna hai| di vya de za 1. tattvAnuzAsana 134 2. vahI, 183 dhAraNAe~ 3. dravyasaMgraha TIkA, 48/205, paramAtmaprakAza TIkA 1/6/6, bhAvapAhur3a TIkA 86 / 236 4. vasunandi zrAvakAcAra 464 5. dravyasaMgraha TIkA 50-55 kI pAtanikA 6. dravyasaMgraha TIkA, 48/205, paramAtmaprakAza TIkA 1/6/ 6, bhAvapAhur3a TIkA 86 / 236 7. dravyasaMgraha TIkA 51 kI pAtanikA kA 216/9, jJAnArNava 40 / 15-26 na kA sva rU pa e vaM da sarga 12 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 za lA kA pu ru Sa uparyukta cAra bhedoM ke atirikta dharmadhyAna ke 6 bheda aura bhI kahe gaye haiM, jo isaprakAra haiN| - 1. upAyavicaya - AtmA kA kalyANa karanevAle jinopadiSTa upAyoM kA cintavana karanA / 2. jIvavicaya - jIvadravya va jIvatattva ke svarUpa evaM guNasthAna Adi kA cintavana karanA / 3. ajIvavicaya - ajIvadravyoM ke svarUpa kA cintavana karanA ajIvavicaya hai / 4. virAgavicaya - bAraha bhAvanA Adi ke mAdhyama se zarIra kI apavitratA aura bhogoM kI asAratA kA cintavana karanA virAgavicaya hai / 5. bhavavicaya - cAroM gatiyoM meM bhramaNa karanevAle jIvoM ko marane ke bAda jo paryAya prApta hotI hai, use bhava kahate haiN| yaha bhava duHkharUpa hai tathA yaha manuSyabhava bhava kA abhAva karane ko milA hai| bhava (janmamaraNa) bar3hAne ke lie nahIM milA aisA cintavana karanA bhavavicaya dharmadhyAna hai / - 6. kAraNavicaya (hetuvicaya) - tarka va yukti kA anusaraNa karate hue syAdvAda kI prakriyA kA Azraya lekara tattva kA cintavana karanA hetuvicaya hai / isaprakAra dharmadhyAna ke dasa bheda ho jAte haiN| inake sivAya bAhya va Abhyantara ke bheda se bhI dharmadhyAna ke do bhedoM kA ullekha Agama meM hai| zAstra ke artha khojanA, zIlavrata pAlanA, guNAnurAga rakhanA, pramAda | rahita honA tathA jise anya loga bhI anumAna se jAna sakeM use bAhya dharmadhyAna kahate haiM tathA jise kevala apanA AtmA aura sarvajJadeva hI jAna sake, vaha Abhyantara nizcaya dharmadhyAna hai / di vya de za nA meM dhyA na kA sva rU pa da isaprakAra dharmadhyAna ke Azraya se azubhabhAva se bace rahanerUpa vyavahAra dharmadhyAna hotA hai tathA zuddhAtmA ke Azraya se nizcaya dharmadhyAna hotA hai / nizcaya dharmadhyAna kI pUrva bhUmikA meM ina zubhabhAvarUpa dasa prakAra sarga ke vyavahAra dharmadhyAnoM kA Azraya avazya hotA hai| 12 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREE FRE 152|| ye sabhI dharmadhyAna sAmUhika svAdhyAya ke rUpa meM, tattvagoSThI ke rUpa meM, vAcanA, pRcchanA Adi svAdhyAya || ke bhedoM ke rUpa meM, bAraha bhAvanA ke cintavana ke rUpa meM, sAmAyika ke rUpa meM, uThate-baiThate, calate-phirate tattvavicAra karane Adi aneka rUpoM meM ho sakate haiN| cauthA dhyAna - zukladhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai -1. pRthaktvavitarkavIcAra, 2. ekatvavitarkavIcAra, | 3. sUkSmakriyApAti, 4. samucchinnakriyApratipAti / jisa dhyAna meM vitarka arthAt zAstra ke padoM kA pRthak-pRthakpa se vIcAra arthAt saMkramaNa hotA rahe, use pRthaktvavitarkavIcAra nAma kA prathama zukladhyAna hai| zAstra ko vitarka kahate haiM aura arthavyaMjana tathA yogoM kA saMkramaNa (parivartana) vIcAra mAnA gayA hai| indriyoM ko vaza karanevAlA muni, eka artha se dUsare artha ko, eka zabda se dUsare zabda ko aura eka yoga dhyA se dUsare yoga ko prApta hotA huA isa pahale pRthaktvavitarkavIcAra nAma ke zukladhyAna kA cintavana karatA hai; kyoMki mana, vacana, kAya ina tInoM yogoM ko dhAraNa karanevAle aura caudaha pUrvo ke jAnanevAle munirAja hI isa pahale zukladhyAna kA cintavana karate haiM, isalie hI yaha pahalA zukladhyAna savitarka aura savIcAra kahA jAtA hai| zrutaskandharUpI samudra ke zabda aura arthoM kA jitanA vistAra hai, vaha saba isa prathama zukladhyAna kA dhyeya arthAt dhyAna karaneyogya viSaya hai aura mohanIya karma kA kSaya athavA upazama honA isakA phala hai| ___ yahA~ aisA tAtparya samajhanA cAhie ki dhyAna karanevAlA muni zrutaskandharUpI mahAsamudra se koI eka padArtha lekara usakA dhyAna karatA huA kisI dUsare padArtha ko prApta ho jAtA hai arthAt pahale grahaNa kiye hue padArtha ko chor3akara dUsare padArtha kA dhyAna karane lagatA hai| eka zabda se dUsare zabda ko prApta ho jAtA hai aura isIprakAra eka yoga se dUsare yoga ko prApta ho jAtA hai, isIlie isa dhyAna ko savIcAra aura savitarka kahate haiN| gyAraha aMga aura caudaha pUrva ke jAnanevAle munirAja hI prathama zukladhyAna ko kara sakate haiN| yaha | 12 BREFENERFPO VE Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 | dhyAna prazAntamoha kSINamoha aura upazama tathA kSapaka zreNiyoM ke zeSa AThaveM, nauveM tathA dasaveM guNasthAna meM | bhI hInAdhika rUpa se rahatA hai| | 2. ekatvavitarka nAma kA zukladhyAna bhI pahale zukladhyAna ke samAna hI jAnanA cAhie kintu vizeSatA itanI hai ki jisakA mohanIya karma naSTa ho gayA ho, jo pUrvo kA jAnanevAlA ho, jisakA Atmateja ho | aise mahAmuni ko hI yaha dUsarA zukladhyAna hotA hai| jisakI kaSAya naSTa ho cukI hai aura jo ghAtiyA karmoM ko naSTa kara rahA hai, aisA muni savitarka arthAt zrutajJAna sahita aura avIcAra arthAt arthavyaMjana tathA yogoM ke saMkramaNa se rahita dUsare ekatvavitarka nAma ke baliSTha zukladhyAna kA cintavana karatA hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna ghAtiyA karmoM ke kSaya se utpanna honevAlA tathA samasta padArthoM ko jAnanevAlA avinAzIka jyotisvarUpa kevalajJAna kA utpanna honA hI isa zukladhyAna kA phala hai| pahalA zukladhyAna tInoM yogoM ko dhAraNa karanevAle ke hotA hai, parantu dUsarA zukladhyAna eka yoga ko dhAraNa karanevAle ke hotA hai, bhale hI vaha eka tIna yogoM meM se koI bhI ho| 3. sUkSmakriyApati parama zukladhyAna kevalI bhagavAna ke hI hotA hai| ve kevalajJAnI jinendradeva jaba yogoM kA nirodha karane ke lie tatpara hote haiM, taba ve usake pahale svabhAva se hI samudghAta kI vidhi prakaTa karate haiN| usasamaya ve kevalI bhagavAna aghAtiyA karmoM kI sthiti ke asaMkhyAta bhAgoM ko naSTa kara dete haiM aura isIprakAra azubha karmoM ke anubhAga arthAt phala dene kI zakti ke bhI ananta bhAga naSTa kara dete haiN| tadanantara antarmuhUrta meM yogarUpI Asrava kA nirodha karate hue kAyayoga ke Azraya se vacanayoga aura manoyoga ko sUkSma karate haiM aura phira kAyayoga ko bhI sUkSma kara usake Azraya se honevAle sUkSma kriyApAti nAmaka tIsare zukladhyAna kA cintavana karate haiN| 4. tadanantara jinake samasta yogoM kA bilakula hI nirodha ho gayA hai aise ve yogirAja haraprakAra ke AsravoM se rahita hokara samucchinnakriyApratipAti nAma ke cauthe zukladhyAna ko prApta hote haiN| 4BFFEBRFP o VE 12 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREEFFE yoga-prANAyAma aura dhyAna kA nimitta-naimittika saMbaMdha - tAttvika dRSTi se to bhedavijJAna hone para vastu | svAtaMtrya ke siddhAnta ke sahAre se pratikUla paristhitiyoM meM honevAlI rAga-dveSa pariNati ko kRza karane ke rUpa meM tathA pariNAmoM ko zAnta rakhane ke rUpa meM dharmadhyAna jJAniyoM ko samaya-samaya para calate-phirate bhI hotA hI rahatA hai; parantu usakI vizeSa siddhi ke lie prANAyAma kI bhI AcAryoM ne anumodanA kI hai| prANAyAma kI prazaMsA karate hue kahA gayA hai ki - sunirNIta siddhAntaH prANAyAma prazasyate / munibhirdhyAnaM siddhayarthaM sthairyaarthNcaantraatmnH||1|| jinhoMne bhaleprakAra se satyArtha siddhAnta kA nirNaya kiyA hai, aise jJAniyoM ne dharmadhyAna kI siddhi ke lie tathA mana kI ekAgratA ke lie prANAyAma kI prazaMsA kI hai| prANAyAma kA svarUpa - zvAMsa arthAt bAhara kI vAyu kA lenA aura prazvAsa arthAt andara kI vAyu ko nikAlakara rokanA prANAyAma hai| ___ "mana-vacana-kAyarUpa yogoM ke nigraha ke lie zvAsocchavAsa ke niyaMtraNa karane kI prakriyA hI prANAyAma hai|"2 prANAyAma ke 3 bheda haiM - 1. kuMbhaka (bAhyavRtti) 2. pUraka (abhyantara vRtti), 3. recaka (stNbhvRtti)| 1. kuMbhaka - zvAMsa ko dhIre-dhIre andara kheMcakara pUraka pavana ko nAbhi ke madhya sthira karake roknaa| 2. pUraka - tAlu ke chidra se arthAt tAlu va oThoM ko kaue kI coMca kI taraha banAkara bAhara kI pavana ko kheMcanA athavA nAka se kheMcanA aura zarIra meM pUraNa karanA pUraka hai| 1. jJAnArNava sarga 29, zloka 1 2. jJAnArNava Rav_FFEBRFPos VE 12 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BF FREE 3. recaka - apane koSTha ke pavana ko dhIre-dhIre bAhara nikAlanA recaka hai| hRdaya kamala kI karNikA meM pavana ke sAtha citta ko sthira karane para mana meM vikalpa nahIM uThate aura viSayoM kI AzA bhI naSTa ho jAtI hai tathA aMtaraMga meM vizeSa jJAna kA prakAza hotA hai| isa pavana ke sAdhana se mana ko vaza meM karanA hI prANAyAma kA phala hai| || vartamAna meM zarIravijJAna aura manovaijJAnika paddhati ke anusAra sAmAnya dhyAna ke tIna AyAma haiM - zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika / zarIravijJAna ke anusaMdhAna ke anusAra dhyAna kA prathama prabhAva zarIrataMtra para par3atA hai; isase raktasaMcAra, hRdayaspandana, granthiyoM kA rasasrAva aura manobhAvanA bhI prabhAvita hotI hai| anya zArIrika kriyAoM ke samAna dhyAna se bhI mastiSka kI taraMgoM meM parivartana AtA hai| isaprakAra sAmAnya dhyAna tana ko vizrAnta aura mana ko sthira karane kI prakriyA hai| dhyAna se indriyA~ bhI svata: niyaMtrita ho jAtI haiN| isa dhyAna ke abhyAsa se nAr3ItaMtra aura merudaNDa meM bhI jAgaraNa hotA hai| bhAratIya yogAbhyAsiyoM kI bhI lagabhaga yahI mAnyatA hai ki yogasAdhanA zarIrataMtra ke zodhana kI prakriyA hai aura manovRttiyoM ke niyaMtraNa aura rUpAntaraNa ke lie bhI yoga sAdhanA va dhyAna upayogI hai| isaprakAra yoga, prANAyAma aura dhyAna zarIra evaM mana ke niyaMtraNa meM lAbhakArI haiN| isameM bhI sandeha nahIM hai ki yaha yogasAdhanA aura tatsaMbaMdhI dhyAna kI prakriyA zArIrika svAsthya lAbha evaM || mAnasika tanAvoM se chuTakArA pAne ke lie prAkRtika niyamoM kI nikaTavartI hone se anya upacAroM kI tulanA meM sarvottama hai| svAsthya lAbha kI dRSTi se to isakI upayogitA asaMdigdha hI hai; parantu isa yoga aura prANAyAma ke dvArA zarIra ke aMga-aMga kA dhyAna karane se paramArtharUpa se yA muktimArga ke rUpa meM AtmalAbha nahIM hotaa| bhagavAna kI divyadhvani ke anusAra hI paravartI AcArya akalaMkadeva, AcArya zubhacaMdra Adi aneka manISiyoM dvArA prANAyAma ko mokSamArga meM bAdhaka hI mAnA jaayegaa| __ jainadarzana ke anusAra to dharmadhyAna kI bAta hI kucha aura hai, vaha to AtmajJAna ke binA hotA hI nahIM | 1. jJAnArNava 1. mahApurANa 21/227 12 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREE FE BF FREE hai| dharmadhyAna karane ke lie to AtmAnubhUti honA anivArya hai| nizcayataH dharmadhyAna AtmA kI antarmukhI prakriyA hai| isa prakriyA meM sAdhaka apane jJAnopayoga ko indriyoM ke viSayoM va mana ke vikalpoM se, para-padArthoM se evaM apanI malina paryAyoM para se haTA kara akhaNDa, abheda, cinmAtra jyotisvarUpa bhagavAna AtmA para kendrita | karatA hai, apane jJAnopayoga ko AtmA para sthira karatA hai| basa, ise hI nizcaya se dharmadhyAna kahA jAtA hai| / vastuta: dharmadhyAna jJAnopayoga kI vaha avasthA hai, jahA~ samasta vikalpa zamita hokara ekamAtra AtmAnubhUti hI raha jAtI hai, vicAra-zrRkhaMlA ruka jAtI hai, caMcala cittavRttiyA~ nizcala ho jAtI haiN| akhaNDa AtmAnubhUti | meM jJAtA-jJeya kA evaM dhyAtA-dhyeya kA bhI vikalpa nahIM rhtaa| isaprakAra nizcaya dharmadhyAna kI sAdhanA ke lie vyavahAra dharmadhyAna meM ciMtita tattvajJAna ke abhyAsa dvArA jJAnopayoga ko Atmakendrita kiyA jAtA hai, jabaki yoga sAdhanA ke dhyAna ziviroM meM Asana aura prANAyAma ke mAdhyama se sAdhakoM ko dhyAna karane ke jo nirdeza diye jAte haiM, unameM dhyAna ko arthAt jJAnopayoga ko nakha se siraparyanta zarIra ke eka-eka aMga para, zvAsocchvAsa para le jAkara vahA~ rokane aura sAMsa ko AtejAte dekhane-jAnane aura amuka aMga zithila ho rahA hai, zUnya ho rahA hai - aisA anubhava karane ko kahA jAtA hai| apane mana ko zvAsocchvAsa para le jAyeM aura sAkSIbhAva se Ate-jAte zvAsocchvAsa kA anubhava kareM - aise nirdeza diye jAte haiN| sabako svastha rahane kA lAbha to rahatA hI hai| svastha rahane kI kriyA svAsthya ke lie kareM to isameM koI bAdhA nahIM; para ise dharmakriyA mAnakara nahIM karanA caahie| bIca-bIca meM jo apane iSTadeva ko smaraNa karane ke nirdeza bhI die jAte haiN| ata: usasamaya vItarAgI sarvajJadeva kA hI smaraNa kreN| prazna - Asana, prANAyAma aura pratyAhAra kA ullekha jinAgama meM bhI to AyA hai na ? kyA svarUpa hai inakA aura dhyAna meM inakI kyA upayogitA hai ? uttara - pUrvAcAryoM ne jo prANAyAma ke tIna bheda batAye haiM, usakA bhI unhoMne ullekha kiyA hai| prANAyAma || ke bAre meM Agama kA kathana isaprakAra hai - 12 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE tridhA lakSaNa bhedena, saMsmRtaH pUrva sUribhiH pUrakaH kumbhakazcaiva recakastadanattaram / / 3 / / lakSaNa ke bheda se prANAyAma tInaprakAra kA mAnA gayA hai - kumbhaka, pUraka evaM recaka / ina tInoM kA svarUpa pahale A hI cukA hai| vastuta: prANAyAma zvAsocchvAsa ke antargamana-bahirgamana evaM antaHsthApana ke niyaMtraNa kI prakriyA hai| | kahate haiM ki - uparyukta prANAyAmoM meM recaka udara kI vyAdhi aura kapha naSTa hone meM nimitta hotA hai, pUraka zarIra puSTa hone meM nimitta hotA hai aura bahuta-sI vyAdhiyoM kA nAza hone meM bhI nimitta hotA hai tathA kuMbhaka hRdayakamala vikasita hone meM nimitta hotA hai| prANAyAma ke prakaraNa meM pahale to prANAyAma ko anta:karaNa kI zuddhi ke lie anuzaMsita kiyA, paraMtu bAda meM pratyAhAra kI anuzaMsA karate hue prANAyAma ko dhyAna meM bAdhaka batalAyA hai| pratyAhAra kA svarUpa indriya aura mana ke viSayoM se apane upayoga ko khIMcakara, icchAnusAra jahA~ lagAnA cAheM, vahA~ lagAne kI prakriyA ko pratyAhAra kahate haiN| aisA pratyAhAra karanevAlA jJAnI sAdhaka pA~coM indriyoM evaM mana ke viSayoM se apane jJAnopayoga ko (mana ko) pRthak karake AkulatA se rahita hotA huA Atmastha hotA hai| 'samyak samAdhi siddhyarthaM pratyAhaM prshsyte| prANAyAmena vikSiptaM manaH svAsthyaM na vindati / / samAdhi ko bhalIbhAMti siddha karane ke lie pratyAhAra hI prazaMsanIya hai; kyoMki prANAyAma se kSobha ko | prApta huA mana zIghra svastha nahIM ho paataa|' prANAyAma kI saphalatA zarIra ko halkA-bhArI karane meM to upayogI hai; parantu mukti ke abhilASiyoM ko abhISTa siddhi meM to prANAyAma sAdhaka nahIM hai| 000 1. jJAnArNava, sarga 29/3 .A414 AN 12 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFFE bharateza dvArA digvijaya ko prasthAna kRtayuga ke AraMbha meM Adi tIrthaMkara ke prathama putra mahArAjA bharata bahuta AnaMda ke sAtha rAjya kA zAsana | kara rahe the| unake rAjya meM prajA ko kisI bhI prakAra kA duHkha nahIM thA, ciMtA nahIM thI, prajA atyaMta sukhI thii| prajA rAta-dina mahArAjA bharata kI zubhakAmanA karatI thI ki hamAre dayAlu rAjA bharata cirakAlataka sukhapUrvaka rAjya kreN| bharateza ke mana meM bhI koI pramAda nahIM, rAjyabhAra kI unheM jarA bhI cintA nhiiN| kisI bAta kI abhilASA nhiiN| prajAhita meM Alasya nhiiN| jisaprakAra devendra svarga kA zAsana karate haiM, bharateza bhI usIprakAra premapUrvaka pRthvI kA pAlana kara rahe the| ___ eka dina maMtrI buddhisAgara ne kahA - "svAmin! zastrAlaya meM bAlasUrya ke samAna cakraratna kA udaya huA hai| ata: aba Apa digvijaya ke lie prasthAna kreN| rAjan ! Apa duSToM ko mardana karane meM to samartha haiM hii| tyAgI, tapasvI evaM sadAcArI puruSoM kA saMrakSaNa tathA dharmAtmAoM ke dharma kI rakSA bhI Apake dvArA hI hotI hai| aisI avasthA meM isa bhUmi kI pradakSiNA dekara sarva rAjAoM ko apane adhIna kara chahoM khaNDoM para vijaya prApta kreN| jahA~ jo uttama padArtha haiM, ve saba Apako bheMTa karane ke lie loga pratIkSA kara rahe haiN| una sabakI icchA kI pUrti karate hue Apa deza-deza kI zobhA dekheN| dUra-dUra deza ke jo rAjA haiM unake ghara meM utpanna kanyA ratnoM se byAha kara unake jIvana ko dhanya kreN| aba derI kyoM karate haiM ? rAjan! chaha khaNDa kI prajA Apake darzana ke lie tarasa rahI hai| unako darzana dekara unheM kRtArtha kreN|" AFFFF sarga Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFE 159|| buddhisAgara maMtrI ke samayocita nivedana para rAjA ko bar3A harSa huaa| maMtrI ke kartavyapAlana ke prati prasanna hokara bharateza ne buddhisAgara ko aneka vastra va AbhUSaNa bheMTa meM diye aura yaha bhI AjJA dI ki digvijaya prayANa kI taiyArI kro| saba logoM ko isakI sUcanA do| buddhisAgara ne prArthanA kI ki "svAmin ! nau dina taka jinendra bhagavanta kI pUjA vagairaha bar3e utsAha ke sAtha karAkara dazamI ke roja yahA~ se prasthAna kA prabandha kruuNgaa|" buddhisAgara maMtrI kI AjJA se ayodhyAnagarI ke jinamandiroM kI evaM nagara kI sajAvaTa hone lgii| saba jagaha aba digvijaya prayANa kI carcA cala rahI thii| mandiroM kI dhvajA patAkAe~ AkAza pradeza ko cuMbana kara rahI thiiN| isakAraNa usa nagara kA sAketapura nAma sArthaka bana gyaa| ___ayodhyAnagarI ke bar3e-bar3e rAjamArga atyanta svaccha kie gaye evaM sugaMdhita gulAbajala chir3akAva hone se sarvatra sugaMdha hI sugaMdha phaila gaI thii| ayodhyAnagarI meM agaNita jinamandira the, unameM kahIM pUjA cala rahI thii| kahIM munirAjoM ko AhAradAna diyA jA rahA thaa| isaprakAra vaha puNyanagara bana gayA thaa| nitya hI aneka dharmaprabhAvanA ke kArya va nitya hI rathayAtrA mahotsava, mahAbhiSeka, pUjA Adi kArya buddhisAgara maMtrI kI preraNA se ho rahe the| bharateza bIca ke siMhAsana para virAje hue the| idhara-udhara purohita, maMtrI, senApati, sAmanta vagairaha baiThe hue the| sAmane agaNita prajA baiThI huI thii| inake bIca meM aneka vidvAna kavi, gAyaka vagairaha bhI upasthita the| saba apanI-apanI kalA pradarzita kara rahe the| digvijaya ko prasthAna karane kA aba kucha hI samaya avazeSa thaa| itane meM eka suMdara va dIrghakAya bhadrapuruSa ne darabAra meM padArpaNa kiyaa| sabase pahale cakravartI ke sAmane kucha bheMTa samarpaNa kara usane sASTAMga praNAma kiyaa| bharateza ne bhI use yogya sthAna meM baiThane ke lie anumati dii| FFF455 sarga 13 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE yaha abhyAgata aura koI nahIM, bharateza ke laghubhrAtA yuvarAja bAhubalI ke hitaiSI maMtrI praNayacaMdra the| jaisA || unakA nAma thA vaise hI unameM guNa the, ve ativivekI the, dUradarzI the| | bharateza kucha samaya idhara-udhara kI bAtacIta kara unase pUchane lage ki "praNayacaMdra ! merA bhAI bAhubalI kaisA hai ? aura kisaprakAra AnaMda se samaya vyatIta karatA hai ? usakI dinacaryA kyA hai ? evaM hamAre digvijaya prayANa ke samAcAra sunane ke bAda vaha kyA bolA ? bharateza ke prazna ko sunate hI praNayacaMdra uThakara khar3e hue aura bahuta vinaya ke sAtha hAtha jor3akara kahane lage ki rAjan! "Apake sahodara kuzala haiN| unheM koI ciMtA nahIM aura koI bAdhA bhI nhiiN| sadA ve sukha se hI apanA kAla vyatIta kara rahe haiM; kyoMki ve bhI to bhagavAna RSabhadeva ke hI putra haiM na? svAmin ! ve rAjyazAsana ko saMbhAlane ke sAtha zrAvakadharma kA pAlana karate hue kabhI kAvya kA zravaNa karate haiM, kabhI nATaka kA avalokana karate haiM tathA kabhI nRtya kA AnaMda lete haiM to kabhI saMgIta ke rasa meM magna hokara sukha se samaya bitAte haiN| ___ kabhI-kabhI ve zrRMgAravana meM krIr3A karane ke lie jAte haiN| kabhI-kabhI mahala meM apanI priya rAniyoM ke sAtha baiThakara sarasa vArtAlApa karate haiM, kabhI kokila, bhramara, totA Adi ke vinoda ko dekhakara AnaMdita hote haiN| paraMtu usameM ekadama mana na hokara yoga kA bhI yadA-kadA abhyAsa karate haiN| rAjan! ve bhI to Apake hI sahodara haiM na ? yaha unakI dinacaryA hai| astu Apake digvijaya prayANa kI vArtA unhoMne sunI hai| use sunakara unheM bar3I prasannatA huI hai|" digvijaya ke saMbaMdha meM bolate hue unhoMne hamase kahA hai ki "bar3e bhAI ne jo digvijaya kA vicAra kiyA | hai vaha stutya hai| unakA sAmanA karanevAle isa pRthvI meM kauna hai ?" sAtha meM svAbhimAna ke sAtha unhoMne yaha bhI kahA ki - "isa pRthvI para prAta:smaraNIya devAdhidevoM meM | 13 FFFFFFF sarga Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREP | mere pitAjI bhagavAna RSabhadeva tathA rAjAoM meM mere bhrAtA bharatajI kI barAbarI karanevAle kauna haiM ? hama loga | to una donoM ko smaraNa karate hue jIte haiN|" praNayacaMdra maMtrI ne Age kahA - svAmin! Apake sahodara isa avasara para svayaM AzIrvAda lene ke lie AnevAle the; paraMtu ve anivArya kAraNa se nahIM A ske| kAraNa ki ve eka zAstra ko sunane meM dattacitta haiN| bahuta saMbhava hai ki kala parasoM taka vaha graMtha pUrNa ho jaayegaa| he svAmin! aura eka gUDhArtha Apase nivedana karane kA hai| use bhI Apa sunane kI kRpA kreN| "gUDhArtha" zabda ko sunate hI buddhimAna loga vahA~ se uThakara cale gye| vahA~ ekAMta ho gyaa| prajA, parivAra, sAmanta, mAMDalika, mitra 'vidvAna' nRtyakAra Adi sabake saba kSaNamAtra meM jaba vahA~ se cale gaye taba praNayacandra bahuta dhIre-dhIre kucha kahane lgaa| buddhisAgara maMtrI pAsa meM hI baiThA thaa| "svAmin! vizeSa koI bAta nahIM, ApakI mAtuzrI jaganmAtA yazasvatI mahAdevI ko podanapura le jAne kI icchA Apake sahodara ne pradarzita kI hai| bahuta derI nahIM hai, kala yA parasoM taka zAstra kI samApti ho jaayegii| usake bAda ve svayaM hI yahA~ padhAra kara mAtuzrI ko podanapura le jAyeMge - aisA unhoMne kahA hai| rAjan! jaba taka Apa digvijaya kara vApisa lauTeMge tabataka ke lie mAtA yazasvatI devI ko apane nagara meM le jAne kA unhoMne vicAra kiyA hai|" praNayacandra ke isaprakAra ke vacana ko sunakara cakravartI ne kahA ki "putra ke ghara meM mAtA kA jAnA aura mAtA ko putra dvArA le jAnA koI naI bAta hai kyA ? aisI avasthA meM isa saMbaMdha meM mujhase pUchane kI kyA jarUrata hai ? maiM bhI mAtuzrI ke lie putra huuN| vaha bhI putra hai, isalie use bhI mAtAjI ko le jAne kA adhikAra hai| maiM mAtA kI AjJA kA anuvartI huuN| pUjya mAtAjI hI mujhe hamezA sanmArga kA upadeza detI rahatI hai| maiM || mAtAjI ko kucha bhI kaha nahIM sktaa| bhAI kI icchA ho to vaha unheM le jaave|" sarga 13 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFERF | ise sunakara praNayacandra ne phira kahA ki "svAmin ! Apane jaisA vicAra prakaTa kiyA usIprakAra Apake || sahodara ne bhI kahA thA ki isameM pUchane kI kyA jarUrata hai ? parantu unase maiMne kahA ki yadyapi isa kAma ke lie pUchane kI jarUrata nahIM hai; parantu unase maiMne nivedana kiyA ki binA sUcita kiye mA~ ko lAnA bhI ThIka nahIM hai| sUcanA to jarUra denI hI caahie| isalie Apako sUcita karane ke lie maiM AyA huuN| bharateza praNayacandra kI bAta sunakara mana hI mana meM kucha haMse va kahane lage ki "praNayacandra ! tuma bahuta buddhimAna ho / tumhArI kartavya parAyaNatA para mujhe bar3I prasannatA huii| tuma bAhubalI ke pAsa meM raho' - aisA kahakara usako uttama vastra AbhUSaNa diye / praNayacandra bhI bharateza ko praNAma kara vahA~ se vApisa calA gyaa| praNayacaMdra ke cale jAne ke bAda bharatajI bAhubalI kI vRtti para mana hI mana hNse| phira prakaTarUpa se buddhisAgara se kahane lage - "buddhisAgara! mere bhAI ke svAbhimAna ko to tumane dekha hI liyA hai na? mana meM gAMTha rakhakara yahA~ AnA nahIM cAhatA hai| isalie bahAnA banAkara praNayacanda ko bhejA hai, bahAnA bhI zAstra sunane kA hai? kyA yahI acchA upAya socA hai ? 'maiM kAmadeva hU~' isa bAta kA use bahuta abhimAna hai| vaha yaha samajhatA hai ki usakI barAbarI karanevAle koI nahIM haiN|" bharatajI ne puna: kahA - "praNayacandra ne asalI bAta ko chipAkara raMga car3hAte hue bAtacIta kI hai| maiM isa bAta ko acchI taraha jAnatA hU~ ki bAhubalI mere prati bhAI ke nAte mAthA nahIM jhukAyegA, parantu maiM kyA karU~ ? usakI marjI, use jo jaMce vahI kre| bAhubalI yuvarAja hai na! isalie bhI use itanA abhimAna hai| anya choTe bhAI bhI kama nhiiN| jisaprakAra sUrya ko dekhane para nIlakamala apane mukha ko chipA letA hai usIprakAra mere sAtha unakA vyavahAra hai| yadyapi pUjya pitAjI va mAtAjI ke prati mere bhAiyoM ko atyadhika bhakti hai; parantu mujhe dekhakara nAka-mu~ha sikor3a | sarga lete haiN| kyA tIrthaMkara RSabhadeva ke putroM kA yaha vyavahAra ucita hai / maiM hamezA ina logoM ke sAtha acchA vyavahAra // 13 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / karatA huuN| unake citta ko dukhAne ke lie maiMne kabhI bhI prayatna nahIM kiyaa| paraMtu ye saba mujhase bheda rakhate haiN| na mAlUma maiMne inakA kyA bigAr3A hai ? ye isaprakAra mana meM mere prati virodha kyoM rakhate haiM ?" bharatajI ne Age kahA - "buddhisAgara! Apa isa bAta ko apane taka hI sImita rakheM / maiMne tumase hI mere bhAiyoM ke vyavahAra ke viSaya meM kahA hai aura kisI se bhI Ajataka nahIM kahA hai| bhAiyoM kA mere prati jo upekSApUrNa vyavahAra hai, isa bAta ko maiMne mA~ se bhI nahIM khaa| mAtAyeM duHkhI na hoM isakAraNa maiM una logoM kI prazaMsA hI karatA A rahA huuN|" buddhisAgara bole - "svAmin Apa jarA sahana kareM, ve Apase choTe haiN| Apake sAtha unhoMne aisA vyavahAra kiyA to ApakA kyA bigar3A hai ? ve nAsamajha haiN| Apake sAtha prema se rahane ke lie inheM samajhadArI kI jarUrata hai| tIna loka meM jitane bhI buddhimAna haiM, vivekI haiN| ve saba Apake cAturya ko dekhakara prasanna hote haiN| yadi Apake bhAI Apake sAtha nAka-bhauM sikor3akara raheM to bhI ApakA kyA bigar3atA hai ? svAmin! asalI bAta to aura hI hai| vastuta: Apake bhAI uddhata nahIM haiN| maiM unako acchI taraha jAnatA huuN| ve Apake pAsa Ane se Darate haiN| kyA ApakI gaMbhIratA koI sAmAnya hai ? / rAjan ! isa javAnI meM agaNita saMpatti ko pAkara nyAyanIti kI maryAdA ko rakSaNa karane ke lie Apa hI samartha ho| Apake bhAiyoM meM aisA viveka kahA~ se A sakatA hai ? abhI taka unhoMne sAmAnya vyavahAra bhI nahIM sIkhA hai| isalie ve Apake pAsa meM Ane ke lie saMkoca karate haiN| rAjan! Apake jitane bhI sahodara haiM ve abhI choTe haiN| unakI umara bhI kucha adhika nahIM hai| aisI avasthA meM ve abhI bacapana ko nahIM bhUle haiN| isIlie ve bAhubalI se nahIM Darate, apitu Apase Darate haiN| ve bAhubalI ke sAtha kaise bhI aviveka se bartAva kareM, usase bAhubalI to prasanna hI hotA hai| paraMtu Apa unake pAgalapane ko kabhI paMsada nahIM kareMge, | sarga | yaha ve acchI taraha jAnate haiN| isalie Apake sAmane nahIM Ate haiN| ve apane hI bartAva se svayaM lajjita haiM, // 13 FFFFFF Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isalie usa lajjA ke mAre Apake pAsa nahIM Ate haiN| abhimAna jaisI koI bAta nahIM hai| kala ve apane Apa Akara ApakI sevA kareMge, Apa ciMtA kyoM karate haiM?" maMtrI ke cAturya pUrNa vacana sunakara cakravartI mana hI mana haMse "ThIka hai ! ThIka hai ! maMtrI ! tuma bilakula || ThIka kaha rahe ho!" isaprakAra kahate hue bAMdhavoM meM prema saMrakSaNa karane kI maMtrI kI salAha se usake prati mana hI mana meM bahuta prasanna hue| itane meM madhyarAtri kA samaya ho gayA thaa| usa samaya 'jinazaraNa' zabda kA uccAraNa karate hue bharateza vahA~ se uThe aura vizrAma karane cale gye| ___ bharateza ne zRMgAra kara yogya zubha muhUrta meM digvijaya ke lie prayANa kiyaa| sabase pahale bharateza mAtuzrI | ke darzana ke lie yazasvatI ke mahala kI ora cale / stuti pAThaka bharateza kI ucca svara se stuti kara rahe the| dUra se Ate hue putra ko mAtA yazasvatI harSa bharI azrupUrita A~khoM se dekhane lgii| jisaprakAra pUrNa candra ko dekha samudra umar3atA hai usIprakAra putra ko dekhakara mAtA yazasvatI atyadhika harSita huii| bahuta-sI striyoM ke bIca meM devI ke samAna suzobhita mAtA ke pAsa jAkara bharateza ne praNAma kiyaa| mAtA ne AzIrvAda diyA - "beTA! tuma pRthvI ko lIlA mAtra se jItane meM samartha ho, jAo! jinabhakti kara chahakhaNDa para vijaya prApta karake lautto| isaprakAra mAtA ne putra ko AzIrvAda diyaa| sAtha meM mAtA ne yaha bhI pUchA ki beTA! kyA Aja tumhArA prasthAna hai?" bharata bole - "mAtAjI ! bAhubalI kala yA parasoM taka yahA~ para AnevAlA hai evaM Apako mere digvijaya se lauTane taka ke lie podanapura le jaayegaa| dekhiye to sahI mere bhAI kI sajanatA? vaha vivekI hai| vaha socatA hogA - 'jabataka maiM yahA~ para nahIM rahU~ tabataka akelI mA~ ko kaSTa hogA' isa vicAra se vaha Apako le jA rahA hai| samajhadArI meM vaha merA choTA bhAI nahIM, balki bar3A bhAI hai| mAtA! merI anupasthiti meM ApakA sarga yahA~ para rahanA ucita bhI nahIM hai| isalie Apa bAhubalI ke mahala meM jAkara Ananda se rahe / maiM jaba digvijaya ||13 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FOR kara vApisa lauTUM, taba Apa yahA~ pdhaareN| acchA aba maiM digvijaya ke lie jA rahA huuN| Apa merA mArgadarzana || | kareM jisase mujhe digvijaya meM saphalatA mile|" bharateza kI bAta sunakara yazasvatI devI kahane lagI ki "he beTA ! tumheM mere mArgadarzana kI kyA jarUrata hai? sAre jagata ko tuma Adeza dete ho, vaha tumhAre Adeza ke anusAra calate haiN| jAo digvijaya kara Ananda se vApisa aao| beTA! jo putra durmArgagAmI hote haiM use mAtA ke mArgadarzana kI AvazyakatA hai| nIra-kSIra vivekI haMsa ke samAna jisa putra kA AcaraNa hai mAtA use kyA zikSA de? tuma hI bolo / beTA! maiM samajha gaI ki maiMne tumako janma diyA hai, isalie tumane mujhase yaha bAta khii| yaha tumhArI zAlInatA hai| beTA! kyA kahU~! tumhArI vRtti se tumhAre pitA bhI saMtuSTa the| merA citta bhI atyadhika prasanna hai| isalie priya bharata! tuma AnaMda se pRthvI ko vaza kara aao| tumameM atula sAmarthya maujUda hai|" mAtA ke miSTavacanoM ko sunakara bharateza bahuta hI prasanna hue| AnaMda ke vega meM hI pUchane lage ki "kyA mAtA! Apako vizvAsa hai ki mujhameM usaprakAra kI buddhi va sAmarthya maujUda hai?" yazasvatI ne tatkSaNa kahA ki "hA~, hA~ vizvAsa hai| tuma jAo!" "taba to koI harja nahIM" aisA kahakara bharateza ne mAtA kA caraNa sparza kara bahuta bhakti se praNAma kiyaa| usIsamaya mAtA ne putra ko motI kA tilaka kiyaa| sAtha meM putra ko AliMgana lekara AzIrvAda diyA ki "beTA ! mana meM koI AkulatA nahIM rakhanA / tumhAre hAthI ghor3oM ke paira meM bhI koI kAMTA nahIM cubhe / SaTkhaMDa meM rAjya pAlana karanevAle rAjAgaNa tumhAre caraNa meM mastaka rkheNge| koI saMdeha kI bAta nahIM hai| jAo! jaldI digvijayI hokara aao|" isaprakAra bahuta prema ke sAtha putra kI vidAI kii| mAtA kI AjJA pAkara bharateza vahA~ se cle| itane meM mAtuzrI yazasvatI ke darzana ke lie bharata kI rAniyA~ | sarga aaiiN| aneka taraha ke zrRMgAroM ko dhAraNa kara rAniyoM ne jhuNDa ke jhuNDa meM Akara apane pati aura sAsU mAtA ||13) FFFFF Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166|| ke caraNa ko namaskAra kiyaa| yazasvatI devI ne bhI AzIrvAda diyA ki "deviyo ! tuma hamAre putra ke sAtha | sakuzala lauttnaa| digvijaya prayANa meM tumheM koI kaSTa nahIM hogA - aisI hamArI maMgala kAmanA hai|" taba una bahuoM ne sAsU mA~ se kahA "mAtA! hameM isa samaya yogya sadupadeza dIjiye" - yaha sunakara yazasvatI devI kahane lagI ki "vivekI bharata kI striyoM ko maiM kyA upadeza de sakatI huuN| Apa logoM ke pati kI buddhimattA loka meM sarvatra vizruta hai| apane pati kI AjJAnusAra calanA yahI kulastriyoM kA dharma hai|" | itane meM sabhI zIlavatiyoM ne sAsU mA~ se prArthanA kI - "Aja hama saba pati ke sAtha digvijaya vihAra meM jA rahI haiN| aisI avasthA meM hameM nitya prati Apake caraNoM kA darzana nahIM mila sktaa| isalie punaH jabataka Akara Apake pUjyapAdoM kA darzana hame ho tabataka kucha na kucha vrata lene kI AjJA diijiyegaa|" mAtA kI AjJAnusAra sabhI satiyoM ne bhinna-bhinna prakAra ke vrata liye| kisI ne bhojana ke rasoM meM kisI eka rasa tyAga kA niyama liyaa| kisI ne puSpoM meM amuka puSpa kA mujhe tyAga rahe - isaprakAra kA vrata liyaa| kisI ne tAMbUla kA tyAga kiyaa| kisI ne vastroM kA niyama kiyaa| eka strI ne mallikA puSpa kA tyAga kiyaa| eka ne jAI puSpa kA tyAga kiyaa| eka satI ne dUdha kA tyAga kiyA, eka ne kele kA tyAga kiyaa| eka ne phaiNI kA tyAga kiyaa| dUsarI ne gorocana aura tIsarI ne kastUrI kA tyAga kiyaa| eka strI ne rezamI vastroM kA tyAga kiyaa| eka ne motI ke AbhUSaNoM kA tyAga kiyaa| isaprakAra aneka striyoM ne taraha-taraha se aneka niyama liye| yaha saba maryAdita niyamavrata hai, yama nahIM; kyoMki sAsU mA~ ke purnadarzanaparyaMta inakA kAlaniyama hai| bahuoM kI bhakti ko dekhakara mAtA yazasvatI ko bahuta harSa huA aura kahane lagI ki "bahuo! Apa loga paradeza ko gamana kara rahI haiM, isalie prayANa ke samaya vratoM meM baMdhane kI kyA AvazyakatA hai ? Apa loga vaise hI jaave|" bahuoM ne kahA - "mAtA! yadyapi SaTkhaNDa hamAre hI haiM, vaha paradeza nahIM hai, phira bhI ina vratoM kI hameM FACEF sarga 13 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE 167| AvazyakatA hai" - aisA AgrahapUrvaka kahakara saba striyoM ne sAsU mA~ ke caraNoM meM bhaktipUrvaka mastaka rkhaa| || | sAsU ne bhI 'tathAstu' kahakara AzIrvAda diyaa| | bharateza kI mAtA mahala se jaba bAhara nikalI usa samaya unheM do kauve dekhane meM aaye| AkAza pradeza meM sAmane eka garur3a barAbara bhAga rahA thaa| nAyaka ne samaya kI anukUlatA (zubha zakuna) dekhakara bharateza ko | izAre se btlaayaa| bharateza bhI andara-andara se hI haMsate hue evaM bahuta utsAha ke sAtha paramAtmA kA smaraNa karate hue nagara ke madhyasthita jinamandira meM aaye| maMtrI buddhisAgara ne prArthanA kI ki "svAmin! pUjA kA kArya bahuta vidhipUrvaka sampanna kiyA gyaa| muniyoM ko AhAradAna navadhA bhaktipUrvaka diyA gyaa| zrI RSabhadeva munirAja kI pUjA bahuta vaibhava ke sAtha kI gaI hai| pratipradA se lekara dazamI taka advitIya utsAha ke sAtha Apane jo pUjA karAI hai, vaha pUjA aba isa loka meM ApakI pUjA karAyegI, isameM koI saMdeha nahIM / svAmin! dharmapUrvaka rAjyapAlana karane kI paddhati ko Apake sivAya aura kauna jAna sakatA hai?" tatpazcAt bharata ne jisasamaya digvijaya kI taiyArI kI, usIsamaya zaradaRtu bhI A gaI, jo ki bharata kI vijayazrI kI pratIka thii| zaradaRtu ke Ate hI nadiyoM ke kinAre haMsavat svaccha ho jAte haiN| haMsa zveta hote haiM aura zaradaRtu kI cAMdanI kI zobhA bhI zveta hotI hai, nadiyoM ke nirmala jala se pravAhita kinAre aura zaradaRtu kI zveta cA~danI kI zobhA dekhakara bharatajI harSita hue| bharatezvara digvijaya hetu yogya sArathI ke ratha para ArUr3ha hue| prasthAna ke samaya honevAle jaya-jaya Adi zubha zabdoM ke dvArA unakA abhinandana kiyA gyaa| mahArAjA bharata ne chahakhaNDa para vijaya prApta karane ke lie senA aura senApati rAjA jayakumAra ke sAtha prasthAna kiyaa| sabase pahale paidala calanevAle sainikoM kA samUha sarga thA, usake bAda ghur3asavAra sainika the, phira krama se ratha evaM hAthI ke savAra sainika cala rahe the| 13 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREE FRE // bar3e-bar3e makAnoM ke jharokhoM meM khar3I nagara kI nAriyoM dvArA chor3I gaI puSpAMjali mahArAjA bharata para | par3a rahI thii| he rAjana! ApakI jaya ho, vijaya ho Adi maMgala AzIrvAda aura zubhakAmanAyeM pragaTa karate hue nara-nAriyA~ bharata ke prati apanI zraddhA aura prema pradarzita kara rahIM thiiN| cakravartI kI senA nagara se bAhara nikala kara cAroM ora phaila gii| bharatajI ne sabase pahale pUrva dizA meM prayANa kiyaa| sUryamaNDala ke samAna daidIpyamAna aura cAroM ora se devoM ke dvArA ghirA cakraratna AkAza meM bharateza ke Age-Age cala rahA thaa| jisaprakAra muniyoM kA samUha guru kI icchAnusAra calatA hai, usIprakAra nidhiyoM ke svAmI bharatajI kI senA cakraratna ke anusAra cakraratna ke pIche-pIche cala rahI thii| daNDaratna ko Age kara senApati sabase Age cala rahA thA aura vaha U~ce-nIce durgama vanasthaloM ko lIlAmAtra meM samatala-sugama karatA jAtA thaa| mArga meM prajApati bharata ne dizAoM ko alaMkRta karanevAlI zaradaRtu kI zobhA dekhii| yAtrA karate dhIra-vIra bharata senA sahita gaMgAnadI ke samIpa pahu~ce / jo caudaha hajAra sahAyaka nadiyoM se sahita haiM, jo himavAna parvata ke dvArA samudra ke lie bhejI gaI hai| zaradaRtu ke dvArA jisakI zobhA bar3ha gaI hai| aisI gaMgA nadI ko dekhakara rAjA bharata ne anupama Ananda kA anubhava kiyaa| vaha gaMgA ThIka jinendra kI kIrti ke samAna thii| jisaprakAra jinendra kI kIrti ne samasta dizAoM ko vyApta kiyA hai, usIprakAra gaMgA nadI ne pUrva dizA ko vyApta kiyA hai, jinendra kI kIrti ne raja arthAt pApoM kA nAza kiyA, usIprakAra gaMgA ne bhI raja arthAt dhUli ko nAza kiyA thaa| isaprakAra usa gaMgA nadI ko dekhakara navanidhiyoM ke svAmI bharata parama prIti ko prApta hue| sArathI ne bharatajI ko gaMgAnadI para dRSTi DAle hue dekhakara unheM prasanna karane ke lie kahA - "he mahArAja! yaha gaMgA nadI bhagavAna RSabhadeva kI vANI ke samAna pratIta hotI hai| jisaprakAra RSabhadeva kI vANI samasta || saMsAra ko Anandita karatI hai usIprakAra yaha gaMgA nadI bhI samasta loka ko Anandita karatI hai| FFFFFF sarga 13 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja bharata vijayazrI ko prApta karate hue mArga meM jahA~-tahA~ senA ke ziviroM meM vizrAma karate jAte the| ve zivira aneka jagaha adhInastha rAjAoM ke rAja mahaloM meM bhI hote the tathA kahIM-kahIM tambuoM meM senA ziviroM kI sundara vyavasthA hotI thI, jinakI zobhA bhI darzanIya thii| jisaprakAra zreSTha mahimA ko dhAraNa karanevAle samavasaraNa meM virAjamAna jinendradeva kI deva ArAdhanA karate haiM, usIprakAra zreSTha vaibhava ko dhAraNa karanevAle una ziviroM ke maNDapoM meM baiThe hue mahArAja bharata ko pUrvadizA ke rAjAoM ne apanI kula paramparA ke anusAra dhana bheMTa meM dekara tathA AbhUSaNa Adi anya sukha-sAmagrI ke sAtha sukanyAyeM pradAna kara unakI sevA kii| isIprakAra unakI senA ke dvArA roke hue anya kitane hI rAjAoM ne ahaMkAra chor3akara dUra se hI mastaka jhukAkara cakravartI ke lie praNAma kiyA evaM unakI AdhInatA svIkAra kii| isIprakAra bharatajI ne 60 hajAra varSoM taka sabhI dizAoM ke rAjAoM ko jItate hue unheM apane AdhIna kiyA aura puna: unheM hI unakI rAjyasattA pradAna kara dI evaM unase prApta sammAna ko svIkAra kara jaba cakravartI mahArAja bharata kailAza parvata para jAkara puna: Adi prabhu kI arcanA kii| bhagavAna RSabhadeva ke sivAya kisI ko bhI namana nahIM karane kA nirNaya le liyA thaa| mahArAjA bharata ke dUta dvArA sandeza sunakara 97 bhAI to saMsAra se virakta ho gaye aura unhoMne vicAra kiyA- sacamuca yaha saMsAra asAra hai isameM saccA sukha to hai nahIM, saMsAra meM prANI jise sukha mAne baiThe haiM, vaha bhI sacamuca to sukhAbhAsa hI hai| unheM vicAra AyA ki - "yadi saMsAra meM sukha hotA to tIrthaMkara bhagavAna isa sAMsArika sukha ke sAdhanabhUta rAjavaibhava kA tyAga kara mokSamArga meM agrasara kyoM hote? ataH hama bhI isa kSaNika sukha ko tilAJjali dekara Aja hI kailAza parvata para jAkara prabhu ke caraNoM kI zaraNa meM jinadIkSA grahaNa kareMge" - aisA nizcaya kara 97 bhAI to dIkSita ho gaye aura usI bhava meM kevalajJAna pragaTa kara mukta bhI ho gye| OO FFFFFFF sarga 13 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 za lA kA pu ru Sa (14) bharata - bAhubalI kA antardvanda evaM bAhubalI kA vairAgya digvijaya karate hue jaba cakravartI bharata kI senA podanapura ke samIpa pahu~cI to cakraratna ekadama ruka gayA / cakraratna kA niyama hai ki jina rAjyoM ke rAjA cakravartI kI AdhInatA svIkAra nahIM karate, apanA astitva alaga rakhanA cAhate haiM, unheM jItane ke lie vaha cakraratna ruka jAtA hai / podanapura ke samIpa cakraratna rukane se sabako Azcarya huA / bharateza ne maMtrI evaM senApati se pUchA - "cakra kyoM ruka gayA hai ?" uttara milA - " Apake laghubhrAtAoM ke dvArA AtmasamarpaNa kie binA cakraratna Age nahIM bar3ha sktaa|" bharateza ne yaha jAnakara apanI samasta senA ko vahIM par3Ava DalavA kara rukavA diyaa| bha isa para dUsarA sainika bolA- "bilakula ThIka hai, hAthI, ghor3A Adi senA aura hathiyAroM se duniyA ko DarAyA aura digvijaya kara lI / anyathA vaha sAdhAraNa manuSya hI to haiN|" isaprakAra senA meM ho rahI do sainika vidyAdharoM kI bAtoM ko bharatajI ne suna liyA / I to to to to to 40 po te za par3Ava meM usI rAtri ko jaba sabhI apane-apane vizrAmasthala meM jAkara vizrAma kara rahe the ki isI bIca eka ghaTanA ghaTI - sarvatra nistabdhatA thI, vRkSa kA eka pattA bhI nahIM hila rahA thA / sunasAna zmazAna jaisA sannATA thaa| saba sainika gaharI nIMda meM so rahe the| taba par3Ava ke kisI kone meM do vidyAdhara sainika bAteM lI kara rahe the| pahalA sainika bolA- "jisataraha eka-eka bUMda se bar3A sarovara banatA hai, eka-eka ghAsa ke tinake se rassI bana jAtI hai; isIprakAra eka-eka sainika kI zakti se mahArAjA bharata cakravartI bana gaye haiM / yadi senA kA bala nahIM hotA to bharatajI bhI eka sAmAnya manuSya hI to haiN|" hu ba kA a sarga Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (171 pratyeka prANI kI antima indriya bahuta teja hotI hai, isa siddhAnta ke anusAra eka to sAdhAraNa manuSya za | kI karNendriya svAbhAvika teja hotI hai; phira cakravartI kI to bAta hI judI hai / bharatajI kI cakSuindriya itanI lA teja thI ki ve ayodhyA ke rAjamahala se pUrva dizA meM ugate sUrya vimAna ke andara virAjamAna jinapratimA ke darzana kara lete the to unakI karNendriya kA to kahanA hI kyA ? karNendriya bhI aisI hI prabala thI / ataH unhoMne una sainikoM kI bAteM suna lIM / kA a pu Sa unhoMne vicAra kiyA ki ina sainikoM ko mujhe apanI zakti kA paricaya to denA hI hogA - nityakarma | se nirvRtta hokara bharatajI rAjadarabAra meM virAjamAna hue| maMtriyoM ne aisA anubhava kiyA ki Aja mahArAja | saMbhavata: bAhubalI ke kAraNa kucha udAsa haiM / ata: unhoMne kahA - "mahArAja ! Apa hameM to nizcinta rahane kA AzvAsana dete haiM aura Apa svayaM udAsa haiM, isakA kyA kAraNa hai ?" ru taba cakravartI bharata ne kahA - " merI udAsI kA kAraNa bAhubalI kA samarpaNa na karanA nahIM hai, Aja | merI kaniSTha uMgalI akar3a gaI hai, Ter3hI ho gaI hai| bahuta prayatna karane para bhI sIdhI nahIM ho rhii| mujhe isa bAta kI cintA hai / yadi koI sIdhI kara sakeM to prayAsa karake dekheN|" bha ra te za Fancy 40 hu ba kA a sabhI maMtriyoM ne prayAsa kie, pahalavAnoM ko bulAyA, sainikoM ne apanI tAkata AjamAyI; parantu koI bhI uMgalI sIdhI nahIM kara skaa| anta meM cakravartI bharata ne kahA- "eka majabUta lohe kI sAMkala lAo lI aura sabhI hAthI usameM jota do, unheM hAMkoM, saMbhava hai hAthiyoM ke dvArA khIMcane se uMgalI sIdhI ho jaave|" sAMkala kA jaise hI cakravartI ke hAtha se sparza huA ki vaha loha zRMkhalA svarNa zrRMkhalA meM badala gii| yaha dekha sabhI ko Azcarya huaa| phira cakravartI kI samasta senA ne apanI-apanI tAkata AjamAyI / hAthI ghor3oM kA upayoga bhI kiyA gayA, para saphalatA nahIM milii| jaba sainika sAMkala khIMca rahe the taba cakrI ne | uMgalI ko thor3A khIMca diyA to saba sainika sASTAMga namaskAra kI sthiti meM A gaye aura uMgalI ko thor3A DhIlA kara diyA to saba citta hokara zavAsana meM leTa gye| taba sabakI samajha meM A gayA ki asaliyata kyA hai ? nda sarga Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ @REP // sabane cakrI se prArthanA kI ki "prabho! isa bala pradarzana kA prayojana kyA hai ?" uttara meM cakrI ne vaha | saba rahasya udghATita kara diyA ki "una do sainika vidyAdharoM ne mujhako eka sAmAnya manuSya kahA thA aura | senA ke bala para cakravartI bane baiThe haiM - aisA abhimAna jatAyA thaa| ata: unake netra kholane hetu maiMne apanI zakti pradarzita kI hai|" | AdhInatA svIkAra karane kA prastAva pAte hI 97 sahodaroM ne to AdhInatA svIkAra nahIM karate hue dIkSA hI le lI', yaha jAnakara bharateza ko bahuta duHkha huA, ata: ve yaha nahIM cAhate the ki bAhubalI bhI ekadama dIkSA le leN| bharatajI ko cakravartI hone kA niyoga thA, ata: chahakhaNDa para vijaya prApta karane hetu yuddha karanA unakI majabUrI thii| cakraratna ke rukane se unheM aisA karanA par3a rahA thA; bharatajI kA prastAva to una saba bhAiyoM ko nimitta mAtra thaa| unake to dIkSita hone kA kAla hI A gayA thaa| ata: jisakA jo honA thA unheM vaise nimitta mila gye| astu... bharatajI ko bhAiyoM ke svAbhimAna para evaM dharmavIratA para gaurava bhI huaa| bharatajI ne socA - "bAhubalI || bhI kama svAbhimAnI nahIM hai| vaha to kAmadeva bhI hai; parantu usakA bhI dIkSita ho jAnA to hameM bilkula abhISTa nahIM hai aura vaha svAbhimAna vaza jhukanevAlA bhI nahIM hai| vaise vaha atyanta vinayazIla hai, bar3e bhAI ke nAte use namaskAra karane meM kataI Apatti nahIM hogI - aisA mujhe vizvAsa hai; parantu usake dvArA AdhInatA svIkRta karanA bhI sahaja kArya nahIM hai| ata: patra dvArA saMdeza bhejane se kAma nahIM banegA, dUta bhejanA pdd'egaa| __yaha vicAra kara unhoMne nizcaya kiyA ki "dakSiNAMka isa kAma ke lie sarvottama dUta hai, use bhejA jaay|" bharatajI ne dakSiNAMka dUta ko bAhubalI ke pAsa bhejaa| ___ bAhubalI ke maMtrI va mitroM ko apane Ane kA kAraNa kahakara evaM unake anukUla banakara bharata kA saMdezavAhaka dakSiNadUta saMdhi kA saMdeza lekara jaba bAhubalI ke darabAra meM pahu~cA to bAhubalI ne dakSiNAMka ko dekhakara prazna kiyA ki "dakSiNa! tuma kisa kArya se Aye ho ? bolo!" FEEncy |E thwYE 14 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REPF // uttara meM hAtha jor3akara dakSiNAMka ne bar3I namratA ke sAtha nivedana kiyA - "svAmin! samrATa ko jaba samasta pRthvI sAdhya ho cukI to mArga meM unhoMne pitAzrI (RSabhadeva) ke darzana kiye| tadanantara bhAgya se mAtAjI ke bhI darzana hue, phira unako apane choTe bhAI (ApazrI) ko dekhane kI icchA huii| hamase unhoMne guptarUpa se pUchA thA ki "mere bhAI bAhubalI ko dekhane kA kyA upAya hai ? taba hama logoM ne kahA ki "rAjan! jaise Apake mana meM choTe bhAI ko dekhane kI icchA huI hai, usIprakAra Apake choTe bhAI ke mana meM bhI Apako dekhane kI icchA huI hogii|" taba samrATa ne hamase kahA - "tuma ThIka kahate ho; paraMtu abhI usako sukha | se rahane do| pitAjI ne bhI use bahuta prema se pAlA-posA hai| merI choTI mA~ kA vaha ikalautA beTA hai| isalie use abhI kaSTa nahIM denA caahie| jaba hama ayodhyA meM pahu~ceMge taba choTI mA~ ko bulavAyeMge taba bAhubalI bhI aayegaa| tabhI usase mila leNge|" hama logoM ne unase punaH prArthanA kI ki "svAmin! jaba ayodhyA meM AyeMge taba to Apa loga mahala meM bAtacIta kreNge| isakAraNa hameM nikaTa se milane kA maukA nahIM milegaa| yadi Apa abhI sabake sAmane mileMge to hama loga bhI Apa donoM bhAiyoM ko dekhakara dhanya ho sakate haiN| isalie podanapura ke pAsa se jAte samaya hamArI hArdika bhAvanAoM ko dhyAna meM rakhakara bharatezvara ne Apako bulAne kI anumati de dii|" dakSiNAMka dUta ne Age kahA - "podanapura ke bAhara hI Apake bar3e bhAI haiN| vahA~ taka padhAra kara hama logoM kI A~khoM ko tRpta kreN|" isaprakAra kahate hue dakSiNAMka ne sASTAMga namaskAra kiyaa| bAhubalI ne sASTAMga namaskAra karate dakSiNAMka ko uThAte hue kahA - "dakSiNa! uTho! uTho! hama bhAI bharata aura tumhArI bhAvanAoM kI kadra karate haiM, Apa loga nizcita hokara apane nagara kI ora jAveM / maiM kala hI ayodhyA Akara bhAI bharatajI se miluuNgaa|" dakSiNAMka ne kahA - "svAmin! usase to mAtra Apa donoM ko hI saMtoSa hogA, hama saba loga Apake sneha milana ke darzana lAbha se vaMcita raha jaayeNge| ata: sabakI icchApUrti ke lie samrATa ne senA ko yahA~ ThaharAyA hai| isalie hama logoM kI prArthanA svIkAra honI caahie| isI meM hama sabakA gaurava hai| bahuta AzA | 14 FREE_ncy | E FhwYE Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OF EFFE F F (174|| se sabhI Apa donoM ke ekasAtha darzana karane kI bhAvanA se khar3e haiM aura AturatA se ApakI pratIkSA kara || rahe haiN| jaba unako mAlUma hogA ki Apa nahIM A rahe haiM to ve kheda-khinna hoNge| isalie he kAmadeva! Apa avazya pdhaareN|" bAhubalI ne kahA - "abhI mujhe yahA~ para kaI Avazyaka kArya haiM, isalie abhI AnA nahIM ho skegaa| tuma ayodhyA pahu~co, maiM apane Avazyaka kAryoM se nivRtta hokara vahIM aauuNgaa|" | dakSiNAMka bolA - "nahIM! svAmin! aisA nahIM kiijiye| Apa donoM ko ekasAtha jisa senA ne nahIM dekhA hai, usake mana ko saMtuSTa kiijiye| bharatezvara sadRza bar3e bhAI se milane se bar3hakara aura mahattvapUrNa kArya kyA ho sakatA hai ? isalie hAtha jor3akara merI vinatI hai ki Apa abhI milane se inkAra na kreN|" ___ bAhubalI ne kahA - "dakSiNa! tuma to kisI na kisI upAya se apane kArya ko sAdhanA cAhate ho, parantu maiM isataraha cakravartI bharata se nahIM miluuNgaa| cakravartI bharata ko mujhase yuddha meM sAmanA karanA hogaa|" dakSiNAMka bolA - "Apa donoM bhagavAna RSabhadeva ke putra haiN| Apa svayaM kAmadeva aura Apake bhAI cakravartI haiN| Apa loga jagata ke mArgadarzaka haiN| yadi Apa loga hI paraspara meM yuddha kareMge to prajA meM bhI yahI saMdeza jaayegaa| 'yathA rAjA tathA prajA' kI ukti ke anusAra bhAI-bhAI Apasa meM lar3eMge, jhagar3eMge aura Apa logoM kA udAharaNa prastuta kreNge| ata: Apa donoM bhAI paraspara meM hI samajhaute kA mArga apnaayeN| Apa apane bar3e bhAI ke pAsa na jAkara krodha kareMge to sAdhAraNa jana to hAthApAI para utara AyeMge / hathiyAra uThAkara hatyAyeM karane lgeNge| prabho! Apa loga to prajA ke pAlaka aura mArgadarzaka haiN| svAmin! vicAra kIjie! guru ko ziSya, pitA ko putra, pati ko patnI, bar3e bhAI ko choTe bhAI yadi ucita Adara dete haiM, unheM namaskAra karate haiM to isameM anucita kyA hai ? phira Apake agraja sAmAnya rAjAoM kI bhAMti nahIM hai| ve cakravartI rAjA haiN| digvijaya karanA unakI bAdhyatA hai, usake binA cakraratna zastrAlaya meM praveza hI nahIM kregaa| Apa svayaM saba taraha se prabuddha haiM, Apa svayaM socie - 'aisI sthiti meM bar3e bhAI |TER EYE | maai||14 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REP ko namana karane se inkAra karanA kyA ucita hogA ?' Apa donoM loka meM agragaNya haiN| Apake premapUrvaka vyavahAra meM hI jagata kA sadbhAgya hai aura hama logoM ko bhI isI meM prasannatA hogii|" - yaha prArthanA karate | hue dakSiNAMka ne bAhubalI ke caraNoM meM punaH sASTAMga namaskAra kiyaa| bAhubalI bole - "maiM jAnatA hU~ ki tuma bolane meM catura ho, parantu mujhe bAtoM meM mata bhlaao|" dakSiNa - "rAjan! kyA koI bar3e bhAI se milane ke lie isaprakAra inkAra kara sakatA hai ?" bAhubalI ne kahA - "vaha abhI hamAre lie bar3e bhAI nahIM haiN| abhI ve digvijaya ke lie nikale haiN| ve mujhe AtmasamarpaNa karane ke lie bulAnA cAhate haiM, jo saMbhava nahIM hai| senA ke sAtha nagara ke bAhara par3Ava DAlakara eka dUta ke dvArA bulAnevAlA bhAI nahIM ho sakatA hai|" ___ dakSiNAMka ne kahA - "svAmin! Apa aisA kyoM bola rahe haiM ? sabhI rAjAoM ne prArthanA kara samrATa ko yahA~ ThaharAyA hai| cakravartI svayaM Thaharane ke lie taiyAra nahIM the| sacamuca meM hamane unheM ThaharAyA hai| Apa jaise sarvazreSTha kAmadeva ke darzana sabhI parivArajanoM ko karAne kI bhAvanA hamane pragaTa kI hai; paraMtu Apako hama para dayA nahIM aatii| kyA kareM ?" dakSiNAMka ne pUrNa vinaya evaM caturAI se bAhubalI ko bharata se milane ke lie bharasaka prayatna kie; kintu phira bhI jaba vaha apane uddezya meM saphala nahIM huA to anta meM dakSiNAMka duHkha ke sAtha vahA~ se vApasa bharateza ke pAsa calA gyaa| vaha mana meM soca rahA thaa| "karmagati vicitra hai, mokSagAmI puruSa bhI svAbhimAna ke nAma para mAna kaSAya ke cakkara meM par3a gaye haiN| vastutaH jo honA hai, use kauna TAla sakatA hai| honahAra ke anusAra hI bhAva hone lagate haiN| vaisA hI prayatna aura tadanukUla nimitta bhI mila hI jAte haiN|" astu! dakSiNAMka apanI naukarI kI parAdhInatA ke bAre meM socatA hai - "aisI parasevA ke lie dhikkAra hai, yadi kisI kAma meM saphalatA milI to svAmI ke puNya se saphalatA milI hai aura yadi koI kAma na bana ||17 FREEncy | E F YE Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 aba a lA kA pu sakA to usa kAma ko saphala karane meM koI kitanA bhI sakriya rahA ho, zrama kiyA ho; phira bhI usako | doSa hI diyA jAtA hai / " purajana paraspara meM bAteM kara rahe the "bharata bar3A bhAI hai| pUre bharata khaMDa kA vaha ekamAtra adhipati rAjA | hai / unake sAtha bAhubalI kA yaha vyavahAra kyA bAhubalI ko zobhA detA hai ? astu....... 95 vApisa Aye dUta se bAhubalI ke dvArA yuddha meM sAmanA karane ke samAcAra sunakara bharatajI socate haiM - "vaha apane puSpa bANoM se viSayAbhilASI bahirAtmAoM ko kaSTa pahu~cA sakatA hai, parantu mujha sarIkhe sahajAtma | rasika kA vaha kucha bhI nahIM bigAr3a sktaa| kyA vaha yaha bhI nahIM samajhatA ki kAmadeva aura cakravartI kI | zArIrika zakti meM kyA antara hotA hai ? yadi mujhe krodha A gayA to maiM use geMda kI bhAMti use uThAkara samudra meM pheMka dUMgA; parantu maiM aisA karU~gA nhiiN| hA~, yadi nahIM mAnA to poTalI bAMdhakara pAlakI meM rakhavA kara choTI mA~ ke pAsa bheja dU~gA / " bharateza ne Age socA - "Ane do! use eka bAra vastusthiti kA jJAna kraayeNge|" sahAnubhUti dikhAte hue dUta kA yathAyogya satkAra kiyA aura kahA - " tumheM khinna nahIM honA caahie| tumane to caturAI ke sAtha bahuta acchA kAma kiyaa| para, hogA to vahI jo honA hai, use to indra aura jinendra bhI nahIM TAla skte| bhAI kA sammAna rakhate hue tumane apanA kartavya pUrA kiyaa| isake lie tumheM jitanA bhI dhanyavAda deM, kama hI haiN| astu, vaha merA bhAI hai, koI zatru nahIM; basa, usane svAbhimAna ke kAraNa apanI pratiSThA kA prazna banA liyA hai; parantu koI cintA nahIM, samaya para saba ThIka ho jAyegA / Apa dekhate jAveM maiM kisI upAya se usake dila ko jIta hI luuNgaa|" the boney to hili IF to bha ra te za ba AdipurANa ke kathAnaka ke anusAra donoM hI senAoM meM jo zUravIra the, ve paraspara yuddha karane kI icchA nda | se apanI-apanI senA kI vyUha racanA karane lge| itane meM hI donoM ora ke mukhya maMtriyoM ne paraspara vicAra | kiyA ki - "yaha donoM ora se honevAlA yuddha zAnti kA sUcaka nahIM hai; kyoMki ye donoM bhAI to carama 14 sarga Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REE FRE F F 177|| zarIrI haiM, isakAraNa inakI to kucha zArIrika kSati hogI nahIM aura inakI kaSAyoM ke nimitta se donoM ora kI senA vyartha meM mArI jaayegii| isaprakAra nizcaya kara maMtriyoM ne bharata-bAhubalI donoM rAjAoM se nivedana | karate hue vinamratA se kahA - "binA kAraNa manuSyoM kA saMhAra karanevAle isa yuddha se koI lAbha nahIM hai; balki apayaza hI hogA; bala ke utkarSa kI parIkSA anyaprakAra se bhI ho sakatI hai| isalie Apa donoM || bhAiyoM ke paraspara tIna yuddha hoN| ina yuddhoM meM jisakI parAjaya ho use kisI bhI prakAra kI pratikriyA pragaTa kie binA sahaja hI apanI parAjaya svIkAra kara lenA caahie| aura jisakI vijaya ho vaha bhI ahaMkAra ke binA sahaja rahakara parAjita bhAI ko sasammAna hRdaya se lgaaye|" isaprakAra jaba samasta rAjAoM ne aura maMtriyoM ne bar3e Agraha ke sAtha ukta prastAva rakhA to bar3I kaThinatA se taiyAra hue una donoM bhAiyoM ne maMtriyoM kA prastAva svIkAra kara liyaa| jo isaprakAra thA - "donoM bhAiyoM ke bIca jalayuddha, dRSTiyuddha aura bAhuyuddha arthAt mallayuddha - ye tIna yuddha hoM; inameM jo vijaya prApta karegA, vahI vijayazrI kA svAmI hogaa|" isaprakAra sabako Ananda denevAlI ghoSaNA kara maMtrI logoM ne senA ke pramukha puruSoM ko eka jagaha ekatrita kiyaa| jo mahArAjA bharata ke pakSavAle rAjA the, unheM eka ora baiThAyA aura jo bAhubalI ke pakSa ke the, unheM dUsarI ora baitthaayaa| una saba rAjAoM ke bIca meM baiThe hue bharata aura bAhubalI aise suzobhita ho rahe the mAno niSadha aura nIlaparvata hI pAsa-pAsa A gaye hoN| una donoM meM bAhubalI nIlamaNI ke samAna sundara chavi ke dhAraka the aura bharata tapAye svarNa ke samAna kAnti ke dhAraka sumeru parvata ke samAna suzobhita ho rahe the| ___atyanta dhIra tathA palakoM ke saMcAra rahita zAnta dRSTi ko dhAraNa karate hue rAjA bAhubalI ne dRSTiyuddha meM bahuta zIghra bharateza para vijaya prApta kara lii| tatpazcAt madonmatta diggajoM ke samAna svAbhimAna se uddhata hue ve donoM bhAI jalayuddha karane ke lie sarovara ke jala meM praviSTa hue aura apanI lambI-lambI bhujAoM se eka-dUsare para pAnI uchAlane lge| cakravartI bharata ke vakSasthala para bAhubala ke dvArA jala kI ujvala chaTAyeM aisI suzobhita ho rahI thIM mAno sumeru parvata ke madhya bhAga meM jala kA pravAha par3a rahA ho / paraspara eka-dUsare // 14 _ney |E thwYE | Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REP 177| para pAnI uchAlate hue jaba bharatezvara jalayuddha meM bhI vijaya prApta nahIM kara pAye to bAhubalI kI senA ne punaH vijayazrI kI ghoSaNA kara dii| / isake bAda siMha ke samAna parAkrama ko dhAraNa karanevAle dhIra-vIra ve donoM bAhuyuddha kI pratijJA kara raMgabhUmi meM utare / donoM bhAiyoM ne tAla Thokakara, dAva-peMca lagAkara, paiMtarA badalate hue mallayuddha kiyaa| isa | yuddha meM bhI bharateza hI haare| usIsamaya bAhubalI kI senA ne vijaya kI harSadhvani se AkAza ko guMjA diyaa| isake viparIta bharata kI senA evaM pakSa ke logoM ne lajjA se sira jhukA liyaa| donoM pakSoM kI janatA ke samakSa cakravartI bharata kI parAjaya ne sabako Azcarya cakita kara diyA; kyoMki eka ora cakraratna ke sAtha cakravartI kI zakti aura senA tathA dUsarI ora sAmAnya rAjA baahublii| parantu yaha koI naI bAta nahIM thii|" AcArya jinasena kA kahanA hai ki "kalikAla ke prabhAva se aisA honA to nizcita hI thaa|" __ AcArya jinasena ke kathana ke anusAra hI AdipurANa meM Age likhA hai ki yadyapi bharatajI yaha saba jAnate the, tathApi kSaNika krodhAveza meM Akara krodha se jalane lage, unakA mukha maNDala lAla ho gayA, oMTha thara-thara kAMpane lge| krodha se aMdhe hue bharata ne bAhubalI ko parAjita karane ke lie samasta zatruoM ke samUha ke ukhAr3a pheMkane vAle cakraratna kA smaraNa kiyaa| smaraNa karate hI vaha cakraratna bharata ke samIpa AyA, bharata ne bAhubalI para cakra calAyA, paraMtu unake avadhya hone se vaha unakI pradakSiNA dekara tejahIna hokara bharata ke pAsa jA tthhraa| ___ tAtparya yaha hai ki devopanIta zastra kuTumba ke logoM para saphala nahIM hote, bAhubalI bharateza ke paitrika bhAI the| donoM kI mAtAyeM pRthak-pRthak hone para bhI pitA eka RSabhadeva hI the, isakAraNa bharata kA cakraratna bAhubalI para nahIM calA aura bAhubalI kI parikramA dekara bharata ke hAtha meM A gyaa| __usa samaya bar3e-bar3e rAjAoM ne bharata ke krodhAveza aura dussAhasa ko dhikkArA / isase bharatajI aura adhika saMtApita hue| aneka rAjAoM ne bAhubalI ke samIpa Akara unakI vijaya kI prazaMsA kii| bAhubalI // 14 FREE | E+EENE Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | ne bhI usasamaya to apane Apako gauravAnvita anubhava kiyA; paraMtu jaba unhoMne gaMbhIratA se vicAra kiyA || to ve socane lage - "sacamuca bharata bhaiyA krodha ke pAtra nahIM haiM, ve to dayA ke pAtra haiM, vastuta: ve jalayuddha, | netrayuddha aura mallayuddha hArane se pahale maMtriyoM ke prastAva ko svIkAra karake hI hAra gaye the| unheM maMtriyoM kI | bAtoM meM AnA hI nahIM thA, unakA prastAva svIkAra karanA hI nahIM thaa|" | isaprakAra yaha rAjyAdi saba vinazvara haiM, phira bhI cAritra moha ke tIvra udaya se evaM cakravartitva ke niyoga se bharatajI ne ina bhogoM ke lie krodhAveza meM bAhubalI para cakraratna calA diyaa| yaha eka duHkhada ghaTanA hai| bar3e bhAI kI majabUrI para kheda vyakta karate hue AcAryadeva una bhogoM kA tiraskAra karate haiM, jisake kAraNa bharata ne bhAI para cakra calA diyaa| ___ krodhAveza meM Akara bharatajI dvArA calAye gaye cakra kI bAhubalI para bhI kSaNika pratikriyA huI / yadyapi ve bhI tadbhava mokSagAmI samakitI the, parantu unheM bhI bharatajI ke cakra calAne jaise krodhAveza para krodha A gyaa| parantu tattvajJAna ke bala ne unheM tatkAla zAMta kara diyaa| ata: ve saMsAra se virakta hote hue evaM unhoMne apane agraja ke sammAna ko dhyAna meM rakhate hue kSamAyAcanA kii| bAhubalI ne kahA - "bhAI! Apane yaha jAnate hue bhI ki 'merA zarIra vajravata hai, akAla maraNa se mukta hai aura parivAra para isa cakra kA koI anyathA prabhAva nahIM ho sktaa| phira bhI yaha niSphala dussAhasa kaise kiyA? kyA Apa krodha ke Aveza meM apanI aura merI haisiyata hI bhUla gye| astu Apako rAjyasattA bahuta priya hai, sambhAlo apanA sampUrNa rAjya! jisa rAjyasattA ke pIche bhAI-bhAI kA riztA bhUla jAye, dhikkAra hai usa rAjyasattA ko|" bAhubalI mana hI mana pazcAtApa ke svara meM socate haiM ki "sacamuca yaha acchA nahIM huaa| maiM bhI to isI rAjyasattA ke lobha meM A gayA, mithyA abhimAna meM A gayA; jo bhAI kI mu~hajorI kii| maiMne bhI to sAmanA karane kA dussAhasa kiyA, jo mujhe nahIM karanA cAhie thaa| cakravartI ke nAte bharata kI to chahakhaNDa ||14 FREE SEENE Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREF F F para vijaya pAne kI bAdhyatA thI; para maiMne yaha bhUla kyoM kI? maiMne unakI majabUrI ko kyoM nahIM samajhA? maiMne | unheM yaha maukA hI kyoM diyA ? sabase pahale to maiMne yahI bhUla kI, jo maMtriyoM ke kahane se tIna yuddha kiye | aura unheM tInoM bAra nIcA dikhAyA, unheM apamAnita kara uttejita kiyA; jisase ve kSaNabhara ke lie uttejita ho gaye aura cakra calA diyaa| aisI sthiti meM yadi unake sthAna para maiM hotA to maiM bhI to yahI karatA / samaya || para mujhe sadbuddhi A gaI aura maiMne unakA sammAna rakhate hue unheM nIce nahIM girAyA, anyathA aura bhI adhika | duHkhada bAta hotii| | mujhe apane isa aparAdha kA prAyazcitta lenA hogA aura podanapura kA rAjya bhI cakravartI hone ke nAte | unhIM kA hai, ata: unheM sauMpakara aba maiM jainezvarI dIkSA dhAraNa kruuNgaa| bhAI bharata bhI sAdhAraNa puruSa nahIM haiN| ve bhI cakravartI kI sampUrNa sattA kA lobha tyAga kara AtmasAdhanA kara isI bhava se mokSa prApta kreNge|" kavi ratnAkara ke bharateza vaibhava ke anusAra bharatajI apane laghubhrAtA bAhubalI se bhrAtR snehavaza jAnabUjhakara svayaM hAre the| ve bAhubalI dvArA harAye nahIM gaye the| ve jAnate the ki bAhubalI svAbhimAnI haiM, vaha sahajabhAva se AdhInatA svIkAra nahIM karegA aura usakA anya bhAiyoM kI bhA~ti dIkSita ho jAnA bhI abhI ThIka nahIM hai| ata: use jitA dene meM hI merI jIta hai| Akhira choTA bhAI hI to hai| usakA svAbhimAna to surakSita rahanA hI caahie| yadyapi kavi ratnAkara kA yaha maulika cintana paramparA se kucha haTakara hai; AcArya jinasena ne aisA nahIM likhA, unake anusAra to bharatajI ne bAhubalI ko pratidvandI hI mAnA, jisakA ullekha Age hai; parantu Agama bhI kavi ratnAkara kA samarthana karatA hai| Agama meM spaSTa likhA hai ki cakravartI kA zArIrika bala kAmadeva se bahuta adhika hotA hai| isakAraNa cakravartI kAmadeva se hAra bhI nahIM skte| bharatajI ne choTe bhAI ke svAbhimAna kI surakSA evaM manobala banAye rakhane ke lie jAna-bUjhakara svayaM ko hArA huA pradarzita kiyaa| unhoMne socA "yadi vaha hAra gayA to yaha bhI anya bhAiyoM kI taraha dIkSita || 14 |TER EYE | Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREE FE | ho jaayegaa|" yaha bAta bharatajI ko pasaMda nahIM thI; isakAraNa ve nahIM cAhate the ki bAhubalI bhI dIkSita ho| ata: unhoMne tInoM zArIrika yuddhoM meM svayaM kI parAjaya svIkAra kara lI, phira bhI honahAra ke anusAra bAhubalI to vairAgI ho hI gye| | bharata-bAhubalI ke tInoM zArIrika yuddhoM ke saMdarbha meM kavi ratnAkara ne eka mahatvapUrNa prazna upasthita kiyA hai| unakA prazna yaha hai ki bharatajI bAhubalI se parAjita kaise ho sakate haiM? Agama meM spaSTa ullekha hai ki 'eka cakravartI meM itanA zArIrika bala hotA hai ki chaha khaNDa ke sampUrNa rAjAoM kA zArIrika bala mila | kara bhI cakravartI ke bala kI barAbarI nahIM kara sktaa| bAhubalI bhI unhIM chahakhaNDa ke rAjAoM meM eka the, phira bhalA ve cakravartI bharata ko parAjita kaise kara sakate the? phira bhI unheM Agama meM parAjita kyoM dikhAyA gayA hai? isakA kAraNa kyA? yaha eka jvalanta prazna hai, jaTila samasyA hai? isake samAdhAna meM kavi ratnAkara svayaM likhate haiM ki - || "yadyapi bharatajI kI parAjaya jaga jAhira hai; parantu usake pIche rahasya kyA hai? yaha eka vicAraNIya viSaya hai| kavi ratnAkara ke matAnusAra yathArtha bAta yaha thI ki - "bharatajI kI parAjaya kA kAraNa unake zArIrika bala kI kamI nahIM, balki bAhubalI ke prati ananya sneha thaa| bharatajI ke hRdaya meM agraja hone ke nAte bAhubalI ke prati pragAr3ha sneha thaa| ataH bharatajI ne pahale to dakSiNAMka jaise catura dUta ko bhejakara apane pAsa bulAnA cAhA / dakSiNAMka ne bhI unheM bharatajI se milAne hetu athaka prayAsa kie; kintu kaviratnAkara ke anusAra bAhubalI ne pahale to kArya kI vyastatA batAkara bharatajI se milane kI asamarthatA pragaTa kii| dakSiNAMka ke bahuta Agraha karane para apane svAbhimAna kA bhAva vyakta karate hue yaha bhI kahA tuma jAo aura svAmI se kaho ki ve ayodhyA pahu~ceM, maiM vahIM Akara mila lU~gA; jabaki AdipurANa ke matAnusAra unhoMne bharatajI ke sAtha saMgharSa hetu yuddha kI taiyArI krlii| bAta jo bhI ho; parantu jaba dakSiNAMka dUta nirAza hokara lauTa AyA to bharatajI samajha gaye ki bAhubalI ne isa bhrAtR sneha milana ko apanI pratiSThA kA prazna banA liyA hai| svAbhimAnI hai na! astuH aba dekhate haiM Age-Age hotA hai kyA?" FEEny | F YE 14 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FOR bharatajI nahIM cAhate the ki bAhubalI yuddha meM parAjita ho; kyoMki isI yuddha ke nimitta se virakta hokara // 97 bhAI dIkSita ho vanavAsI bana gaye the| ataH unhoMne socA - "sainika yuddha ke bajAya zArIrika yuddhoM meM maiM buddhipUrvaka svayaM ko parAjita dikhAkara hI usake svAbhimAna kI rakSA kara sakatA huuN| isase usakA svAbhimAna bhI surakSita banA rahegA aura manobala bhI bar3hA rhegaa| yadi usane kisI bhI taraha svayaM ko parAjita | anubhava kiyA to anya bhAiyoM kI bhA~ti hI vaha bhI dIkSita ho jaayegaa| bAhubalI kA dIkSita ho jAnA bharatajI ko abhISTa nahIM thaa| isakAraNa unhoMne tInoM zArIrika yuddhoM meM svayaM ko jAnabUjhakara parAjita ghoSita kiyA thaa| anyathA bharata ko parAjita karane kI sAmarthya kisI meM bhI nahIM thii| prazna - yadi bharatajI ne snehavaza hI bAhubalI ko jitAyA to phira una para cakra kyoM calAyA ? uttara - bharatajI ke parAjita ghoSita hone para bhI, jaba cakraratna unhIM ke pAsa khar3A rahA to bharatajI ne Adeza dete hue kahA - jA! jA !! aba terA svAmI bAhubalI hai, phira bhI cakra nahIM calA to unhoMne dhakelate hue kahA - calA kyoM nahIM jaataa| Adeza pAkara cakra calA to gayA; kintu phira pradakSiNA dekara vApasa A gayA; kyoMki cakrI bharata the bAhubalI nhiiN| tAtparya yaha hai ki bharatajI ne cakra krodhAveza meM nahIM calAyA thA; kyoMki unheM yaha jJAta thA ki cakra parivAra kA ghAta nahIM krtaa| jJAtavya hai ki bharata ne yaha rahasya svayaM taka sImita rakhA, isI kAraNa jagata ne to yahI jAnA ki - bharata hI parAjita hue haiM aura bAhubalI jIte haiN| isa kAraNa loka meM to bharatajI kA apamAna honA svAbhAvika hI thA so ho gyaa| huMDAvasarpaNIkAla kA doSa bharata kI hAra nahIM, balki hAra hone kI aphavAhamAtra thii| yadyapi isa sambandha meM merA vicAra bhI kavi ratnAkara se milatA-julatA hai, phira bhI maiMne donoM pakSa prastuta ||| kara pAThakoM ko apanA mata banAne ke lie svataMtra chor3a diyA hai| FEEncy |E thwYE 14 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CREFE anta meM bharatajI kA bAhubalI ke prati kiyA gayA yaha tyAga jagata bhale na jAne, para bAhubalI kI sUkSma dRSTi se aura painI pakar3a se yaha bAta chipI nahIM rhii| isakAraNa se unheM bahuta pazcAtApa huaa| vastutaH bAhubalI jItakara bhI hAra gaye; kyoMki ve jAnate the ki bharata cakravartI haiM aura podanapura ke AdhIna kie binA unakA cakraratna AyudhazAlA meM praveza kara hI nahIM sktaa| ata: bharatajI ko to yuddha karanA anivArya thA; para maiMne | durAgraha kyoM kiyA ? bAhubalI kI vicAradhArA cala rahI thI ki "bhaiyA bhI kaise rAjanItijJa haiM ? rAjanIti to yaha kahatI hai ki unheM apanA cakraratna jaisA prabala ajeya hathiyAra kA Alambana chor3anA hI nahIM cAhie thaa| unhoMne nihatthe hokara yuddha lar3A hI kyoM ? puNyodaya se prApta cakraratna ne hI jaba unheM chahakhaNDa kI vijaya dilAI thI to mujhako jItane ke lie zArIrika balaprayoga ko kyoM svIkAra kiyA? basa, narasaMhAra se Dara kara hI to unhoMne aisA kiyaa| dayAlu haiM na ! astu jo kucha honA thA so huaa| aba unakA sAmrAjya unheM lauTAkara maiM jainezvarI dIkSA dhAraNa karU~gA / ve sukha-zAnti se raheM aura apane puNyodaya se prApta cakravartitva kA Ananda nirAbAdha aura niHzalya hokara bhoge|" yahA~ jJAtavya hai ki uparyukta tInoM yuddha aura unameM bAhubalI kI vijaya kI carcA AcArya jinasena ke AdipurANa ke AdhAra para likhI gaI hai| bharateza vaibhava ke kartA kavi ratnAkara kA kathana hai ki eka sAdhAraNa bAhubalI se cakravartI hAra hI nahIM sakate, kyoMki unake bAhubalI se gaI gunA adhika bala thA, jisakI carcA pIche kara Aye haiN|| bAhubalI kA vairAgya - aisA vicAra kara bAhubalI ne bhAI bharata se kahA - "he AyuSmAna ! yaha rAjya lakSmI vastuta: ApakI hI hai; kyoMki Apa cakravartI rAjA haiN| mujhe sacamuca yuddha kara ApakA apamAna karane kA koI haka nahIM thaa| mujhase mithyA ahaMkAra ke vazIbhUta ho jo bhI huA, acchA nahIM huaa| isake lie maiM kSamAprArthI huuN| aba yaha rAjasattA kA sukha mere yogya nahIM hai| maiM isakI asAratA ko bhalIbhAMti samajha cukA huuN| merA mana aba isase virakta ho gayA hai| ata: aba maiM bhagavAna RSabhadeva ke caraNoM meM jinadIkSA luuNgaa|" || 14 F_ncy | E FEE Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SRE yuddha Adi meM hArakara to sabhI rAjAoM ko bAdhya hokara rAjyasattA chor3anI par3atI hai, parantu nirmohI bAhubalI tInoM prakAra ke yuddhoM meM vijaya prApta karane ke bAvajUda bhI rAjyasattA ko tilAMjali de dii| jaba bharatezvara ne krodha ke vazIbhUta hokara bAhubalI para cakraratna calAyA aura vaha cakraratna bhI bAhubalI kI pradakSiNA dekara vApisa lauTa gayA to bAhubalI ko saMsAra kI asAratA kA bodha ho gayA aura unhoMne bhogoM | ko bhujaMga samAna jaharIlA jAnakara rAjyasattA se hI mu~ha mor3a liyaa| jItakara bhI rAjyasattA se mu~ha mor3ane meM jaisI nispRhatA kI bhAvAbhivyakti hotI hai, vaisI vijita hone | para nahIM hotii| usa sthiti meM to majabUrI pratIta hotI hai bAhubalI kA tyAga majabUrI kA nahIM, apitu vairAgya kA pratIka thaa| unakA tyAga asIma Atmabala kA pratIka thA, svAbhimAna aura dhIrodAttatA kA pratiphala thaa| aisA tyAgI, tapasvI, nispRhI aura dRr3hasaMkalpI vyaktitva to zreyaskara hai hI, hamAre lie unakA anukaraNIya Adarza yaha hai ki isa laukika jIta-hAra meM harSa-viSAda karanA sarvathA nirarthaka hai| isaprakAra bAhubalI ne apanI bhUla kA ahasAsa kara apane mana meM bharata ke prati sahAnubhUti anubhava kii| bAhubalI saMsAra se udAsa hokara socate haiM - "yaha lakSmI svayaM ekaprakAra kA bandhana hai aura karmabandha kA kAraNa hai| ata: AtmArthI puruSoM ke lie yaha upAdeya nahIM hai| yadyapi mere puNyodaya se yaha phalavatI hai, parantu puNya kSINa hote hI kahA~ vilIna ho jAtI hai, patA hI nahIM cltaa| isIkAraNa isakA eka nAma caMcalA bhI hai - kahA bhI hai kisI kavi ne - rAja samAja mahA agha kAraNa, baira bar3hAvana haaraa| vaizyA sama lakSmI ati caMcala, yAko kauna patyArA / / ata: yaha kaMTakAkIrNa rAjyalakSmI hamAre lie viSa ke kAMToM ke samAna sarvathA tyAjya hai|" bharatajI ko lakSya kara kahate haiM - "maiM krodhAveza meM Akara vinaya se cyuta ho gayA thA, maiMne ApakI vinaya nahIM karake sAmanA kiyA, ata: maiM aparAdhI hU~ aura isake lie kSamAprArthI huuN|" W_ncy | E FEE 14 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8REP jisaprakAra megha se nikalatI huI garjanA saMtapta manuSyoM ko AnaMdita kara detI hai, usIprakAra bAhubalI ke | mukha se nikalate hue vacanoM ne cakravartI bharata ke saMtapta mana ke Anandita to kara diyA, parantu bharata ko bAhubalI kA rAjapATa chor3akara vanavAsI honA priya nahIM lgaa| ata: unhoMne kheda pragaTa karate hue kahA - "maiMne tumase saMgharSa karake acchA nahIM kiyaa| tuma sukha se rAjya karo, pitAzrI dvArA die rAjya meM maiMne hastakSepa kiyA, | isakA mujhe duHkha hai; para maiM bhI kyA karU~ ? maiM bhI karmAdhIna hokara krodhAveza meM A gayA thaa| jabataka maiM tumako apane adhIna nahIM karatA, tabataka cakraratna AyudhazAlA meM praveza nahIM karatA / cakravartI ke nAte chahakhaNDa jItanA merI majabUrI thI; anyathA maiM tuma jaise mahAna vyaktitva ke dhanI bhAI se vidroha kI bhASA meM bAta hI kyoM karatA? kyA maiM tumhAre antarbAhya vyaktitva se paricita nahIM hU~ ? yadi merI jagaha para tuma hote to saMbhavata: tumheM bhI yahI karanA pdd'taa| aba tuma saba vikalpa chor3akara podanapura kA rAjya saMbhAlo aura gRhasthAvasthA meM hI rahakara gaurava se dharma kI sAdhanA aura apane AtmA kI ArAdhanA kro|" / bAhubalI ne dRr3ha saMkalpa kara liyA thA ki aba ve rAjyasattA se mamatva tor3akara evaM jainezvarI dIkSA lekara AtmasAdhanA dvArA paramAtmapada prApta karane kA arntamukhI puruSArtha kreNge| basa, unakA yahI soca vairAgya meM badala gayA aura ve apane putra mahAbalI ko rAjyasattA sauMpa kara svayaM dIkSita hokara vanavAsI bana gaye / podanapura bharata ke adhIna ho gayA aura cakraratna ne chahakhaNDa para akhaNDarUpa se vijaya prApta kara digvijaya kA maMgala mahotsava mnaayaa| 000 F_ncy | E FEE 14 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI bharata kA rAjyAbhiSeka evaM vaibhava jaba bharatajI digvijaya pUrNa kara apane nagara meM praveza karane lagate haiM, taba unake cakrAbhiSeka hotA hai| cakravartI cakraratna ko Age karake rAjabhavana meM vaibhava sahita praveza karate haiM, una para camara DhulAye jAte haiN| usa samaya ve nidhiyoM aura ratnoM kI yathAyogya pUjA kara cakraratna prApta hone kA mahAmahotsava karate haiN| manacAhA dAna dete haiM aura AgaMtuka rAjA-mahArAjAoM kA ucita sammAna karate haiN| tatpazcAt una Agantuka mehamAnoM dvArA cakravartI kA aupacArika rAjyAbhiSeka hotA hai| rAjyAbhiSeka mahAmahotsava ke bAda cakravartI bharata upasthita samasta rAjA aura prajA ko sandeza dete haiM, rAjanIti kI zikSA dete haiM, kahate haiM ki - "tuma loga nyAyapUrvaka prajA kA pAlana kro| yadi anyAya meM pravRtti rakhoge to avazya hI tumhArI rAjavRtti kA lopa ho jAyegA / dekho, nyAya do prakAra kA hai - pahalA - duSToM kA nigraha karanA aura dUsarA - ziSTa puruSoM kA saMrakSaNa karanA, unake bharaNa-poSaNa kI ucita vyavasthA krnaa| yaha kSatriyoM kA sanAtana dharma hai| rAjAoM ko ina bAtoM kA dhyAna avazya rakhanA caahie| ye divya astroM ke adhiSThAtA devagaNa bhI yathAyogya AdaraNIya haiM; kyoMki ye bhI vijayazrI meM sahAyaka hote haiN| isa rAjavRtti kA acchItaraha se pAlana karate hue Apa loga Alasya chor3akara prajA ke sAtha nyAyamArga se komala bartAva kro| jo rAjA isa dharma kA pAlana karatA hai, vaha dharma vijayI hotA hai; kyoMki jisane apanI duSpravRttiyoM para vijaya prApta kara lI hai - aisA kSatriya hI pRthvI ko jIta sakatA hai| isaprakAra ke bartAva se loka meM yaza kI prApti hotI hai aura vaha anukrama se tInoM lokoM kA svAmI ho jAtA hai|" | isaprakAra prajA kA pAlana aura adhInastha rAjAoM kA mArgadarzana karate hue bhedavijJAna ke bala se cakravartI || bharatajI rAjyasattA ke bIca paraghara meM rahakara bhI paraghara meM kama aura nijaghara meM-AtmA meM adhika rahate the| // 15 Pso ENEFFE Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (187 za lA kA pu ru Sa "he putra! - ve apane adhInastha rAjAoM ko aura putroM kA sanmArga darzana karate hue ve Age kahate haiM ki prajA kA pAlana nyAya se karanA / nyAya nIti ke vyavahAra se prajA prasanna rahakara kAmadhenu ke samAna manovAMchita phala pradAna karatI hai| prajA se nyAyapUrvaka ucita 'kara' (Taiksa) dvArA dhanArjana karanA, tAki kisI kA zoSaNa na ho / rAjA prajA kA zoSaka nahIM poSaka hotA hai| rAjA ko apane kula kI maryAdA pAlana karane ke lie bahuta prayAsa karanA cAhie, jise apanI kula kI maryAdA kA dhyAna nahIM hai vaha apane durAcAroM se kula ko kalaMkita kara sakatA hai| isake sivAya rAjA ko apanI rakSA karane meM bhI sadA sAvadhAna rahanA cAhie; kyoMki apane surakSita rahane para hI anya sabakucha surakSita raha sakatA hai| jisane apane ApakI rakSA nahIM kI, vaha apane hI krodhI, lobhI aura apamAnita sevakoM se vinaSTa kiyA jA sakatA hai / ata: rAjA ko pakSapAta rahita hokara ajAtazatru banane kA bhI prayAsa karanA caahie| jo pakSapAtI hotA hai, vaha nizcita hI apane andara kra hI cAroM ora zatru paidA kara letA hai aura apanoM se hI apamAnita hone lagatA hai / ca va to 5 sto jo rAjA kAma, krodha, moha, mada aura mAtsarya - ina chaha antaraMga zatruoM ko jIta letA hai, vaha isa ta loka tathA paraloka donoM hI lokoM meM samRddha hotA hai; isalie he putra ! tuma apane uparyukta kSAtra dharma kA | pAlana karate hue rAjya meM sthira rahakara apanA yaza, dharma aura vijaya prApta kro| " bha ra ta bharatajI 12 cakravartiyoM meM prathama cakrI aura solahaveM manu bhI the / bharatajI kI mA~ se prasUta 99 sahodara aura the| cakravartI ke vaibhava kI to bAta hI kyA kareM ? unake airAvata hAthI ke samAna eka do nahIM caurAsI jI lAkha hAthI the, itane hI ratnajar3ita ratha the, aThAraha koTi ghor3e the, caurAsI koTi paidala senA thI / bharatajI kA zarIra vajra ke samAna sudRr3ha vajravRSabhanArAca saMhanana saMyukta thaa| chaha khaNDa ke sabhI rAjAoM kA bala milA kara jitanA bala hotA hai, usase bhI adhika bala akele bharatajI ke thA / battIsa hajAra mukuTabaddha rAjA unake bha adhIna the| itane hI deza the| battIsa hajAra deviyoM tulya nAriyA~, itanI hI mleccha striyA~ rAjAoM dvArA pradAna | kI gaI thiiN| inake atirikta eka se bar3akara eka 32 hajAra rAniyA~ aura thiiN| isataraha kula 96 hajAra rAniyA~ | thiiN| bahattara hajAra nagara the / 99 hajAra bandaragAha 48 hajAra pattana (grAma), solaha hajAra kheta (kasbe) 14 hajAra kA va sarga 15 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 988 || pahAr3I nagara (saMvAha) the / eka lAkha koTi hala, tIna koTi gau zAlAyeM, 28 hajAra saghana vana the / 18 hajAra mleccha rAjA the, 9 nidhiyA~ thIM- ye nidhiyA~ cakravartI ko sabhI prakAra kI paMcendriya bhogopabhoga saMbaMdhI sAmagrI upalabdha karAtI thIM / cetana evaM acetana 14 ratna the / za lA kA pu ru Sa mahArAja bharata ke subhadrA nAma kI strI ratna paTTarAnI thI, jo rati ke samAna sarvAMga sundara thI aura cakravartI ko nirbAdha bhoga ke lie sadaiva upalabdha rahatI thI / yahA~ jJAtavya hai ki cakravartI ke isa jAti kA vizeSa puNyodaya hotA hai ki unake bhoga meM kabhI bAdhA nahIM pdd'tii| bhale ve usakA upabhoga kareM yA na kreN| 1. strI ratna sahita nau nidhiyA~, 2. rAniyA~, 3. nagara, 4. zayyA, 5. Asana, 6. senA, 7. nATayazAlA, 8. bhojana, 9. savArI Adi unakI krIr3A ke sAdhana the / ukta bhogoM kA upabhoga karate hue bharata ne cirakAla ca taka ekachatra rAjya kiyA / kra cakravartI bharata ke 16 hajAra gaNavaddha deva the, jo talavAra dhAraNa kara nava nidhiyoM kI, cakraratna kI aura bharata kI surakSA karane meM sadA tatpara rahate the / saba RtuoM ke anukUla sukhada vaijayanta nAmaka mahala kA, bahumUlya maNiyoM jar3ita sabhAsthala thA, saba dizAoM kA saundarya dekhane hetu girikUTa mahala thA / kubera kA bhANDAra gRha thaa| eka-eka kA varNana kahA~ taka kareM, unheM sabhI prakAra kI sukha-sAmagrI sadaiva upalabdha thI / bharatajI kI rasoIzAlA meM pratidina naye-naye nAnA SaTsa vyaMjana banAnevAle 365 dina ke lie rasoiyoM ke 365 samUha the / pratyeka samUha eka dina ke bhojana banAne kI taiyArI pUre varSa (365 dina) taka karatA thaa| bhojana nitya naye svAdoM meM itanA gariSTha banatA thA ki sAdhAraNa vyakti eka grAsa bhI nahIM pacA sakatA thA / isaprakAra cakravartI bharata kA samaya pUrva puNyakarma ke udaya se saba taraha ke Ananda denevAle bhogoM meM lAkhoM-pUrvoM kI Ayu kSaNabhara ke samAna vyatIta ho rahI thI / bharatajI ne apane uttaradAyitva kA nirvAha karate hue apane laghu bhrAtA vairAgI bAhubalI ke putra rAjA | mahAbalI aura ratnabala rAjakumAra kA yogya vaya meM bahuta vaibhava aura utsAha ke sAtha vivAha karake unake pitR viyoga ke duHkha ko bhulA diyA thA / bharatajI apane gRhastha dharma kA nirvAha karate hue apane jamAI rAjakumAroM va ta bha ra ta jI kA vai bha va sarga 15 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 989 || ko evaM apanI putriyoM ko bhI kabhI-kabhI bulAkara unheM vipula sampatti pradAna kara unakI sammAnapUrvaka | vidAI karate the / isaprakAra unakA samaya bahuta saMtoSa ke sAtha sukhada vAtAvaraNa meM bIta rahA thaa| za lA kA pu ru Sa kailAza parvata para jinamandiroM kA nirmANa, utsAhapUrvaka unakI pUjA-pratiSThA karane ke bAda samrATa bharata apane hajAroM putroM evaM rAniyoM ke sAtha sAnanda samaya vyatIta kiyA thA / prajA janoM kA pAlana bhI putravat kiyA thA / bharatajI ke hajAroM putroM meM sau putra aneka zAstroM meM pravINa the| kaI to saMgIta zAstra meM itane nipuNa the ki ve jo vibhinna svara gAte the, usakA prabhAva, usa kalA ke premI pazu-pakSiyoM taka bhI bahuta gaharA par3atA thA, usakI dhvani se halacala maca jAtI thI / totA, koyala, mora, sarpa to prabhAvita hote hI, patthara ke samAna kaThora hRdaya bhI pighalate the / janasAdhAraNa ke hRdaya prabhAvita honA to sAdhAraNa sI bAta thI / - - bAhubalI kA tapa - podanapura se Aye hue sajjanoM se bharatajI ne yaha pUchA ki "hamAre bAhubalI yogIndra | kaise haiM ?" taba ve kahane lage ki "svAmin! ve kailAza parvata ko chor3akara gajavipina nAmaka ghora araNya | meM tapazcaryA kara rahe haiN| jaba se unhoMne dIkSA lI hai taba se ve AhAra ke lie nahIM nikale haiM, vRkSa sUkha jAyeM ca p to " - * aisI jvAlA ugalatI dhUpa meM khar3e hokara AtmanirIkSaNa kara rahe haiN| eka bAra micI huI AMkheM punaH khulI eka dina kI bAta hai, bharatajI AnaMda se mahala meM virAje the| eka dUta ne Akara samAcAra diyA ki muni kaccha aura mahAkaccha ko kevalajJAna huA hai| kaccha aura mahAkaccha bharatajI ke mAmA the, isalie unako yaha samAcAra sunate hI bar3A harSa huaa| paTTarAnI subhadrAdevI harSa ke mAre nAcane lagI, mAtA yazasvI ke AnaMda kI sImA hI nahIM thI, mahala meM AnaMda hI AnaMda chA rahA thA / ta itane meM hI anaMtavIrya munirAja ko bhI kevalajJAna hone kA samAcAra milA / anaMtavIrya bharata ke choTe bhAI the| isakAraNa bharatajI kA harSa dviguNita ho gayA thaa| samAcAra jo lAyA thA use ratna-vastrAdika khUba jI | inAma meM die ge| isI kA nAma to hai dharmAnurAga / bharatajI ke hRdaya meM vaha dharmAnurAga kUTa-kUTa kara bharA huA thA / kra rtI bha ra kA vai bha va sarga 15 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FE nahIM haiM, ekabAra baMda hue oMTha puna: khule nahIM haiM, dIrghakAya kAyotsarga se dRr3ha hokara khar3e haiM, saba loka unakI | kaThina tapasyA ko Azcarya ke sAtha dekha rahA hai| unake cAroM ora sAMpoM ne bAMbI banA lI haiM; latAyeM sAre zarIra se lipaTa gaI haiM, aneka sarpa-bicchU jaise jaharIle jIva-jantu unake zarIra ke Asa-pAsa idhara-udhara ghUmate haiM, paraMtu ve citta ko sthira nahIM kara pA rahe haiN| ve akaMpa patthara kI mUrti ke samAna khar3e haiN|" | yaha sunakara bharatajI ko bhI Azcarya huaa| dIkSA lekara eka varSa hone para bhI meru ke samAna khar3e haiN| bhagavAna hI jAne unake tapobala ko| itanI ugratA kyoM ? ina saba bAtoM ko bhagavAna RSabhadeva se hI pUchege, isa vicAra se bharatajI ekadama uThe va vimAnArUr3ha hokara AkAzamArga se kailAza parvata para pahu~ce / samavasaraNa meM pahu~cakara parama pitA paramAtmA ke caraNoM meM bhakti se namaskAra kiyaa| tadanantara kaccha kevalI, mahAkaccha kevalI va anaMtavIrya kevalI kI vaMdanA kii| bAda meM bhagavAna RSabhadeva kI bhakti se pUjAkara una tInoM kevaliyoM kI bhI bhaktipUrvaka pUjA kI, stuti kI aura apane yogya sthAna meM baiThakara bhagavAna RSabhadeva se jijJAsA pragaTa kI ki "bAhubalI yogI ko atyaMta ghora tapazcaryA karane para bhI kevalajJAna kI prApti kyoM nahIM ho rahI hai ?" tIrthaMkara RSabhadeva kI divyadhvani meM samAdhAna huA - "he bhavya ! ghora tapazcaryA karane mAtra se kucha nahIM hotA? aMtaraMga meM eka antarmuhUrta taka pariNAma sthira honA caahie| isa caMcala citta ko AtmA meM sthira karane kI AvazyakatA hai| saMjvalana saMbaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kI tIvratA upayoga ke sthira hone | meM bAdhaka hai, ata: unako kaivalya kI prApti nahIM ho rahI hai ? bAhara ke sarva padArthoM ko chor3anA sarala hai, paraMtu aMtaraMga meM sthiratA lAnA kaThina hotA hai| AtmA meM mana kI sthiratA hone para hI Atmasukha kA lAbha hotA hai, Atmasukha kI prApti muniyoM ko bhI kaThinatA se hotI hai| he bharata! prasannatA yaha hai ki itane bar3e rAjya kA sattA bhAra hote hue bhI tumhAre lie Atmasukha kA saubhAgya sahaja milA hai| bharata! suno, dhAna ke chilake nikAlakara jisaprakAra cAvala pakAyA jAtA hai, usIprakAra anya munijana paMcendriyasaMbaMdhI viSayoM ko tyAgakara jo AtmanirIkSaNa karate haiM, tuma una || 15 8 | EFE 50 oE Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FE | paMcendriya viSaya ke bIca meM rahate hue bhI AtmA ko nirmala banA rahe ho, isalie tuma una RSiyoM se bhI zreSTha | | ho| cAvala ke bhUse ko alaga karake sapheda cAvala ko jisaprakAra pakAyA jAtA hai, usIprakAra zarIra ke vastra ko chor3akara AtmadhyAna anyajana karate haiM; paraMtu tuma to zarIra kA vastrAdi se zrRMgAra karake bhI AtmA kA dhyAna kara lete ho| dUsaroM ne bAhA padArthoM ko chor3akara AtmadhyAna karake Atmasukha ko prApta kiyA aura eka tuma ho ki | bAhya padArthoM ke bIca meM rahate hue bhI Atmasukha kA anubhava kara rahe ho, isalie tuma dhanya ho|" taba bharatajI ne vinayapUrvaka kahA ki "he svAmin! yadi Apake prasAda se mere lie kaivalya kI siddhi ho to isameM Azcarya kI kyA bAta hai| yaha saba to ApakI hI mahimA hai| he kRpAnidhAna! Apa to kRpayA yaha batalAveM ki bAhubalI yogI ke aMtaraMga meM kyA kamI hai, jisase kevalajJAna nahIM ho pA rahA hai ?" / uparyukta prazna ke uttara meM bharatezavaibhava ke lekhaka kaviratnAkara ne tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva se yaha kahalavAyA ki "bAhubalI ke hRdaya meM yaha zalya hai ki 'maiM bharata kI bhUmi meM khar3A huuN|' jaba bAhubalI tumase alaga hokara idhara AyA taba usane tumhAre do mitroM ko yaha kahate sunA ki - 'bAhubalI tuma bharata se nArAja hokara kahIM bhI cale jAo, para mahArAjA bharata ke rAjya ke anna-pAna ko chor3akara aura kahA~ tapazcaryA karoge?' isa kAraNa se usake mana meM kSobha bhI utpanna huA hai| yahA~ Akara usane dIkSA to le lI, parantu vaha tapa ke bhAra ko Dho rahA hai| AtmanirIkSaNa ke lie jaMgala meM calA gayA; parantu vahA~ usake mana meM yaha zalya baiThI hai ki yaha kSetra bhI bharata cakravartI kA hI hai| isalie usane nizcaya kiyA ki vaha anna-pAna bhI yahA~ kA grahaNa nahIM kregaa| samasta karmoM ko jalAkara sIdhA mokSa ko jaayegaa|" itanA hI nahIM, kavi ratnAkara ne bhagavAna RSabhadeva ke dvArA bAhubalI kI AlocanA meM yaha bhI kahalavAyA ki - "bhUkhA rahakara zarIra sukhAne aura parvata ke samAna khar3A hone se kyA hotA hai ? usake mana meM zalya hone se AtmanirIkSaNa nahIM ho rahA hai / he bharata! use vyavahAra dharma to siddha hai, vyavahAradharma kA to vaha nirdoSa || 15 PS , NEE Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REP 8 | | pAlana kara rahA hai, para nizcaya dharma kA Alambana use nahIM ho pA rahA hai| isakAraNa eka varSa se kaSAyAgni | meM jala rahA hai| Aja tuma jAkara jaba vaMdanA karoge taba usake andara kA zalya dUra hote hI usako dhyAna kI siddhi hogI aura Aja hI usake ghAtiyAkarma naSTa hokara kaivalya kI prApti ho jaayegii| isalie aba tuma jaao|" yaha jAnakara bharatajI usa gajavipina tapovana kI ora ravAnA ho gye| vaha jaMgala bhArI bhayaMkara hai, Aga ke samAna saMtapta dhUpa hai, vahA~ bAhubalI A~kheM banda kara kAyotsarga mudrA meM khar3e haiN| cAroM ora sAMpoM ne bAMbiyA~ banA lI haiN| zarIra para beleM car3ha gaI haiN| AsapAsa sAMpa-bicchU cala phira rahe haiN| yaha dekha bharatajI ko Azcarya huaa| sajjanottama bharatajI ne unheM dUra se hI namostu...namostu......kahate hue nikaTa jAkara unake caraNoM meM mastaka rakha diyA aura kahA - "he munipuMgava! Apake mana meM kyA hai ? yaha maiM bhagavAna RSabhadeva ke samosaraNa se jAnakara AyA huuN| are prabhu ! jisa pRthvI ko Apa merI samajha rahe haiM, use mere se pUrva kitane hI cakravartI rAjA bhoga cuke haiM aura bhaviSya meM bhI dUsare cakravartI bhogeNge| aisI vaizyA sadRza isa bhU nArI ko Apa merI samajha rahe haiM ? maiM to apane vartamAna puruSArtha kI kamajorI ke kAraNa majabUrI se isa rAjya meM jala se bhinna kamala kI bhAMti raha rahA huuN| he yogIrAja! jisa samaya maiM SaTkhaNDa jIta kara vijayArddha parvata kI vRSabhAdi zilA para apanA nAma likhane gayA to maiMne dekhA ki vaha nAmoM se bharI hai, vahA~ merA nAma likhane kI bhI jagaha hI nahIM thii| isakAraNa eka nAma miTAkara mujhe apanA nAma likhanA pdd'aa| aisI sthiti meM bhI Apa isa chahakhaNDa ke vaibhava ko merA samajhate ho| he munipuMgava ! Apa jAnate haiM ki jaba yaha zarIra hI apanA nahIM to yaha bhUmi merI kaise ho sakatI hai ? ata: Apake andara jo zalya hai, use tatkAla isIsamaya tyAga diijie|" yaha sunate hI bAhubalI kI zalya nikala gaI aura unheM kevalajJAna kI prApti ho gii|" uparyukta vicAra kavivara ratnAkara ke haiN| yadyapi kavi ratnAkara ke aneka krAntikArI vicAroM se maiM pUrNa | // sahamata hU~; para bAhubalI ke hRdaya meM ukta zalya thI - isa bAta se maiM unase sahamata nahIM ho pA rahA huuN| // 15 E, N O OE Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (193 yahA~ vicAraNIya bAta yaha hai ki bAhubalI jaise munipuMgava, samakitI, tadbhava mokSagAmI aura alpakAla | meM hI kaivalya kI prApti karanevAle zruta marmajJa evaM saMsAra, zarIra, bhogoM se virakta bhedavijJAnI ke mana meM aisI sthUla zalya kaise raha sakatI hai ? jisakI anantAnubaMdhI, apratyAkhyAna aura pratyAkhyAna saMbaMdhI tIna caukar3I kA kaSAyeM evaM tatsaMbaMdhI no kaSAyeM kRza ho gaIM hoM, 28 mUlaguNa nirdoSa pala rahe hoM, jo chaTaveM-sAtaveM guNasthAna pu meM jhUlanevAle hoM, jisane sAkSAt tIrthaMkara kevalI se dIkSA lI ho aura durgama vana meM eka varSa kA yoga dhAraNa kiyA ho, usake hRdaya meM aisI krodhAgni kI jvAlA kaise jala sakatI hai ki 'maiM bharata kI bhUmi para annajala grahaNa nahIM karU~gA ?' ye to anantAnubaMdhI kaSAya aura mithyAtva kI bhUmikA jaisI sthiti hai| aise tIvra kaSAyavAna ko tIrthaMkara RSabhadeva munidIkSA kA pAtra kaise mAna sakate the / ata: yogirAja bAhubalI ke bAre | meM yaha kahanA mujhe ucita pratIta nahIM hotA / aba a lA ca are! bAhubalI ne to ghara chor3ane ke pahale hI bharatajI se kSamA-yAcanA kara apanI bhUla svIkAra kara lI | thI aura bharatajI ne bhI bAhubalI se ghara para hI rahane kA Agraha kara apanA hRdaya unake sAmane kholakara rakha diyA thA / bAhubalI ghara se nArAja hokara nahIM, balki virakta hokara dIkSA lene gaye the| ve pakke bhAvaliMgI | saMta the aura bhava kA aMta karane ke lie hI gRhatyAga kiyA thA / antaraMga puruSArtha kI kamI evaM svakAla tathA kra vastuta: Agama kI bAta yaha hai ki "jaba unheM kevalajJAna hone kI honahAra hI nahIM thI aura kAlalabdhi bhI nahIM AI thI, taba kevalajJAna kaise ho sakatA thA? unake usa samaya kevalajJAna hone kA svakAla hI rtI | nahIM thA aura tatsamaya kI upAdAnagata yogyatA bhI nahIM thI, isakAraNa kevalajJAna nahIM " bha huA ra ta kyA yaha kAraNa paryApta nahIM hai ? jabaki pratyeka kArya svacatuSTaya evaM pA~ca samavAya pUrvaka hI hotA hai, | yadi yaha siddhAnta sahI hai to bAhubalI jaise tyAgI, tapasvI, AtmajJAnI aura zrutajJa - tadbhavamokSagAmI | vyakti ko kaSAyavAlA aura zalyavAlA batAkara kavi ratnAkara kyA siddha karanA cAhate the, kucha samajha meM nahIM AyA ? jI to va kA vai bha va sarga 15 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 || honahAra na hone ke kAraNa lagAtAra antarmuhUrta taka citta AtmA meM sthira nahIM ho sakA, isakAraNa kevalajJAna nahIM huA / lA aba a kA ve vajravRSabhanArAcasaMhanana ke dhanI the / ata: bhUkha-pyAsa garmI sardI aura upasarga - parISaha - saba unake zArIrika bala ke sAmane nagaNya the, isakAraNa ve eka varSa taka acala jame rahe, kaSAyavaza unhoMne anna-jala kA tyAga kiyA ho yaha saMbhava hI nahIM / ataH zalya kI bAta kahakara to unakI mahAnatA AtmasAdhanA kI mahimA ko kama karanA hai, jo ucita nahIM hai| muktisAdhanA kA to yahI rAjamArga hai| - Aja gA~va-gA~va meM bAhubalI kI bhavya pratimAyeM virAjamAna haiM, parantu unake pIche mAtra dakSiNa bhArata meM zravaNabelagolA (karnATaka) kI atizayakArI pratimA kA anukaraNamAtra hI dRSTigocara hotA hai| jabaki hameM | unake vAstavika vairAgyavarddhaka vyaktitva kA anukaraNa karanA caahie| mUrti ke mAdhyama se mUrtimAna paramAtmA kA smaraNa karake una jaisA Adarza svayaM ke jIvana meM DhAlane kI dizA meM agrasara honA cAhie / dekho, rAjA bAhubalI jaba yuddha meM jameM to jameM hI rahe aura vijayazrI prApta kara bhI pIche haTe to haTe hI | rahe phira rAjasattA kI ora mur3akara dekhA bhI nahIM / jaba apane AtmA meM jame to vahA~ bhI jame hI rahe / bhale eka varSa laga gayA, zarIra para beleM car3ha gaIM, sAMpa-bicchuoM ne pairoM ke AsapAsa bila banA liye to bhI hile-Dule nahIM, vicalita nahIM hue / Aja unakI mUrtiyA~ bhI hameM yahI saMdeza detI haiN| ve digambara muni hokara jaba antarmukha hue to phira bAhara Aye hI nahIM kadAcit AtmA meM se upayoga | haTA bhI to phira usI meM lagAne ke ananta puruSArtha meM laga gye| dIkSA ke bAda bhojana ke lie jAnA to bahuta dUra, bhojana karane kA vikalpa bhI unheM nahIM aayaa| eka varSa kI sAdhanA meM ve svarUpa meM aise sthira hue ki sthira hI rahe / yaha rAjya, bhogopabhoga ke sukha sAdhana sabhI prANiyoM ko chor3a dete haiM; yaha mUrkha prANI apane hita ke | lie bhI unheM nahIM chor3a pAtA / ahA ! viSayoM meM Asakta hue puruSa ina viSayajanita sukhoM kI kSaNabhaMguratA evaM ca kra va rtI bha ra ta jI kA vai bha va sarga 15 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ #REE 199| kugati ke kAraNa hetutA ke viSaya meM nahIM socate / yadyapi ve viSaya prAraMbha meM manohara mAlUma hote haiM, kintu || || phala kAla meM kar3ave (duHkhada) jAna par3ate haiN| | ahA! viSayoM meM Asakta puruSa viSayajanita sukhoM kA niMdyapanA, viSayoM kI kSaNabhaMguratA, unakI nIrasatA aura unake upakAra ke bAre meM kabhI nahIM socate / jina viSayoM ke vaza meM par3A huA prANI aneka duHkha kI paramparA ko prApta hote haiM, una viSa ke samAna bhayaMkara viSayoM ko kauna buddhimAna puruSa prApta karanA caahegaa| are! viSa ke khAne se to eka bAra hI maraNa hotA hai, parantu ina viSayoM ke sevana se to ananta bhavoM meM duHkha bhogane par3ate haiN| ata: ye vikalpa to viSa se bhI bure haiN| kahA bhI hai - bhoga bhujaMga sama jAnike, mata kI jau jI yArI..... bhujaMga Dasata ika bAra nazata hai, ye ananta duHkhakArI ||mt kI jau jI yArI / / / aise viSayoM ko kauna samajhadAra prANI prApta karanA cAhegA ? ye viSaya prANiyoM meM jaisA udvega (bhayaMkara duHkha) utpanna karate haiM, vaisA udvega (duHkha AkulatA) zastroM ke prahAra, prajvalita agni, vajra kI coTa aura viSadhara kAle nAga bhI nahIM kara sakate / bhogoM kI icchAvAle lobhI puruSa dhana pAne kI icchA se bar3e-bar3e samudra, pracaNDa yuddha, bhayaMkara vana, gaharI aura tIvra vega se bahatI nadI aura U~ce hiMsaka prANiyoM vAle parvatoM para car3hakara apane prANoM kI paravAha kie binA pravRtti karate haiN| viSayoM kI cAhavAle prANI kI mUrkhatA kA kahA~ taka bakhAna kareM, ve prANI jalacara hiMsaka magaramaccha se saMyukta samudroM ko pAra karate hue dUra-dezoM meM jAte haiN| bhogoM se lubhAye hue puruSa cAroM ora se ApadAoM ke ghira kara mRtyu kI paravAha kiye binA yuddha Adi ke lie tatpara rahate haiN| marane kI kImata para bhI bhoga aura yaza pAne kA prayatna karate haiN| 000 Plso 4 5 0E 15 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pls to 4EE EF F cakravartI bharata dvArA brAhmaNa varNa kI sthApanA evaM prajA ko dharmopadeza bharata cakravartI jaba aneka rAjAoM ke sAtha bharatakSetra ko jItakara sATha hajAra varSa meM digvijaya se vApasa lauTe taba unheM vicAra AyA ki "merI isa vijaya meM upalabdha sampadA kA dUsaroM ke hita meM kisaprakAra upayoga ho sakatA hai?" ve socate haiM ki "maiM bhI jinendradeva kA bar3e aizvarya ke sAtha mahAmaha nAma kA yajJa (pUjA) kara satpAtroM meM dhana vitaraNa karatA huA samasta saMsAra ko saMtuSTa karU~ / sadA ni:spRha rahanevAle muni to hamase dhana lete | hI nahIM haiM, parantu aisA gRhastha bhI kauna hai jo dhana-dhAnya Adi sampatti ke dvArA Adara-satkAra karane yogya || haiN| jo mUlaguNoM evaM aNuvratoM ko dhAraNa karanevAle haiM, sAmAnya zrAvakoM meM dhIra-vIra haiM aura gRhasthoM meM mukhya haiM, aise zreSTha AcaraNa karanevAle satpAtra hI hamAre dvArA dhana aura vAhana dvArA satkAra karane yogya haiN|" isaprakAra nizcaya karake satkAra yogya satpAtra vyaktiyoM kI parIkSA karane hetu rAjarAjezvara bharatajI ne samasta prajA evaM rAjAoM ko bulaayaa| sAtha hI saba prajA ko yaha sUcita kara diyA ki Apa loga apaneapane sadAcArI iSTamitroM evaM naukara-cAkara Adi ke sAtha hamAre pUjA-mahotsava meM amuka-amuka samaya meM pdhaareN| idhara cakravartI ne una sabakI parIkSA karane ke lie apane ghara ke AMgana meM hare-hare aMkura, puSpa aura phala Adi sacitta padArtha khUba bichavA diye, una logoM meM jo avratI the ve to binA kisI soca-vicAra ke rAjamahala meM cale gye| bharatajI ne unheM eka ora biThA diyA tathA jo aMkuroM para calakara nahIM Aye, unheM ||16 0 48 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za 997 || punaH Age Ane kA Agraha kiyA; phira bhI jaba ve nahIM Aye to unase na Ane kA kAraNa puuchaa| uttara meM | unhoMne kahA - "hamane sUkSma trasa - sthAvara jIvoM kI rakSA karane ke kAraNa usa sacitta bhUmi ke mArga se mahala meM praveza nahIM kiyaa|" yaha kahakara jaba ve vApasa lauTane lage taba bharatajI ne unake lauTakara jAne kA kAraNa jAnakara prasannatA pragaTa kI aura kahA - "Apa abhinandanIya haiM, pUjana mahotsava ke maMgalamaya avasara para sacitta bhUmi para calakara nahIM Aye, etadartha ApakA jitanA sammAna kareM, thor3A hai|" lA kA pu ru Sa AgaMtukoM ne kahA - "he deva! hare aMkura Adi meM ananta nigodiyA jIva to hote hI haiM, trasa jIva bhI rahate haiM - aise sarvajJa ke vacana hamane sune haiN| aneka trasa jIva to calate-phirate dRSTigocara bhI hote haiM, ve saba hama-tuma jaise hI jIva haiM, maraNabhaya se bhayabhIta haiM; ata: inheM pairoM se rUMdanA - kucalanA yogya nahIM hai / " yaha sunakara bharatajI ne unakI prazaMsA kI aura unheM dAna-mAna Adi dekara sammAnita kiyaa| yaha dekha| sunakara avratiyoM ne bhI jIvoM kI rakSA karane kA saMkalpa kiyA aura bharata ke dvArA kie gae vratiyoM ke sammAna | kI anumodanA kii| ca kra va - bha ta tho F5 a to 54 rA brA hma Na cakravartI se sammAnita vyaktiyoM ne apane vratoM ko aura adhika dRr3hatA se pAlana kiyaa| bharatajI ne unheM upadeza diyA ki saba AgaMtuka mahAnubhAvoM ko arhanta bhagavAna kI pUjA avazya karanA caahie| yaha pUjA cAra prakAra kI hai - 1. sadArcanA yA nityamaha, 2 caturmukha, 3. kalpadruma aura 4. aSTAhnikA ( indradhvaja ) / sadAcana - pratidina apane ghara se aSTadravya le jAkara jinAlaya meM ina cAroM pUjAoM meM se kisI eka pUjana ke mAdhyama se jinendradeva kI pUjA karanA sadArthana yA nityamaha pUjA kahalAtI hai| zakti ke anusAra sthA nitya dAna dete hue munirAjoM kI pUjA bhI nityamaha pUjA hai| pa carturmukha yA sarvatobhadra pUjA - yaha mukuTabaddha rAjAoM dvArA utsava ke sAtha kI jAtI hai| kalpadruma pUjA yaha pUjA cakravartiyoM dvArA kimicchaka (mu~hamAgA) dAna dekara kI jAtI hai| va rNa kI nA sarga Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REP aSTAhnikA pUjA - jo pUjA indroM dvArA kI jAtI hai vaha indradhvaja yA aSTAhnikA pUjA hai| vizuddha AcaraNa dvArA khetI Adi karanA 'vArtA' kahalAtI hai tathA dayAdatti, pAtradatti, samadatti aura | anvayadatti - ye cAra prakAra kI datti hotI haiN| anugraha karane yogya prANiyoM kA dayApUrvaka dAna denA dayAdatti hai| muniyoM ko AhAra denA pAtradatti hai| sAdharmI gRhastha ko, zraddhA se usakI Arthika sahAyatA karanA, vAhana Adi denA samadatti hai| AtmakalyANa hetu gRhatyAga karane ke pUrva apane vaMza ko Age sucAru calate rahane ke lie putra ko apanA uttaradAyitva va uttarAdhikAra sauMpa denA anvayadatti yA sakaladatti hai| varNabheda AcaraNa ke AdhAra para - yadyapi jAti nAmakarma ke udaya se utpanna huI manuSya jAti eka hI hai, tathApi AjIvikA aura AcaraNa ke bheda se honevAle bheda ke kAraNa vaha cAra prakAra kI ho gaI hai| vratoM ke saMskAra se brAhmaNa, apanI aura rAjya zAsana kI rakSA hetu zastra dhAraNa karane se kSatriya, nyAyapUrvaka vyApAra dvArA dhana kamAne se vaizya aura tInoM vargoM kI sevAvRtti kA Azraya lene se manuSya zUdra khlaaye| hiMsAdi doSoM ke pUrNatyAga ko mahAvrata tathA ekadeza tyAga karane ko aNuvrata kahate haiN| sthUla va sUkSma sabhI prakAra ke hiMsAdi pA~coM pApoM kA pUrNa tyAga karanA mahAvrata hai aura sthUla hiMsAdi pA~coM pApoM se nivRtta honA aNuvrata hai| ina vratoM ke grahaNa karane kI pravRtti hI dIkSA hai| inakA AcaraNa karanevAlA hI karmaNaH brAhmaNa hai| ___ apane satkarmoM se brAhmaNatva ko prApta jo jaina dharmAnuyAyI brahma svarUpa nija zuddhAtmA ko jAnate haiM, ve jaina bhI karmaNaH brAhmaNavata hI haiN| kahA bhI hai - "ya: brahmAM jAnAti saH brAhmaNaH" isa ukti ke anusAra jo AtmA ke svarUpa ko samajhate haiM, ve brAhmaNa haiM tathA jo ahiMsaka AcaraNa karate haiM, cAra anuyoga rUpa vedoM ke rahasya ko jAnate haiN| ve varNa se vaizya hokara bhI karmaNaH brAhmaNa hI haiN| jo malina AcAra-vicAra ke dhAraka haiM, pApa kAryoM meM pravRtta rahate haiM, durvyasanoM kA sevana karate haiM, ve sarga brAhmaNa kula yA jAti meM janma lekara bhI janma se brAhmaNa kahalA kara bhI karmaNaH brAhmaNa nahIM zUdra haiN| // 16 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 za lA vastuta: jAti vizeSa meM janma se koI choTA-bar3A nahIM hai| yahA~ rAjA RSabhadeva aura cakravartI bharata ke dvArA jo cAra varNa vyavasthA kAyama kI gaI, vaha karma ke AdhAra para hI kI gaI thii| ataH jo jAti se apane | ko bar3A yA choTA mAnate haiM, ve bhrama meM haiM, vastuta: sadAcAra aura durAcAra ke AdhAra para hI U~ca-nIca kA vyavahAra ucita hai| isI dRSTi se jo vratI haiM, AtmA ko jAnate haiM, AtmA kA upadeza dete haiM, ve vaNika (vaizya) hokara bhI brAhmaNa hai aura jo sAta vyasana kA sevana karate haiM, hiMsaka kAryoM meM pravRtta rahate haiM, ve svayaM nirNaya kareM ki ve kyA haiM ? aura unheM kyA bananA hai ? kA pu ru Sa bha ra kisI ko zaMkA ho sakatI hai, pUcha sakatA hai ki - jo asi, masi, kRSi, vANijya aura zilpa | va sevA Adi chaha karmoM se AjIvikA karate haiM, una gRhasthoM ke bhI hiMsA kA doSa lagatA hai / ve kyA kareM ? ta uttara - jainadarzana meM hiMsA ko cAra bhAgoM meM vargIkRta kiyA hai - 1. saMkalpI hiMsA, 2. virodhI hiMsA, jI 3. AraMbhI hiMsA aura 4. udyogI hiMsA / sAmAnya avratI zrAvaka mAtra saMkalpI hiMsA kA hI saMkalpapUrvaka dvA | tyAga kara sakatA hai| zeSa tIna hiMsAoM se bacane kI bhAvanA hote hue bhI pUrI taraha unase baca nahIM pAtA, parantu unase bhI adhika se adhika bacane kA prayAsa karatA hai| ataH vaha aise AraMbha evaM udyoga nahIM pra karatA, jinameM phala alpa ho aura jIvaghAta adhika ho / jo kAma krUratA ke binA saMbhava hI na hoM, unheM jA bhI nahIM karatA / 55 rA inase bacane ke zAstroM meM 3 upAya batAye haiM - 1. pakSa, 2. caryA, 3. sAdhana / ina tInoM meM prathama upAya samasta prANiyoM se maitrI, guNI janoM ke prati pramoda, dukhiyoM ke prati kAruNya aura virodhI janoM ke prati rmo mAdhyasthabhAva rakhakara hiMsAdi pApoM kA tyAga karanA 'pakSa' kahalAtA hai| dUsarA upAya - kisI devatA ke lie, kisI maMtrasiddhi ke lie athavA kisI auSadhi yA bhojana ke banavAne ke lie maiM kisI kI hiMsA nahIM karU~gA, aisI pratijJA karanA 'caryA' kahalAtI hai| tIsarA upAya- sAdhana ko samajhAte hue kahA hai ki Ayu ke anta samaya meM zarIra kI samasta prakAra kI ceSTAoM kA parityAga kara dhyAna kI zuddhi se AtmA ko zuddha karanA, 'sAdhana' kahalAtA hai / pa de za sarga P& Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE F isaprakAra ina upAyoM dvArA cAroM prakAra kI hiMsA se bacane ke bAvajUda yadi AraMbha aura udyoga meM kiMcit jIvaghAta ho bhI jAtA hai to use Agama meM azakyAnuSThAna kahakara kSamya aparAdha mAnA hai| sampUrNa ahiMsaka to gRhastha ho hI nahIM sakatA; anyathA munivrata lene kI AvazyakatA bhI kyA rahegI ? prazna - yaha azakyAnuSThAna kyA hai ? kRpayA ise bhI kisI udAharaNa se spaSTa kareM ? uttara - jisa pApa kriyA ko roka pAnA saMbhava na ho, usa asamarthatA ko azakyAnuSThAna kahate haiN| jaise bhojana ke cauke meM kuttA, billI, cUhA aura makkhI eka jaise mAMsAhArI aura gaMdagI pasanda prANI, eka jaisI | azuddhi phailAte haiM, phira bhI kutte ko jAlI kA AdhA phATaka lagAkara rokA jA sakatA hai ata: usake cauke meM praveza mAtra se cauke kI azuddhi mAnI jAtI hai aura usa bhojana sAmagrI ko haTAkara puna: banAI || jAtI hai| billI ko phATaka se nahIM roka sakate, vaha khir3akI Adi ke rAste se bhI A jAtI hai| ata: usake cauke meM praveza se nahIM, balki usake dvArA vastu ko jhUThA karane se azuddhi mAnI jAtI hai, vaha dUdha ko jUThA karegI to dUdha phaiMkege, saba sAmagrI nahIM aura cUhA morI Adi kisI bhI rAste se, kahIM se bhI A sakatA hai ata: yadi vaha ATe ko jUThA karegA to ATe ke usa hisse ko noMcakara phaiMkeMge, pUrA ATA nhiiN| makkhI ke ATe para baiThane para-jUThA karane para ATA nocate bhI nahIM, mAtra makkhI ko ur3A deNge| ghI ke pIpe meM makkhI mara bhI jAye to ghI se bharA pUrA pIpA nahIM, mAtra makkhI hI nikAla kara phaiMkI jAtI hai, basa isI majabUrI kA nAma azakyAnuSThAna hai| isameM jisaprakAra kI azuddhi kA tyAga gRhastha se nahIM ho sakatA hai, vaha azakyAnuSThAna hai| eka dina sabhA ke bIca meM siMhAsana para virAjamAna bharatajI ne ekatrita hue rAjAoM ko kSatriya dharma kA upadeza diyaa| unhoMne kahA - "he mahAnubhAvo! Apa logoM ko mahArAjA RSabhadeva ne duHkhI prajA kI rakSA karane ko niyukta kiyA hai| isa dRSTi se Apa logoM ke pA~ca pramukha kArya haiN| 1. kula kA pAlana-poSaNa evaM kulAmnAya kI rakSA karanA, 2. subuddhi (jJAna) meM vRddhi karanA, 3. svayaM ko surakSita rakhanA, 4. sevakoM ke prati acchA vyavahAra evaM rakSA karanA aura 5. paraspara sAmaJjasya sthApita karanA arthAt ekatA banAkara || 16) FFFFFFE Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BRE FOR EN rakhanA / kSatriyoM kI kulAmnAya meM rAjA RSabhadeva ne sarvaprathama kSatriya varNa sthApita kiyA thaa| usasamaya | karmabhUmi prAraMbha ho jAne se prajA do prakAra kI pAyI jAtI thii| eka to vaha jisakI rakSA karanI thI aura dUsarI vaha jo rakSA karane meM tatpara thii| jo prajA kI rakSA karane meM tatpara the, usI kI vaMza paramparA ko kSatriya kahA gyaa| yadyapi yaha vaMza bIja-vRkSa ke samAna anAdikAla kI santati se anAdi kA hai, tathApi kSetra, kAla kI apekSA puna: puna: sthApana hotA rahA hai| nyAyapUrvaka vRtti rakhanA hI kSatriyoM kA yogya AcaraNa hai| dharma kA ullaMghana na kara dhana kamAnA, rakSA karanA, bar3hAnA aura satpAtroM ko dAna denA hI kSatriyoM kA nyAya hai tathA vItarAga dharma ke anusAra pravRtti karanA saMsAra meM sabase zreSTha nyAya mAnA gayA hai| dekho, aise kSatriyapada kI prApti ratnatraya ke pratApa se hI hotI hai; isIlie bar3e-bar3e vaMzoM meM utpanna hue rAjA loga lokottama puruSa mAne gaye haiN| ye loga svayaM dharmamArga meM sthita rahate haiM tathA anya logoM ko bhI sthita rakhate haiN| tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ne apane gRhastha kAla meM kSatriyadharma kA kartavyabodha karAte hue sabhI kSatriyoM ko vItarAgI dharma kI mahimA batAte hue unheM ahiMsAmayI Arhatamata kA pAlana karane kA saMdeza diyA thaa| ratnatraya kI mUrti hone se jisaprakAra anya tIrthaMkara bhI bhagavAna RSabhadeva ke dharmakSetra ke vaMzaja hoMge, usIprakAra jo bhI vyakti tIrthaMkara RSabhadeva ke dvArA batAye gaye vItarAga dharma kA AcaraNa kareMge, ve saba unake anuyAyI bhI ekaprakAra se unake vaMzaja hI haiN| subuddhi kI paribhASA batAte hue rAjA RSabhadeva ne kahA thA- "isa loka tathA paraloka saMbaMdhI padArthoM ke hita-ahita kA jJAnA subuddhi hai| mithyAjJAnarUpa avidyA kA nAza hone se hI subuddhi meM vRddhi aura usakI rakSA hotI hai| atattva meM jJAna kA lagAnA hI mithyAjJAna yA avidyA hai| jo arahaMtadeva kA kahA huA vastusvarUpa hai, vahI tattva hai| rAjavidyA kA jJAna hone se isa loka saMbaMdhI padArthoM meM buddhi dRr3ha hotI hai aura dharmazAstra kA parijJAna hone se isaloka va paraloka - donoM loka saMbaMdhI padArthoM meM jo buddhi dRr3ha ho jAtI hai, use hI vastutaH subuddhi kahate haiN| FREE EFFE Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREP // kSatriyoM ko svayaM kI surakSA ke lie anajAna sAdhu veSadhArI vyaktiyoM kI bAtoM meM nahIM AnA caahie| || aise vezadhArI anajAna sAdhu logoM se sadA dUra hI rahanA caahie| aise logoM ke samparka meM apanA mahattva to kama hotA hI hai, kabhI dhokhA bhI ho sakatA hai, saMbhava hai koI dveSa rakhanevAlA pAkhaMDI vyakti viSapuSpa rakha | deM arthAt aniSTa kAraka vastu se zArIrika kSati kara de, vazIkaraNa maMtra se vaza meM kara le| | rAga-dveSa Adi doSoM se rahita hone ke kAraNa arhanta deva kA Apta bhI kahate haiN| jo vItarAgI, sarvajJa, | hitopadezI haiM, parameSThI haiM, paramAtmA haiM, ve hI Apta haiN| Apta ke dvArA kahe hue kSAtradharma kA smaraNa karate hue | kSatriyoM ko anApta yA apramANita puruSoM ke dvArA kahI huI bAtoM para vizvAsa nahIM karanA caahie| isa loka aura paraloka saMbaMdhI upAyoM se AtmA kI rakSA karanA caahie| viSa, zastra Adi se honevAlI hAni se bacanerUpa isa loka saMbaMdhI rakSA to prAya: saba samajhate haiM; parantu paraloka saMbaMdhI rakSA sacce dharma dvArA hI ho sakatI hai| jo ki vItarAgabhAvarUpa hI hai| yaha bahuta kama loga jAnate haiN| ata: vItarAga dharma meM ekacitta hokara bhaviSya kAla meM AnevAlI paraloka kI vipattiyoM kA pratikAra bhI karanA caahie| sabhI svAmiyoM ko jJAtavya hai ki unheM apane sevakoM se kaisA vyavahAra karanA caahie| 1. kaThora daNDa denevAlA yA kaThora vyavahAra karanevAlA svAmI apane sevakoM ko udvigna kara detA hai, usakI yaha udvignatA svAmI ke prati zraddhA aura sevA kI bhAvanA ko kama kara detI hai, sevaka ko udara poSaNa ke lie sevA kArya karanA to majabUrI hai, para svAmI ke rukhe yA kaThora vyavahAra se vaha kAma use bhArabhUta lagane lagatA hai, isakAraNa kAma bigar3ane kI saMbhAvanA to bar3ha hI jAtI hai| paraspara saMbaMdhoM meM bhI kaTutA A jAtI hai, jo donoM ke lie ahitakara hai| 2. svAmI ko cAhie ki vaha apane asvastha sevaka ko ucita auSadhi dilA kara usake duHkha ko dUra kara usakI zraddhA kA pAtra bne| 3. sevaka kI daridratA ko bhI svAmI dvArA sahAnubhUtipUrvaka dUra karanA caahie| isase sevaka kI svAmI ke prati samarpaNa kI bhAvanA balavatI hotI hai| 4. svAmI ko cAhie ki vaha sevaka ke kAma se prasanna hokara use samaya-samaya para puraskAra bhI deve| jo svAmI sevaka ke acche kAma kI prazaMsA karate haiM, unheM protsAhita karate haiM, bhRtya una para sadA anurakta rahate haiM aura kabhI bhI || 16 F45FE 58 E F ARE Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 za unakA sAtha nahIM chor3ate / 5. isI saMdarbha meM rAjA ke sAmaMjasatva nAmaka guNa ko samajhAte hue kahA hai ki - jo nirdayI, hiMsaka, pApAcArI aura duSTa puruSoM kA nigraha aura kSamAzIla, saMtoSI aura sadAcArI ziSTa lA puruSoM kA pAlana karatA hai, vahI usakA sAmaMjasatva guNa hai| jo rAjA nigraha karaneyogya aparAdhI mitra athava putra ko bhI zatru ke samAna daNDa detA hai| sabakA samAnarUpa se nigraha karatA hai, vaha bhI rAjA kA sAmaMjasatva guNa hai| sAmaMjasatva kA artha hai pakSapAtarahita honA / kA a pu ru Sa ta isaprakAra bharatezvara ke dvArA kSAtradharma ko sunakara evaM svIkAra kara saba rAjA kRtArtha ho gaye / rAjyazAsana aura sattA meM mAnasika kheda kI hI bahulatA hai - aisA hama pratyakSa anubhava karate haiN| ataH aise rAjyazAsana | meM nirAkula sukhapUrvaka kaise rahA jA sakatA hai ? jisakA anta acchA nahIM aura jisameM nirantara pApa meM pravRtti rahatI hai, aise isa rAjya sukha meM sacamuca nirAkula sukha kA to leza bhI nahIM hai| caubIsoM ghaNTe zaMkita hI jI | bane rahane ke kAraNa bar3A bhArI mAnasika duHkha banA hI rahatA hai| isalie AtmArthI ko kama se kama jIvana dvA | ke anta samaya meM to isa rAjyazAsana kA tyAga karanA hI zreyaskara hai aura tapagrahaNa karanA hI kalyANakArI | hai / yadi abhI tyAga karane meM samartha na hoM to use heya mAnate hue anta samaya meM to rAjya ke ADambara kA avazya hI tyAga kara denA caahie| jaba bhI rogAdika ke nimitta se apanA maraNa kAla nikaTa jAne to turanta jA | sallekhanA dhAraNa karane meM tatpara honA cAhie / jaba bhI rogAdika ke nimitta se apanA maraNa kAla nikaTa ko jAne to turanta sallekhanA dhAraNa karane meM tatpara rahanA caahie| para meM mamatva kA tyAga hI paramadharma hai, paramatapa hai| tapa se paraloka meM aizvarya prApta hotA hai - aisA mAna kara parISaha jItane ke lie anuprekSAoM kA cintavana | karanA caahie| mana kI caMcalatA naSTa karane ke lie paMca parameSThiyoM kA smaraNa karate hue Ayu ke anta meM sallekhanA dhAraNa karanA caahie| AtmA ke svarUpa ko jAnanevAlA jo kSatriya apane AtmA kI rakSA nahIM karatA, usakI viSa zastra Adi ke apamRtyu hotI hai| ataH kSatriya ko AtmarakSA ke sAtha prajA kA pAlana karane kA prayatna karanA cAhie / OOO bha ra tets ho F5 15 rA pra pa za Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ senApati jayakumAra aura dharmapatnI sulocanA hastinApura ke mahArAjA somaprabha ke putra evaM dAnatIrtha ke pravartaka rAjA zreyAMsa ke bhatIje jayakumAra cakravartI bharata ke pramukha senApati the| ve zUravIra ke sAtha dharmavIra bhI the| ve tIrthaMkara RSabhadeva ke 72veM gaNadhara hue| unake pUrva bhavoM kI carcA unakI patnI sulocanA ke mukha se mahApurANa meM prastuta kI gaI hai| sulocanA ko eka kabUtarI ke dekhane se apane pUrvabhavoM kA jAtismaraNa ho gayA thA, jo isaprakAra hai - ___ eka dina jayakumAra aura unakI patnI sulocanA apane kuTumbI janoM ke sAtha mahala kI chata para baiThe the| unhoMne chata para eka kabUtara aura kabUtarI - pakSI yugala ko dekhaa| jise dekhate hI jayakumAra ke mukha se anAyAsa hI nikalA "hA! prabhAvatI tU kahA~ ? sAtha hI sulocanA ke mukha se nikalA - "merA rativara kahA~ hai ?" aise zabda nikalane ke sAtha hI donoM mUrcchita ho gye| kucha dera bAda jaba mUrchA TUTI to sulocanA ne jayakumAra ke Agraha karane para parivAra ke sAmane apane jAtismaraNa jJAna ke AdhAra para batAyA ki - "jayakumAra aura merA aneka bhavoM kA sneha hai aura isa sneha ke kAraNa hama donoM lagabhaga sAtha-sAtha janmatemarate rahe haiN| hamAre dRSTipatha meM Aye ina kabUtara aura kabUtarI ke yugala ko dekhakara hameM hamAre pUrva bhavoM kA smaraNa ho gayA hai aura isIkAraNa hama mUrcchita ho gaye the| isa bhava ke cAra bhava pUrva hama donoM meM yaha jayakumAra sukAnta aura maiM rativegA ke rUpa meM the| usa bhava meM mere mAtA-pitA ne merA vivAha saMbaMdha bhavadatta nAmaka seTha putra se karanA taya kara diyA thA, parantu bhavadatta | dhanArjana hetu paradeza calA gayA aura vaha kaha gayA ki 'yadi maiM bAraha varSa meM na lauTa sakU~ to rativegA arthAt | 17 REFE 5 FOF N ETE FE Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 merA vivAha anya se kara diyA jaay|' saMyoga se huA bhI yahI bhavadatta samaya sImA ke kahe anusAra nahIM | lauTA aura merA vivAha jayakumAra ke pUrvabhava ke jIva sukAnta se ho gyaa| za lA kA se bhavadatta jaba lauTA aura hamAre vivAha ke bAre meM use jJAta huA to vaha krodhita to huA hI, usane hameM arthAt sukAnta aura rativegA ko mAra DAlane kA nirNaya kara liyaa| usake isa nirNaya ko jAnakara hama (sukAnta aura rativegA) mRtyubhaya se bhayabhIta hokara vahA~ se ajJAtavAsa meM cale gye| vahA~ pahale se hI Thahare | zaktiSeNa rAjA ke sAnnidhya meM hama donoM sukha se rahane lge| vahA~ devayoga se eka cAraNaRddhi dhArI munirAja nA | ke darzana hue| rAjA ne munirAja ko AhAra diyaa| use dekha hama (sukAnta aura rativegA dampatti) bahuta harSita hue| dharmadhyAna kI sAdhanA karate hue hama vahA~ raha rahe the ki eka dina bhavadatta vahA~ A pahu~cA aura hameM jalA kara bhasma kara diyA / Sa pa ti ja pu ru sukAnta arthAt jayakumAra kA jIva tIsare pUrvabhava meM pUrvavideha meM rativara nAmaka kabUtara evaM rativegA ( merA ) | jIva ratiSeNA nAmaka kabUtarI huA / vahA~ bhI hama donoM ne (usa bhava meM) munirAja ke caraNakamaloM kA sparza kiyA evaM unake AhAradAna kI harSita hokara anumodanA kii| usa bhava meM vaha bhavadeva kA jIva bilAva banA mA aura usane hama donoM ko mAra DAlA / ra ra dekho, saMsAra kI vicitratA! niSkAraNa bairI banakara usa bhavadeva ke jIva ne bArambAra hamArA ghAta kiyA / au yadyapi hamArI koI galatI thI; usake kahe anusAra mere pitA ne merA vivAha sukAnta ke sAtha kiyA thA; phira bhI usane baira bAMdha liyaa| koI kisI kA ahita kare, taba to usake badale kI bhAvanA kA kahanA hI kyA | hai ? ata: hameM kabhI kisI se baira bhAva nahIM rakhanA cAhie aura kabhI kisI kA ahita nahIM karanA cAhie / usa kabUtara kI yoni ke bAda jayakumAra kA jIva dUsare pUrvabhava meM vidyAdhara hiraNyavarmA evaM maiM ( sulocanA) kabUtarI ke bhava ke bAda prabhAvatI huii| vahA~ bhI hama donoM kA vivAha huaa| saMyoga se usa prabhAvatI ke bhava meM maiMne eka kabUtara ke jor3e ko ur3ate dekhA aura usI prabhAvatI ke bhava meM mujhe jAtismaraNa jJAna ho gayA / | tatpazcAt maiMne aura hiraNyavarmA ne eka cAraNaRddhi dhArI muni ke pAsa apane pUrvabhava kA vRtAnta sunA / nA sarga Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE kAlAntara meM hama donoM ne usa bhava meM apane putroM ko rAjya sauMpakara muni evaM AryikA ke vrata grahaNa kara lie| eka bAra muni hiraNyavarmA sAta dina kA pratimAyoga dhAraNa karake zmazAnabhUmi meM virAje the aura maiM | (AryikA prabhAvatI) bhI alaga vidyamAna thii| | vahA~ bhI vaha bhavadeva kA jIva janma-maraNa karate vidyuccora ke rUpa meM pahu~cA aura use kisI ke dvArA | yaha jJAta ho gayA ki ye muni evaM AryikA sukAnta aura rativegA ke hI jIva haiM, jinhoMne bhavadeva ke bhava meM merI honevAlI patnI ke sAtha vivAha kara liyA thaa| basa, phira kyA thA, usa vidyuccora ne hama donoM (muniAryikA) ko jalatI citA meM pheMka diyaa| vahA~ se samatApUrvaka mara kara pahale pUrvabhava meM hama donoM deva hue| udhara rAjA ne isa aparAdha meM vidyuccora ko phAMsI kI sajA dii| yaha bAta hameM devabhava meM avadhijJAna se jJAta ho gaI to hamane rAjA ko kisI taraha zAMta kara usa vidhuccora ko bacA liyA, parantu bure bhAvoM ke phalasvarUpa marakara vaha naraka gyaa| ___kucha kAla bAda jaba ekabAra hama donoM devoM ne puna: vahA~ jAkara dekhA to usI vidyuccora kA jIva mahAmuni bhIma ke rUpa meM virAjamAna thaa| devoM ke bhava meM hama donoM ne muni bhIma kI bhaktibhAva se vaMdanA kI aura munizrI bhIma se isa choTI-sI umra meM muni hone kA kAraNa puuchaa| ___munizrI bhIma ne batAyA - "maiM eka daridra kula meM janmA thaa| merA nAma mAtA-pitA ne bhIma rkhaa| ekabAra maiMne eka munirAja se upadeza sunA / use sunate hI mujhe jAtismaraNa ho gayA, usase maiMne jAnA ki maiM apane... pUrva bhava meM rativarmA seTha kA caritrahIna putra bhavadeva thA; merI zAdI rativegA se honevAlI thI; parantu samaya para vApisa nahIM A sakA to mere kahe anusAra hI usakI zAdI sukAnta se ho gii| jaba maiM lauTA aura rativegA ko sukAMta ke sAtha dekhA to maiM una donoM kA niSkAraNa hI bairI bana gayA aura maiMne pichale cAra pUrva bhava meM unheM bArambAra jAna se mArA / phalasvarUpa merI durgati huii| bhavadeva ke bAda maiM bilAva huA, tatpazcAt vidhuccora banA, phira naraka meM gyaa| naraka se Akara yahA~ bhIma huA huuN| isa bhava meM merI bhalI honahAra se mujhe vairAgya ho gayA aura maiM sAdhu bana gayA huuN|" REFE 5 FOF NETE PF 17 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BEF isa vicitra kathA ko sunakara una devoM ko bahuta Azcarya huA aura unheM avadhijJAna dvArA samasta bAteM spaSTarUpa se jJAta ho giiN| unhoMne kahA - "jinako Apane pahale aneka bAra jAna se mArA, ve donoM hama hI haiN|" aisA kahakara unhoMne munirAja bhIma kI vaMdanA kI aura vApisa cale gye| idhara muni bhIma ne kaThina tapasyA karake kevalajJAna prApta kara kucha kAla bAda aghAtiyA karmoM kA nAza kara mukti prApta kara lii| usake | bAda deva Ayu pUrNa hone para hama yahA~ jayakumAra aura sulocanA ke bhava meM Aye haiN|" || dekho, pariNAmoM kI vicitratA ! jisane muni-AryikA jaise dharmAtmA jIvoM ko jindA jalAyA ho aura bhava-bhava meM badale kI jvAlA meM jalA ho, vaha pApAtmA pApoM kA tyAga kara muni hokara dharmAtmA jayakumAra aura sulocanA se bhI pahale paramAtmA bana gayA, mukta ho gyaa| isIlie kisI ne ThIka hI kahA hai ki - "pApa se ghRNA karo, pApI se nahIM" pApI kaba paramAtmA bana jAyegA, kucha kaha nahIM skte| jitane bhI paramAtmA bane, prAya: sabhI apanI pUrva paryAyoM meM pApI bhI rahe the| dUra kyoM jAyeM, bhagavAna mahAvIra ko hI dekha lo| ghora mithyAdRSTi mArIci hI to mahAvIra bne| cakravartI zrIpAla kI kathA - ekabAra jayakumAra ne sulocanA se pUchA - "cakravartI zrIpAla kI kathA mujhe yAda nahIM A rahI, yadi tumheM smaraNa ho to kaho - maiM unakI kathA sunanA cAhatA huuN|" ___ sulocanA ne kahA - "hA~, saubhAgyazAlI cakravartI zrIpAla kI kathA to mujhe aisI yAda hai, mAno maiMne unheM Aja hI dekhA ho|" yaha kahakara sulocanA ne kathA sunAte hue kahA - "zrIpAla aura unake laghubhrAtA vasupAla nAmaka do bhAI the| zrIpAla ne rAjyoM para vijaya prApta kI evaM choTe bhAI ko apane AdhIna yuvarAja pada para AsIna kiyaa| ye donoM sahodara sUrya aura candramA ke samAna sukha se rahate the| eka dina mAlI ne Akara vasupAla kI mAtA se kahA - suragiri parvata para Apake patideva guNapAla munirAja ko kevalajJAna huA hai| mAtA ne yaha harSa kA samAcAra sunakara sAta paiMDa calakara namaskAra kiyaa| mAlI ko pAritoSika diyA aura nagara meM DhiMDhorA piTavAne ke sAtha ghoSaNA karavAI ki "svAmI guNapAla munirAja ko kaivalya kI prApti huI hai, ata: saba loga prabhu ke darzana-pUjana karane cleN|" 5 FF NP to FTERFE 17 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAla aura vasupAla ne bhI mAtA ke sAtha pUjya pitAzrI guNapAla kevalI kI vaMdanA ke lie prasthAna kiyaa| mArga meM zrIpAla aura vasupAla aura mAtA se bichur3a kara, mArga meM bhaTakate hue usa vana meM pahuMce, jahA~ | kabhI eka vaTavRkSa ke nIce jagatpAla cakavrartI ne saMyama dhAraNa kiyA thaa| usI vRkSa ke nIce eka darzanIya nRtya ho rahA thA, use zrIpAla dekhane lge| nRtya dekhate hue zrIpAla ne kahA - "dekho, yaha strI kA veSa dhAraNa kie puruSa aura puruSa ke veSa meM strI nAca rahI hai| yadi yaha strI strI ke veSa meM hI nRtya karatI to svAbhAvika hone se bahuta acchA lgtaa|" zrIpAla kI yaha bAta sunakara nartakI (naTI) mUrcchita ho gii| aneka upAyoM se nartakI ko saceta kara usa nartakI kI sahelI usa bhAvI cakravartI zrIpAla se kahane lagI - "suramya deza ke zrIpura nagara ke rAjA zrIdhara haiM, unakI rAnI kA nAma zrImatI hai, unake jayavatI nAma kI putrI hai| usake janma ke samaya hI nimitta jJAniyoM ne yaha kahA thA ki yaha cakravartI kI paTTarAnI banegI aura usa cakravartI kI pahacAna yahI hai ki 'jo naTa aura naTI ke bheda ko jAnatA ho, vahI isakA pati cakravartI hogaa| hama loga yahA~ usI cakravartI kI pratIkSA meM parIkSA hetu nRtya kara rahe the| puNyodaya se hama logoM ne Apako pahacAna liyA ki ve cakravartI Apa hI haiM; kyoMki nimittajJAnI ke kahe anusAra Apane hameM pahacAna liyA hai|" ___ paricaya karAnevAlI sahelI ne apane paricaya meM kahA ki "merA nAma priyarati hai| yaha puruSa kA veSa dhAraNa karanevAlI nartakI aura koI nahIM merI hI putrI madanavegA hai aura strI kA veSa dhAraNa karanevAlA vAsava nAmaka naTa hai|" isaprakAra una naTa Adi ko vidA karake zrIpAla Age cale aura lagAtAra sAta dina taka ghaTanAkrama anusAra vicaraNa karake aneka vidyAyeM prApta kI aura mArga meM aura bhI aneka striyoM ke sAtha saMbaMdha hone kI aneka ghaTanAyeM huIM, anta meM zrIpAla suragiri parvata para guNapAla jinendradeva ke samavasaraNa meM jA phuNce| triyogazuddhi se zrIpAla ne bahuta dera taka guNapAla jinendra kI stuti kii| mArga meM bichur3e hue mAtA aura bhAI | vasupAla ko vahA~ dekhakara unakA yathAyogya vinaya kiyaa| zrIpAla ne mAtAzrI ko apane sAtha meM AI ||17 5 FF NFo_EEP FE Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FEEP sukhAvatI kI prazaMsA karate hue mAtA se usakA paricaya kraayaa| unhoMne kahA - "maiM isa sukhAvatI ke prabhAva | se Apa taka sakuzala A sakA huuN|" sajjanoM kA yaha svabhAva hai ki ve kRta upakAra ko kabhI bhUlate nahIM haiN|' zrIpAla ne bhI sukhAvatI ke upakAra ko bahuta bar3A upakAra mAnate hue sukhAvatI ke prati AbhAra vyakta kiyaa| yuvarAja vasupAla ke prazna ke uttara meM bhagavAna guNapAla ne jo kucha zrIpAla ke saMbaMdha meM kahA thA tadanusAra | hI zrIpAla ne vidyAdhara rAjAoM kI zreNI meM rahakara aneka lAbha prApta kiye the| | nagara meM pahu~cane para vasupAla kumAra kA vAriSenA Adi kanyAoM ke sAtha vivAhotsava huaa| usI samaya zrIpAla bhI jayAvatI Adi caurAsI abhISTa kanyAoM se alaMkRta hue| sukha se rahate hue kucha kAla bAda rAjA zrIpAla kI jayavatI rAnI se guNapAla nAma kA putra utpanna huA aura usI samaya AyudhazAlA meM cakraratna prakaTa huaa| taba rAjA zrIpAla ne bar3e harSa se jina pUjA karake cakraratna aura putraratna kA mahotsava mnaayaa| tadanantara cakravartI zrIpAla ne chaha khaNDoM para vijaya prApta karake cirakAla taka cakravartI kA vaibhava bhogaa| jaba cakravartI zrIpAla kA putra guNapAla yuvA huA to usakA vivAha apanI patnI jayAvatI ke bhAI jayavarmA kI putrI jayasenA se kara diyaa| isake sivAya aneka vidyAdhara rAjAoM kI putriyoM se bhI vivAha karA diyaa| isaprakAra guNapAla apanI aneka patniyoM ke sAtha sukha se samaya vyatIta kara rahA thaa| jisakA mokSa nikaTa hai aise guNapAla kI dRSTi akasmAt candragrahaNa kI ora par3I, candragrahaNa ko dekhakara use aisA lagA ki jaba rAhu dvArA grasita isa candramA kI yaha hAlata ho rahI hai to sAdhAraNa prANiyoM ko pApodaya se prApta pratikUlatA kI to bAta hI kyA hai ? isaprakAra vairAgya Ate hI una guNapAla ko jAti smaraNa ho gyaa| __unheM smaraNa huA ki 'maiM isa puSkarArdha dvIpa ke pazcima videha meM padma nAmaka deza meM kAntapura nagara ke rAjA kanakaratha kI rAnI kanakaprabhA ke kanakaprabha nAmaka putra huaa| merA vivAha vidyutprabhA se huaa| eka dina merI patnI kI sA~pa dvArA kATe jAne ke kAraNa mRtyu ho gii| usake viyoga se virakta hokara maiMne samAdhigupta || 17 | FF - Fo_EEP FE Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FEEP munirAja se saMyama dhAraNa kara liyaa| maiM darzanavizuddhi Adi solaha bhAvanAoM ko bhAtA huA, Ayu ke anta meM ahamindra huA aura kahA~ se cayakara yahA~ cakravartI zrIpAla kA putra guNapAla huA huuN|' guNapAla isaprakAra vicAra kara hI rahe the ki kucha lokAntika deva Aye aura unakI vairAgya bhAvanA ko puSTa kiyaa| isaprakAra prabodha ko prApta hue isa mohajAla ko tor3akara tapazcaraNa karane lage aura ghAtiyA karmoM ko naSTa karake kevalajJAna prakaTa karake kevalI ho gye| cakravartI zrIpAla ne guNapAla kevalI kI pUjA kI aura gRhastha tathA muni saMbaMdhI - donoM prakAra kA dharma sunA / tadanantara bar3I vinaya ke sAtha apane pUrvabhava kA saMbaMdha pUchA - taba bhagavAna kI vANI meM jo kucha AyA thA, usa kathA ko sulocanA ne jayakumAra se isaprakAra kahA - ___"videha kSetra kI puNDarIkiNI nagarI kA rAjA yazapAla thaa| usI nagarI ke seTha putra sarvasamRddha kA vivAha seTha dhanaMjaya kI choTI bahina dhanazrI se huaa| una donoM ke eka sarvadayita nAma kA putra va eka sarvadayitA nAma kI putrI huii| seTha sarvasamRddha kI choTI bahana devazrI kA vivAha sAgarasena se huaa| jaba sarvadayita yuvA huA taba usakA vivAha mAmA (dhanaMjaya) kI putrI jayadattA aura phUphA (sAgarasena) kI putrI jayasenA se huaa| usake (sarvadayita) ke phUphA (sAgarasena) ke sAgaradatta va samudradatta nAmaka do putra evaM eka putrI sAgaradattA aura the| usake (sarvadayita) phUphA kI choTI bahina sAgarasenA ke bhI eka putra vaizravaNadatta aura eka putrI vaizraNavadattA thii| vaizravaNadattA kA vivAha apane mAmA (sAgarasena) ke putra sAgaradatta se huA aura vaizravaNadatta kA vivAha apane mAmA (sAgarasena) kI putrI sAgaradattA se huaa| isIprakAra sarvadayita kI bahina sarvadayitA kA vivAha usake phUphA (sAgarasena) ke putra samudradatta se huA / isaprakAra saba sukha se raha rahe the| eka dina sarvadayita ke mAmA seTha dhanaMjaya bheMTa lekara rAjA yazapAla ke darabAra meM gaye, rAjA ne bhI unakA sammAna karake yathAyogya bahuta-sA suvarNa Adi dhana diyaa| yaha dekhakara seTha putroM ko bhI dhana kamAne kI icchA huI aura ve dhana kamAne ke lie cala pdd'e| ve nagara ke samIpa eka gA~va meM Thahara gaye / rAtri meM samudradatta | 17 | FF - Fo_EEP FE Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFE cupacApa apane ghara pahuMcA aura apanI strI se samAgama karake cupacApa apane mitroM ke sAtha jAkara so gyaa| samaya anusAra garbha bar3hane lagA, taba samudradatta ke bar3e bhAI sAgaradatta ne apane choTe bhAI kI strI sarvadayitA ko binA usakI parIkSA kiye durAcAriNI samajha kara ghara se nikAla diyaa| bhAI sarvadayita ne bhI durAcAriNI samajha kara apane ghara meM praveza nahIM karane diyaa| usane pAsa hI ke anya ghara meM prasavakAla vyatIta karake eka |putra ko janma diyaa| jaba yaha bAta sarvadayita ko patA calI to usane apane eka vizvAsapAtra sevaka ko bulAkara kahA ki 'ise le jAkara kisI dUsarI jagaha chor3a aa|' sevaka buddhimAna thA, vaha bAlaka ko lekara zmazAna meM AyA aura vahA~ se use apane seTha kA vidyAdhara mitra jayadhAma aura usakI strI jayabhAmA mile the| zmazAna meM vidyA siddha karane Aye the| usa sevaka ne una donoM ko vaha bAlaka sauMpa diyaa| una donoM ne bAlaka ko aurasaputra mAnakara usakA nAma jitazatru rakhakara prasannatA se pAlana-poSaNa karane lge| ___sarvadayitA putra viyoga meM strIveda kI nindA karate hue acche vicAra rakhate hue marakara puruSa janma paayaa| tadanantara samudradatta apane mitroM ke sAtha vApasa AyA aura apanI strI kA vRtAnta jAnakara apane bar3e bhAI sAgaradatta aura sAle sarvadayita kI nindA karate hue krodha karane lagA, kyoMki una donoM ne hI binA vicAre usakI strI ko ghara se nikAla diyA thaa| eka dina seTha sarvadayita ke nagara meM jitazatru AyA, use dekhakara seTha ne usase kahA ki 'terA rUpa samudradatta ke samAna kisaprakAra hai aura tuma yahA~ kisalie Aye ho|' taba jitazatru ne apane Ane kA kAraNa btaayaa| lekina usI samaya seTha ko jitazatru ke hAtha meM pahinI aMgUThI ko dekhakara nizcaya ho gayA ki yaha merA bhAnajA hI hai| usane apanI bhUla sudhArane ke lie apanI putrI sarvazrI kA vivAha jitazatru ke sAtha karake bahuta dhana dekara use seTha banAkara svayaM virakta ho gyaa| usI samaya jitazatru ko pAlanevAlA vidyAdhara jayadhAma apanI strI jayabhAmA ke sAtha AyA, sAtha meM vaizraNavaNadatta kI strI sAgaradattA va bahana vaizravaNadattA Adi aura bhI // 17 | FF - Fo_EEP FE Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE bahuta se logoM ko virakti aaii| una sabane rativara muni ke pAsa jAkara saMyama dhAraNa kara liyaa| Ayu ke anta meM saMyama ke prabhAva se svarga gye| svarga kI Ayu pUrI hone para jayadhAma kA jIva yahA~ vasupAla huA, jayamAlA yahA~ vasupAla kI rAnI huI, sarvadayita seTha kA jIva yahA~ zrIpAla huA, isIprakAra usa samaya ke sabhI jIva yahA~ Akara tere zatru va mitra bane / tumane apanI bahana ke putra ko apanI bahana se alaga kiyA thA, isalie tujhe isa bhava meM apane parivAra se alaga honA pdd'aa| tumane usa bhava meM bahana ke bAlaka kI hiMsA nahIM kI thI, isalie hI terA isa bhava meM apane bhAI-bandhuoM se phira milana huA hai| tUne usa bhava meM jo tapa kiyA thA, usI ke phala se cakrI huA hai| bhagavAna guNapAla ke kahe vacanoM ko sunakara sabane apanA paraspara kA baira chor3a diyaa| jIvana ke aneka utAra-car3hAvoM ko dekhakara cakravartI zrIpAla ko vairAgya ho gayA aura unhoMne sabase kSamAbhAva dhAraNa karate hue samasta vairabhAvoM ko tyAga kara janma-jarA-mRtyu roga kA nivAraNa karane ke lie buddhisthira kara dharmAmRta pAna kiyA / cakravartI zrIpAla vicAra karane lage - "isa cakravartI ke sAmrAjya ko dhikkAra hai, yaha Ayu vAyu ke samAna caMcala hai| yaha bhoga meghoM ke samAna kSaNa meM vilIna ho jAnevAle haiM, iSTajanoM kA saMyoga naSTa ho jAnevAlA hai| ye zarIra pApoM kA saMyoga hai, vibhUtiyA~ kSaNabhaMgura haiM, yaha yauvana pathabhraSTa karAne kA pramukha kAraNa hai| ye saba sukhAbhAsa ke sAdhana mithyAtva ke prabhAva meM hI madhura lagate haiM, viveka jAgRta hote hI ye saba jahara se kaTuka lagane lagate haiN| maiMne cirakAla taka dasoMprakAra ke bhoga bhoge; parantu inase raMcamAtra bhI tRpti nahIM huii|" zrIpAla cakravartI ne cakraratnasahita samasta parigraha kA tyAga kara apanI sukhAvatI se prasUta putra narapAla kA rAjyAbhiSeka karake jayavatI Adi rAniyoM aura vasupAla Adi rAjAoM ke sAtha dIkSA dhAraNa kara lii| ugra tapazcaraNa karate hue cAroM ghAtiyA karmoM kA kSaya karake kevalajJAna prApta kiyaa| mahArAja zrIpAla kI patniyA~ bhI aneka prakAra se tapazcaraNa karake svarga sidhaariiN|" | RF HF to ETE PF 17 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFE sulocanA ne jayakumAra se kahA ki - "pUrvabhava meM hama donoM (deva-devI) bhI ye saba kathAyeM kevalI guNapAla se sunakara evaM guNapAla kevalI ko namaskAra kara svarga cale gye| vahA~ se cayakara yahA~ utpanna hue haiN|" pahale vidyAdhara ke bhava meM lakSmI ko bar3hAnevAlI jo prajJapti Adi vidyAyeM thIM, ve bhI bar3e prema se jayakumAra aura sulocanA ko prApta ho gaIM thiiN| una vidyAoM ke bala se mahArAja jayakumAra ne apanI priyA | sulocanA ke sAtha devoM ke bhramaNa karane yogya dezoM meM vihAra karane kI icchA kii| etadartha apane choTe bhAI vijayakumAra ko rAja-kAja meM niyukta kara diyaa| jayakumAra apanI priyapatnI sulocanA ke sAtha samudra, kulAcala evaM aneka prakAra ke vana-upavanoM meM vihAra karatA huA kailAza parvata para pahu~cA / vahA~ kAraNavaza sulocanA se dUra calA gyaa| usIsamaya indra apanI sabhA meM jayakumAra aura sulocanA ke zIla kI mahimA kA varNana kara rahA thA, use sunakara raviprabha nAmaka deva ne unakI parIkSA karane ko kAMcanA nAma kI devI bhejii| vaha buddhimatI devI jayakumAra ke pAsa Akara kahane lagI ki "isI bharatakSetra ke vijayArddha parvata kI uttarazreNI meM eka manohara nAma kA deza hai| maiM usa deza ke rAjA kI rAjakumArI huuN| maiMne jabase Apako dekhA, maiM Apa para mohita ho gaI hU~, Aja pratyakSa darzana kA saubhAgya huA hai, aba maiM apane kAma ke vega ko roka nahIM pA rahI huuN|" isaprakAra kahakara vaha kAmuka krIr3AyeM karane lgii| usakI duSTa ceSTAyeM dekhakara jayakumAra ne kahA - "tU isa taraha pApa pUrNa vicAra ko tyAga de| tU merI bahina ke samAna hai| maiMne munirAja se vrata liyA hai ki mujhe parastrI kA saMsarga mAtra viSatulya hai|" ___usa kAMcanA nAma kI devI ne jayakumAra ko DarA kara vaza meM karane kI aneka kuceSTAe~ kIM; kintu jaba unheM apane zIla se DigAne meM saphala nahIM huI aura unakI dRr3hatA se prabhAvita hokara vaha vApasa calI gaI tathA apane svAmI raviprabha se jayakumAra ke zIla kI mahimA khii| usa vRtAnta ko sunakara ravivrata bahuta prabhAvita huA aura usane svayaM Akara jayakumAra se kSamA mAMgI aura unakI ratnoM se pUjA kii| | FF - Fo_EEP FE 17 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 za jinheM AtmajJAna utpanna huA aura zIla kI kasauTI para bhI jo khare utare, una jayakumAra aura sulocanA | ne eka dina RSabhadeva tIrthaMkara ke pAsa jAkara vandanA kI aura dharmaviSayaka prazna pUcheM tathA apanI zaMkAoM kA samAdhAna pAkara ke atyanta prasanna hue / lA ba aba zra a pu kAlAntara meM usane apanI zivakara mahAdevI ke putra anantavIrya kA rAjyAbhiSeka karake sampUrNa calaacala sampatti kA tyAga karate hue RSabhadeva ke caraNoM meM apane aneka putroM sahita evaM aneka bharatajI ke putroM ke sahita dIkSA le lI aura munipuMgava jayakumAra Atmonnati ke zikhara para pahu~cakara tIrthaMkara RSabhadeva ke 72 veM gaNadhara bneN| sulocanA ne bhI bharata cakravartI kI paTTarAnI subhadrA ke samajhAne para brAhmI AryikA ke pAsa dIkSA dhAraNa kara lii| jise AgAmI paryAya meM mokSa prApta honevAlA hai - aisI vaha sulocanA cirakAla | taka tapa karake strI paryAya chedakara acyuta svarga ke anuttara vimAna meM deva huI / 5 to 19 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharateza kumAroM dvArA tattvopadeza evaM vairAgya kI prabala bhAvanA tattvarasika bharateza kumAroM ne paMcAstikAya, chahadravya, sAtatattva, ATha karma evaM nava padArthoM kA varNana kiyA aura kahA ki ina sabameM eka Atmatattva hI upAdeya hai| isaprakAra cetanatattva kA bahuta vistAra se varNana kiyaa| ___ apane upadeza meM unhoMne kahA - "jisaprakAra kASTha meM dikhanevAlA kAThinyaguNa agni kA svarUpa hai, patthara para ragar3ane se vaha agni utpanna hotI hai, usIprakAra zarIra meM jo cetana svabhAva hai aura jJAna hai vahI AtmA kA cihna hai| jisataraha kASTha ko patthara para ragar3ane se agni utpanna hotI hai, usIprakAra jar3a zarIra se AtmA rUpa agni bhinna hai, vaha tattvAbhyAsa ke saMgharSa se bhinna pahacAnI jAtI hai| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke krama se tadrUpa hI AtmA kA anubhava kare to cidrUpa kA zIghra parijJAna hotA hai / yaha AtmA pAnI se gala nahIM sakatA, agni meM jala nahIM sakatA, talavAra se kaTa nahIM sakatA, vAyu se ur3a nahIM sktaa| Aga, pAnI, Ayudha, zastrAdi zarIra ko hI mAtra bAdhA pahu~cA sakate haiM, AtmA ko nhiiN| zarIra nAzazIla hai aura AtmA avinazvara hai, zarIra jar3asvarUpa aura AtmA cetanasvarUpa hai| zarIra bhUmi ke samAna hai aura AtmA AkAza ke samAna hai| yaha zarIra kArAgRha ke samAna hai, Ayu ber3iyoM (hathakar3I) ke samAna hai| bur3hApA, janma, maraNa Adi aneka bAdhAyeM haiN| apane svarUpa ko na samajhakara yaha AtmA vyartha hI isa zarIra meM kaSTa uThA rahA hai| yaha AtmA tIna loka ke samasta padArthoM ko jAna-dekha sakatA hai aura svabhAva se karor3a sUrya-candramA ke ujjvala prakAza ke samAna cetana prakAza se yukta hai| AtmA kI dhyAnAgni se kaThora karma bhI jalakara bhasma ho jAte haiM / isaprakAra || ke AdhyAtmika vivecana ko sunakara vahA~ upasthita sabhI kumAra atyanta prasanna hue| FFFFFFFFE 18 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 // bharateza kumAroM ne Age kahA ki "bAhara ke viSaya ko jAnanA vyavahAra hai aura aMtaraMga viSaya ko arthAt || apane AtmA ko jAnanA nizcaya hai| AtmA ke pA~ca indriyA~ nahIM haiM, vaha sarvAMga se sukha kA anubhava karatA hai, paMcavarNa use nahIM haiN| vaha kevala ujvala prakAzamaya hai| AtmA ke mana, vacana, zarIra, krodha-mAna-mAyAlobha, janma-maraNa, roga-bur3hApA Adi koI bhI nahIM haiN| ye saba zarIra ke vikAra haiN| bhAvakarma, dravyakarma, | nokarma bhI AtmA nahIM, balki AtmA ke vikArI bhAva aura saMyoga haiN| Atmatattva ko jAnanevAlA AtmA antarAtmA hai; antarAtmA tIna taraha ke haiM, uttama, madhyama evaM jaghanya / inake dvArA jisa trikAla zuddha AtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai, vaha kAraNaparamAtmA hai| arahanta evaM siddha bhagavAna kArya paramAtmA haiN| 'AtmA zuddha hai' yaha kathana nizcaya nayAtmaka hai| 'AtmA karmabaddha hai' - yaha kathana vyavahAra nayAtmaka hai| AtmA ke svarUpa kA kathana karate hue, sunate hue vaha baddha hai aura dhyAna ke samaya vaha zuddha hai| AtmA ko zuddhasvarUpa se jAnakara usakA dhyAna karane para vaha AtmA karmoM se mukta hokara zuddha hotA hai| AtmA ko siddhasvarUpa meM dekhanevAle svata:siddha hote haiN| isameM Azcarya kI koI bAta nahIM hai| sphaTika kI pratimA ke darzana se usameM pratibimbita svayaM ko dekhakara aisA anubhava kareM ki 'maiM bhI aisA hI hU~' - aisA samajhate hue apane AtmA kA dhyAna kare to kAraNa paramAtmA sarvAMga meM dikhatA hai| jisasamaya AtmA kA darzana hotA hai, usa samaya karma jharane lagate haiM evaM AtmA meM anaMtaguNoM kA vikAsa hone lagatA hai| dharmadhyAna va zukladhyAna meM sthUlarUpa se to mAtra itanA hI antara hai ki dharmadhyAna meM AtmA ghar3e meM rakhe dUdha ke samAna dikhatA hai aura zukladhyAna meM sphaTika ke bartana rakhe dUdha ke samAna nirmala dikhatA hai| zukla dhyAna meM AtmA atyaMta nirmala dikhatA hai| dharmadhyAna yuvarAja ke samAna hai, jo pUrNa svataMtra nahIM hai aura zukladhyAna adhirAja ke samAna pUrNa svataMtra hotA hai| dharmadhyAna AtmA ke tattva ke abhyAsa kAla meM hotA hai, usa avasthA meM AtmA mukta nahIM ho paataa| zukladhyAna ko prApta hone para vaha svataMtra hokara mukti sAmrAjya kA adhipati bana jAtA hai|" isaprakAra kumAroM ne Atmadharma kA varNana kiyaa| FFFFFERFARE 18 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE bharatezvara kumAroM kI AdhyAtmika vidyA kI sAmarthya ko dekhakara darzaka evaM zrotA Azcaryacakita hue| unhoMne bAlyakAla meM hI aneka laukika vidyAoM ke sAtha arhadbhakti, bhedabhakti, abhedabhakti Adi ke rahasyoM ko samajha liyA thA aura Atmatattva kA nirUpaNa kara bar3e-bar3e yogiyoM kI barAbarI karate the| aise suputroM kA jIvana dhanya hai| || bharatezvara ke putra jaba Atmatattva ke vicAroM meM DubakI lagA rahe the, tabhI unhoMne eka navIna samAcAra sunA - "hastinApura ke adhipati aura bharata ke senApati jayakumAra ne sulocanA jaisI mahArAnI aura sampUrNa rAjapATa se moha-mamatva tyAga kara samavasaraNa meM jAkara dIkSA grahaNa kara lI hai" to ve stabdha raha gye| bharatezvara ke putroM ko yaha jijJAsA huI ki rAjA jayakumAra ne rAjyabhAra kise sauMpA hogA? isa saMbaMdha meM unheM yaha samAcAra milA ki jayakumAra ne vijaya aura jayanta nAmaka bhAiyoM ko sattA sauMpane kA nizcaya kiyA thA; kintu donoM bhAiyoM ne yaha kahakara rAjasattA lene se manA kara diyA ki "jise Apa heya jAnakara chor3a rahe haiM, use hama kaise grahaNa kara sakate haiN| hama bhI Apake sAtha dIkSita honA cAhate haiN| jo samajha tumarI soi samajha hamarI, phira hama nRpa pada kyoM gaheM ?" rAjA jayakumAra ne apane putra anantavIrya ko rAjya pradAna kara rAjyAbhiSeka kiyA aura apane donoM sahodaroM ke sAtha jinadIkSA le lii| yadyapi abhI anantavIrya mAtra chaha varSa kA thA, parantu vairAgya pariNati jaba utpanna ho jAtI hai, taba phira ve rAjyazAsana ko saMbhAlane yogya umra kI pratIkSA bhI to nahIM kara sakate the| unheM apane jIvana kI kSaNabhaMguratA kA bhI AbhAsa ho gayA thaa| ve socate haiM - "jaba apanA jIvana hI samApta ho jAvegA taba bhI to yaha rAjya vyavasthA calegI hii| vastuta: to hama isake saMcAlaka haiM hI nhiiN| jaise samasta vizvavyavasthA svasaMcAlita hai vaise hI yaha rAjya bhI svasaMcAlita hai, hama to apane moha aura ajJAna se isake kartA bana baiThe the, Aja mahAbhAgya se yaha vairAgya bhAva jAgrata huA hai, ata: isa avasara ko cUkanA yogya nahIM hai ?" basa yahI saba soca bharata ke senApati rAjA jayakumAra apane sahodaroM ke sAtha dIkSita ho || sarga gye| isa samAcAra ko sunate hI una saba bharata putroM ko Azcarya huaa| 18 5 FEF VF fo_EEPF48 45 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabane Azcarya kI mudrA meM kahA - "dhanya haiM unake vicAra aura dhanya hai unakA jIvana / " una sabameM jyeSTha kumAra ravikIrtirAja ne kahA ki "bilakula ThIka hai| buddhimattA, viveka va jJAna kA phala to mokSamArga meM udyama karanA hI hai| AtmA kI sAdhanA karanA hI samyagjJAna kA prayojana hai| Atmatattva ko pAne ke lie AtmajJAna kI jarUrata hai| paramAtmA kA jJAna hone para bhI usa para zraddhA kI AvazyakatA hai| mAtra zraddhA va jJAna ke hone para bhI kAma nahIM hotaa| zraddhA va jJAna ke hone para jo loga saMyama pAlane ke lie apane sarvasaMga kA parityAga karate haiM, ve dhanya haiN| jayakumAra ko jitanA dhanyavAda diyA jAya kama hai| meghezvara jayakumAra ne to saMsArasukha kA khUba anubhava kara liyA thaa| rAjyasukha ko bhI bhoga liyA thaa| tatpazcAt ise heya samajhakara tyAga kiyA; parantu unake sahodara vijaya va jayaMta Adi ne to isa rAjyalakSmI ko meghamAlA samajhakara binA bhoge hI parityAga kiyA hai| etadartha ve bhI dhanyavAda ke pAtra haiN| apanI yauvanAvasthA va zakti ko zarIra sukha ke lie na bigAr3akara bahuta saMtoSa ke sAtha Atmasukha ke lie prayatna karanevAle evaM isa zarIra ko tapazcaryA meM upayoga karanevAle ve sacamuca dhanya haiM ! ve saba cakravartI bharata ke lie bhI vaMdya bana gaye haiM, isalie ve dhanya haiN| Ajataka ve hamAre pitAjI ke AdhIna hokara unake caraNoM meM vinaya se namaskAra karate the; paraMtu Aja hamAre pitAjI (bharatajI) bhI senApati jayakumAra ke caraNoM meM namaskAra karate haiN| sacamuca meM jinadIkSA kA mahattva avarNanIya hai| parabrahma svarUpa ko dhAraNa karanevAle yogiyoM ko hamAre pitAjI namaskAra kareM to isameM bar3I bAta kyA hai ? jisaprakAra bhramara sugaMdhita puSpoM para jhuka jAte haiM, usIprakAra yogiyoM ke caraNoM meM to tInoM loka jhuka jAte haiN| dhyAna deneyogya bAta yaha hai ki senApati jayakumAra bharatajI se bhI pahale dIkSita ho gaye the| isakAraNa bharata putroM ko yaha vicAra A rahA hai ki jo senApati jayakumAra pitAzrI bharatajI ko namaskAra karate the, Aja ve hI bharatajI ke vaMdanIya bana gye| ___ "sujaya! sukAnta! Apa loga acchI taraha suno! dIkSA se bar3hakara duniyA meM dUsarA koI kAma nahIM hai| // 17 | RF HF to ETE PF SE Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zukladhyAna ke lie jinadIkSA hI sahakArI hai, zukladhyAna mukti ke lie sahakArI hai| jo zukladhyAna ke | dvArA karmoM ko nAza karane kA puruSArtha nahIM karate ve saMsAra meM hI paribhramaNa karanevAle haiN|" isaprakAra bahuta vistAra ke sAtha bharataputra ravikIrtirAja ne jinadIkSA kI mahimA kii| | isa kathana ko sunakara vahA~ upasthita sarva rAjakumAra bahuta harSa vyakta karate hue apane mana meM dIkSA lene kA vicAra karane lge| unhoMne vicAra kiyA ki "javAnI utarane ke pahale, zarIra kI sAmarthya ghaTane ke pahale evaM strI-putra Adi kI chAyA par3ane ke pahale hI Atmahita meM jAgrata ho jAnA cAhie, svarUpa meM sajaga ho jAnA caahie| aba hama vayaska ho gaye haiM, ataH pitAjI hamAre vivAha Adi kreNge| striyoM ke pAza meM par3anA 'makkhI kA tela ke aMdara par3ane ke samAna' tar3apha-tar3apha kara jIvana-maraNa se bhI bhayaMkara hai| strI ke grahaNa karane ke bAda suvarNa ko grahaNa karanA, suvarNa ko grahaNa karane ke bAda jamIna-jAyadAda ko grahaNa karanA par3atA hai tathA strI, suvarNa va jamIna ko grahaNa karanevAle jaMga car3he hue lohe ke samAna hote haiN| isI kAraNa se moha kI vRddhi hokara dIrgha saMsArI banate haiN| tAtparya yaha hai ki kanyAgrahaNa ke bAda usake lie Avazyaka jevara vagairaha banavAne par3ate haiM evaM arthasaMcaya karanA par3atA hai| bAda meM yaha bhAvanA hotI hai ki kucha acala saMpatti kA nirmANa kreN| isaprakAra manuSya saMsAra ke baMdhana meM baMdhatA hI calA jAtA hai| ___ yadyapi hama logoM ko kanyAoM se vivAha karane para suvarNa, saMpatti, rAjya Adi ke lie ciMtA karane kI | lo jarUrata nahIM par3egI; kyoMki pitAjI ke dvArA arjita aTUTa saMpatti va vizAla rAjya maujUda hai, parantu una sabase Atmahita meM bAdhA to hogI hii| yaha saba apane adha:patana ke kAraNa to haiM hii| ata: zAdI-vivAha bhUlakara bhI nahIM karanA caahie| vipula saMpatti ke hone para usakA parityAga karanA bar3I bAta hai| javAnI meM dIkSA lenA usase bhI bar3I bAta hai evaM paramAtmatattva ko jAnanA jIvana kA sAra hai| ina sabakI prApti hone para hamase bar3hakara zreSTha aura kauna ho sakate haiM? kula, bala, saMpatti, saundarya ityAdi ke hote hue, una sabakA parityAga kara tapazcaryA ke lie isa kAyA ko arpaNa kareM to viziSTa phaladAyaka hai| isase bar3hakara duniyA meM koI bar3A kAma nahIM hai| 5 FEF VF fo_EEPF48 45 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE striyoM ke pAza meM jabataka yaha mana nahIM phaMsatA hai tabataka usameM eka viziSTa teja rahatA hai| usa pAza meM || phaMsane ke bAda dhIre-dhIre yaha manuSya jIvana dIpaka kI lau meM jhulase pataMge kI bhAMti jhulasa jAtA hai, naSTa ho jAtA hai| hathinI ko dekhakara jisaprakAra hAthI phaMsakara bar3e bhArI khaDDe meM par3atA hai evaM jIvanabhara apane jIvana kI svataMtratA ko kho detA hai, usIprakAra striyoM ke moha meM par3akara bhavasAgara meM phaMsanevAle avivekI | A~khoM ke hone para bhI aMdhe haiN| machalI jisaprakAra jarA se mAMsakhaMDa ke lobha meM phaMsakara apane prANoM ko khotI hai usIprakAra striyoM ke sukhAbhAsa ke lobha meM phaMsakara kyA amUlya mAnava jIvana ko khonA hai ? pahale to striyoM kA saMga hI bhArarUpa hai| usameM bhI yadi saMtAna bharaNa-poSaNa kI jimmedArI ho jAya taba | to kahanA hI kyA hai?" - isaprakAra ve kumAra vicAra kara saMsAra ke jaMjAla se virakta ho gye| sukha ke lie strI aura puruSa bhale hI chupakara ratikrIr3A karate haiM, parantu garbha rahane ke para to vaha bAta chipI nahIM rahatI hai| garbhiNI kA mukha mlAna ho jAtA hai, zarma se mAthA nIcA rahatA hai| prasavavedanA se bar3hakara loka meM koI duHkha nahIM hai| jisa laukika sukha kA phala aisA bhayaMkara duHkha hai, usa sukha ke lie dhikkAra hai| eka bUMda ke samAna sukha ke lie parvata ke samAne duHkha ko bhogane ke lie yaha manuSya taiyAra hotA hai, yaha Azcarya hai| yadi duHkha ke kAraNabhUta ina paMcendriya viSayoM kA parityAga kareM to saMsAra sAgara bUMda ke samAna raha jAtA hai, parantu avivekIjana isa bAta kA vicAra nahIM karate haiN| __ svarga kI deva-devAMganAoM ke sundara zarIra ke saMsarga se bhI isa AtmA ko tRpti nahIM huI to phira isa | durgaMdhamaya zarIra ko dhAraNa karanevAle nara-nAriyoM ko saMbhoga se kyA tRpti ho sakatI hai ? kucha bhI nhiiN| jinako pyAsa lagI hai ve yadi namakIna pAnI ko pIveM to jisaprakAra unakI pyAsa bar3hatI hI jAtI hai, usIprakAra apane kAmavikAra kI tRpti ke lie yadi nara-nArI paraspara bhoga bhogeM to vaha vikAra aura bhI bar3hatA jAtA hai, tRpti nahIM hotii| jisaprakAra agni pAnI se bujhatI hai aura ghI se bar3hatI hai| usIprakAra kAmAgni saccidAnaMda Atmarasa se bujhatI hai aura paraspara ke saMsarga se bar3hatI hai - yaha niyama hai| kevala kAmAgni hI nahIM, // 18 5 FF NFo_EEPF445 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FEEP balki paMcendriya ke nAma se prasiddha paMcAgni iSTa padArthoM ke pradAna karane para bar3hatI hai; paraMtu unase upekSita hokara | AtmA meM magna hone para vaha paMcAgni apane Apa bujhatI hai| snAna, bhojana, gaMdha, puSpa, AbhUSaNa, nRtya, gAna Adi AtmA ko tRpta nahIM kara sakate haiN| AtmA kI tRpti AtmadhyAna meM hI ho sakatI hai; isalie alpasukha kI apekSA nahIM karanA caahie| yadi saMsAra ke moha | ko chor3akara dhyAna kA avalaMbana kareM to vaha dhyAna Age jAkara avazya mukti ko pradAna kregaa| isalie Aja idhara-udhara ke vicAra chor3akara dIkSA ko grahaNa karanA caahie| isa bAta ko sunate hI saba logoM ne harSapUrvaka samarthana kiyaa| unhoMne kahA "hama saba kailAzaparvata para caleM, vahA~ para meru parvata ke samAna unnata rUpa se virAjamAna bhagavAna Adiprabhu ke caraNoM meM pahu~cakara dIkSA leveN|" isa bAta ko sunate hI saba kumAra AnaMda se uTha khar3e hue| unameM se koI kahane lage ki "hama pitAzrI bharatajI ke pAsa calakara unakI anumati lekara dIkSA lene ke lie jaayeNge|" dUsare koI kahane lage ki "yadi pitAjI ke pAsa gaye to dIkSA ke lie anumati hI nahIM mila sakatI, ve kabhI hA~ kaheMge hI nhiiN|" ___anya koI kahane lage ki "pitAjI ko ekabAra samajhA-bujhAkara A bhI jAyeM, parantu mAtAoM kI anumati pAnA to asaMbhava hI hai, isalie unake pAsa jAnA ucita nahIM hai| hama hamArI mAtAoM ke pAsa jAkara kaheM ki dIkSA ke lie anumati dIjie, to kyA ve sIdhI taraha se yaha kaheMgI ki 'beTA! jAo, tumane bahuta acchA vicAra kiyA hai?' kabhI nahIM, aisA kabhI ho hI nahIM sktaa| ulaTA ve hamAre gale lagakara royeNgii| phira hamArA dIkSA hetu gRha chor3akara jAnA muzkila ho jaayegaa| nAriyA~ svabhAvataH bhAvuka to hotI hI haiM, phira mAtR hRdaya kA to kahanA hI kyA hai ? dekho, isa saMsAra kI vicitratA ! putra pitA ho jAtA hai| pitA usI janma se apane putra kA hI putra bana sakatA hai| putrI mAtA ho jAtI hai| usIprakAra janama se hI mAtA putrI kI putrI bana jAtI hai| bar3A bhAI choTA || sarga bhAI bana jAtA hai| strI puruSa hotI hai, puruSa strI hotA hai| yaha saba karma kA vicitra carita hai| zatru kabhI mitra ||17 FAEFFFFFE Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / | bana jAtA hai| mitra kabhI zatru bana jAtA hai| parivartanazIla isa saMsAra kI sthiti kA kyA kahanA? yahA~ para | | sarva vyavasthA parivartanazIla hai| isalie kauna kisakA bharosA kreN|" yaha saba vicAra karate hue ve rAjakumAra jisa samaya vana meM jA rahe the to mArga meM aneka nagaroM kI prajA pUcha rahI thI ki "ye rAjakumAra kahA~ padhAra rahe haiM?" uttara meM ve rAjakumAra kahate haiM ki "hama kailAzaparvata para Adiprabhu ke darzana karane ke lie jA rahe haiN|" punaH ve pUchate haiM ki "Apa loga paidala calate hue kyoM jA rahe haiM? vAhanAdi ko grahaNa kiijie|" uttara meM ve kahate haiM ki "bhagavaMta kA darzana jabataka nahIM hotA hai, tabataka hamArA paidala calane kA hI niyama hai| isalie vAhanAdika kI jarUrata nahIM hai|" bharatezvara ke sukumAroM kI cittavRtti ko dekhakara pAThakoM ko Azcarya hue binA nahIM rhegaa| itane alpavaya meM bhI itane uccavicAra, saMsArabhIrutA, vairAgyasaMpannaviveka puNyapuruSoM ko hI ho sakatA hai| kAma, krodhAdika vikAroM se utpanna hone ke lie jo sAdhakatama avasthA hai, usa samaya AtmAnubhava karane yogya zAMta vicAroM kA utpanna honA bahuta hI kaThina hai| aise suputroM ko pAne vAle bharatezvara dhanya haiN| yaha to unake aneka bhavopArjita sAtizaya puNya kA hI phala hai ki unhoMne aise vivekI jJAnaguNa saMpanna suputroM ko pAyA hai, jinhoMne bAlyakAla meM hI saMsAra kI asAratA kA acchI taraha jJAna kara liyA hai| isakA ekamAtra kAraNa yaha hai ki bharatezvara sadA tadrUpa bhAvanA karate the| dhanya hai una rAjakumAroM ko, jinhoMne pitA ke pUrva dIkSA lene kA nizcaya kara liyaa| FAREFREE FREE 000 18 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (223 za lA kA pu ru Sa (19 AdIzvara kI divyadhvani sunakara bharata ke putroM ko vairAgya evaM dIkSA samavasaraNa kI bherI ke zabda sunate hI bharata ke putra Ananda se nAcane lage / samavasaraNa ke dikhate hI hAtha jor3akara bhakti se mastaka jhukAyA aura 'dRSTaM jinendra bhavanaM bhavatApahArI' Adi stuti bolate Age hue bddh'e| ve socate haiM - " isa rajatagirI ke Upara navaratnagirI kI sthApanA kisane kI hogI ?" andara ATha parakoToM se veSTita dhUlisAla nAmaka parakoTA dikha rahA thA / vahA~ cAroM daravAjoM ke andara atyanta unnata gaganasparzI suvarNa se nirmita cAra mAnastambha the / unameM se eka mAnastambha ko una kumAroM ne dekhA / samavasaraNa parvata ko sparza na karatA huA eka hasta pramANa Upara hotA hai, parvata pRthvI se pA~ca hajAra dhanuSa U~cA hotA hai, jisa para car3hane ke lie 20 hajAra sIr3hiyoM kI racanA hotI hai; parantu zrotAoM ko 20 hajAra dI sIr3hiyA~ car3hanA nahIM pdd'tiiN| pahalI sIr3hI para paira rakhate hI Adhunika liphTa kI bhAMti antarmuhUrta meM hI ekadama zva antima sIr3hI para pahu~ca jAte haiM aura vahA~ jinendra kA darzana karate haiM / yaha vahA~ kA eka atizaya hai| vaise bhI samavasaraNa kI racanA indra dvArA kI jAtI hai, ata: kucha bhI asaMbhava nahIM hai / phira yaha suvidhA to vijJAna ne mAnavoM ko bhI sulabha karA dI hai| daravAje para dvArapAla khar3e hote haiM / dvArapAloM kI anumati pAkara sabhI | kumAra andara praviSTa hue / Age jA hue pratyeka parakoTe ke daravAje meM sthita dvArapAloM kI anumati lete hue samavasaraNa bhUmi para Age bar3ha rahe the / ATha parakoToM ke madhya sthita sAta vedikAoM ko pAra kara AThaveM parakoTe meM praviSTa hue / | ina rAjakumAroM ko bhagavanta kI ora Ate hue devendra ne dekhaa| sabhI bharata kumAroM kA sAMce meM Dhale hue ke 544 A ra kI di vya dhva ni sarga 19 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE samAna sAdRzyarUpa, suvarNavat deha kI kAnti, baliSTha deha, naI umra, A~khoM kI camaka, motiyoM jaisI daMtapaMkti, zarIra kI kAnti Adi ko dekhakara unake saundarya se devendra ekadama Azcaryacakita huaa| | bharata kumAroM ne samavasaraNa meM tIrthaMkara RSabhadeva ke pratyakSa darzana kie evaM ratna ke puSpoM se puSpAMjali arpaNa kara sASTAMga namaskAra kiyA, stuti kI, tIna pradakSiNA dekara vahA~ virAjita anya kevaliyoM kI bhI vaMdanA kI aura gyArahaveM koThe meM baiTha gye| una kumAroM meM se ravikIrtirAja ne hAtha jor3akara prabhu se prArthanA kI - "svAmin ! hameM Atmasiddhi kA upAya btaaiye| samAdhAna hetu meghagarjanA kI dhvani ke samAna jinendradeva kI divyadhvani prasArita huI, jisataraha eka nadI kA pAnI vibhinna vRkSoM meM jAkara nAnArUpa se pariNata ho jAtA hai, usItaraha divyadhvani dvArA bhI sabhI zrotAoM ke mana meM sthita vibhinna zaMkAoM kA samAdhAna ho jAtA hai| vaha divyadhvani nara, sura, nagendra evaM pazu-pakSI Adi sabhI kI bhASAoM meM pariNata hokara sabhI ke praznoM ke uttara de detI hai| koI pAsa meM ho yA dUra ho, sabako spaSTa sunAI detI hai| Aja vijJAna ke yuga meM divyadhvani kA vibhinna bhASAoM meM rUpAntarita honA bhI asaMbhava aura Azcaryajanaka nahIM rhaa| ravikIrtirAja ke prazna kA uttara dete hue tIrthaMkaradeva ne divyadhvani dvArA kahA - "he bhavya! suno! loka meM jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ye chaha dravya haiN| inhIM chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiN| yaha vizva anAdi-ananta evaM svAdhIna rahakara sva-saMcAlita hai| ina chaha dravyoM ke AdhAra para hI loka kI vyavasthA hai| yaha loka eka hone para bhI isake tIna vibhAga haiN| 1. urddhaloka, bhUmadhyaloka evaM 3. adholoka / nIce adholoka meM sAta naraka haiN| vahA~ atyadhika duHkha haiN| una bhUmiyoM ke Upara nAga loka hai| jahA~ asurakumAra jAti ke devoM kA nivAsa hai| nAga loka ke Upara madhyaloka taka adholoka kA vibhAga hai| ___ madhyaloka meM sumeru parvata ko valayAvRtti se pradakSiNA dete hue aneka dvIpa-samudra haiN| sumeru giri ke Upara || 19 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREE FE aneka svarga vibhAga haiN| svargoM ke Upara muktisthAna (siddhazilA) hai, sampUrNa loka kI U~cAI 14 rAjU hai| jisameM adholoka 7 rAjU, madhyaloka 1 rAjU / sumeru se Upara kalpavAsI vimAnoM taka urddhaloka 5 rAjU aura Upara siddhazilA 1 rAjU pramANa meM vibhAjita hai| prazna - eka rAjU kA pramANa (mApa) kyA hai ? uttara - eka samaya meM asaMkhyAta yojana jAnevAlA devavimAna asaMkhyAta varSa taka rAta-dina jitanA satat cale, usa pramANa eka rAjU hotA hai| isa pramANavAle loka meM chahadravya ThasAThasa bhare haiN| prazna - jIvAdi chaha dravyoM kA sAmAnya svarUpa to jAnA; parantu inake bAre meM vItarAgatAvarddhaka kucha vizeSa bAteM btaaiye| uttara - jo dasa prANoM ke sAtha jIvita thA, jIvita hai aura jIvita rahegA, use jIva kahate haiM arthAt jIva anAdi-ananta hai, amara hai| na use kisI ne jIvita (utpanna) kiyA hai aura na koI ise mAra sakegA - aisI zraddhA se mRtyubhaya nahIM rhtaa| ina dasa prANoM meM pA~ca indriyA~, tIna bala, Ayu aura zvAsocchvAsa haiN| apane pApa-puNya ke anusAra ye pUrNa yA apUrNa prApta hote haiN| ekendriya ke mAtra 4 prANa hote haiN| eka - sparzana indriya, eka kAyabala, eka Ayu aura eka zvAsocchvAsa / do indriya jIva ke - rasanA indriya aura vacana bala bar3hakara chaha prANa ho jAte haiM, tIna indriya jIva ke ghrANa indriya bar3ha jAne se sAta prANa hote haiM aura cAra indriya jIva ke cakSu indriya bar3hane se ATha prANa hote haiM, asaMjJI paMcendriya ke pA~coM indriyA~ to hotI haiM; kintu mana nahIM hotA, ata: nau prANa hote haiN| saMjJI paMcendriya ko mana sahita hone se dasoM prANa hote haiN| jabataka mana nahIM hai, tabataka to mAtra karmaphala cetanA arthAt mAtra pUrvopAjita karmoM ke phala bhogane kI hI mukhyatA hotI hai, ata: yahA~ taka to dharma kA puruSArtha karanA saMbhava hI nahIM hai| jinheM mana mila bhI gayA aura chaha dravya, sAta tattva Adi ke sunane, samajhe aura zraddhA karane kA saubhAgya nahIM milA to karmacetanA aura karmaphalacetanA meM hI jIvana calA gayA, jJAnacetanA kI jAgrati nahIM huI to vaha bhava bhI muphta meM calA ||19 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REP gyaa| ata: jIvAdi kA svarUpa samajha kara manuSyabhava ko sArthaka karanA caahie| AtmA kA hita nirAkula sukha hai, vaha AtmA ke Azraya se hI prApta hotA hai, parantu yaha jIva apane jJAnasvabhAvI AtmA ko bhUlakara moha-rAga-dveSa rUpa vikArI bhAvoM ko karatA hai, ata: duHkhI hotA hai| __prazna - to kyA moha-rAga-dveSa duHkha ke kAraNa haiM, hamane to aisA sunA hai ki karma duHkha ke kAraNa haiM ? uttara - nahIM bhAI! jaba yaha AtmA apane svabhAva ko bhUlakara svayaM moha-rAga-dveSa rUpa vikArI pariNamana karatA hai, taba AtmA duHkhI hotA hai, usa duHkha meM karmoM kA udaya nimitta kahA jAtA hai| karma thor3e hI AtmA ko duHkha dete haiM yA balAt vikAra karAte haiN| prazna - yaha to ThIka hai ki yaha AtmA apanI bhUla se svayaM duHkhI hai, jJAnAvaraNAdi karmoM ke kAraNa nahIM; parantu vaha bhUla hai kyA ? uttara - parapadArtha to iSTa-aniSTa haiM nahIM; paraMtu yaha jIva pUrvopArjita rAga-dveSarUpa bhAvakarma ke kAraNa una padArthoM ko iSTa-aniSTa mAnakara puna: navIna moha-rAga-dveSarUpa pariNamana karatA hai, yahI isakI bhUla hai| prazna - ye bhAvakarma kyA hote haiM ? uttara - karma ke udaya meM jo yaha jIva moha-rAga-dveSa vikArI bhAva rUpa hotA hai, unheM hI bhAvakarma kahate haiM aura una moha-rAga-dveSa bhAvoM kA nimitta pAkara kArmANa vargaNA (karmaraja) karmarUpa pariNamita hokara AtmA se sambaddha ho jAtI hai, unheM dravyakarma kahate haiN| ye karma ATha prakAra ke hote haiN| ina ATha prakAra ke karmoM meM jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, mohanIya aura antarAya to ghAtiyA karma kahalAte haiM aura vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAra aghAtiyA karma kahalAte haiN| prazna - ghAtiyA aura aghAtiyA karma se kyA tAtparya hai ? ka+ BSE Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE uttara - jo karma jIva ke anujIvI arthAt bhAvasvarUpI guNoM ko ghAta karane meM nimitta hoM ve ghAtikarma haiM aura jo karma AtmA ke anujIvI guNoM ke ghAta meM nimitta na hoM unheM aghAtiyA karma kahate haiN| prazna - jJAna para AvaraNa DAlanevAle karma ko jJAnAvaraNa aura darzana para AvaraNa DAlanevAle karma ko darzanAvaraNa kahate hoMge? uttara - hA~, suno ! jaba AtmA svayaM apane jJAnabhAva kA ghAta karatA hai arthAt jJAnazakti ko vyakta nahIM karatA taba AtmA ke jJAnaguNa ke ghAta meM jisa karma kA udaya nimitta ho use jJAnAvaraNa karma kahate haiM aura jaba AtmA svayaM apane darzana-guNa kA ghAta karatA hai, taba darzana-guNa ke ghAta meM jisa karma kA udaya nimitta ho use darzanAvaraNa karma kahate haiM, mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAnAvaraNa rUpa se jJAnAvaraNI karma pA~ca prakAra kA aura cakSu, acakSu, avadhi aura kevaladarzanAvaraNa tathA nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA evaM styAnagRddhika bheda se nau prakAra kA hotA hai| prazna - aura mohanIya karma.....................? uttara - jIva apane svarUpa ko bhUlakara anya ko apanA mAne yA svarUpAcaraNa meM asAvadhAnI kare taba jisa karma kA udaya nimitta ho use mohanIya karma kahate haiN| yaha do prakAra kA hotA hai - 1. darzana mohanIya, 2. cAritra mohanIya / darzana mohanIya ke 3 bheda haiM - 1. mithyAtva, 2. samyak mithyAtva aura 3. samyaktvaprakRti mithyAtva / 25 kaSAyeM cAritra mohanIya ke bheda haiN| prazna - aba ghAtiyA karmoM meM eka antarAya aura raha gayA, usakA kyA kArya hai ? uttara - jIva ke dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ke vighna meM jisa karma kA udaya nimitta ho, use | antarAya karma kahate haiN| yaha inhIM nAmoM se pA~ca prakAra kA hotA hai| prazna - aba kRpayA aghAtiyA karmoM ke viSaya meM bhI batAie? Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CREF uttara - hA~! hA~! suno! jaba AtmA svayaM moha bhAva ke dvArA AkulatA karatA hai, taba anukUlatA, pratikUlatA rUpa saMyoga prApta hone meM jisa karma kA udaya nimitta ho use vedanIya karma kahate haiN| yaha sAtA vedanIya aura asAtA vedanIya ke bheda se do prakAra kA hotA hai| jIva apanI yogyatA se jaba nArakI, tiryaMca, manuSya yA deva zarIra meM rukatA hai, taba usake rukane meM jisa karma kA udaya nimitta ho use Ayu karma kahate haiN| yaha Ayukarma narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu ke bheda se cAra prakAra kA hai| jisa zarIra meM jIva ho usa zarIrAdi kI racanA meM jisa karma kA udaya nimitta ho use nAmakarma kahate haiN| yaha zubha nAmakarma aura azubha nAmakarma ke bheda se do prakAra kA hotA hai| isakI prakRtiyA~ 93 haiN| jIva ko ucca yA nIca AcaraNa vAle kula meM paidA hone meM jisa karma kA udaya nimitta ho use gotra karma kahate haiN| yaha gotrakarma bhI uccagotra aura nIcagotra - isaprakAra do bhedavAlA hai| ina ATha mUla bhedoM meM bhI 148 prabheda haiM, jinheM karma prakRtiyA~ kahate haiN| yaha karmoM kI saMkSipta jAnakArI hai| vistAra se bheda-prabheda samajhane kI rucivAle gommaTasAra karmakANDa pddh'eN| rAga-dveSa-moha - ye tIna ina karmoM ke bandhana ke mUla haiM, inheM bhAvakarma kahate haiN| inake sivAya yaha zarIra nokarma hai| dravyakarma khalI ke samAna haiM, bhAvakarma tela ke samAna haiM aura nokarma telayaMtra (kolha) ke samAna haiN| AtmA ina sabase bhinna AkAza ke samAna hai| jisaprakAra telI ke yahA~ yaMtra (kolha), khalI, taila evaM AkAza - ye cAra padArtha haiM, usIprakAra dravyakarma, bhAvakarma, nokarma aura AtmA kA eka hI sthAna para saMyoga hai| AtmA ina tInoM meM rahatA hai| uparyukta tInoM karmoM meM varNa, rasa, gaMdha aura sparza guNa haiM; parantu AtmA meM varNAdi nahIM haiN| vaha to mAtra || jJAna jyoti se yukta hai| jIvadravya nirAkAra hai, jJAna-darzana usake guNa haiN| karmAdhIna hokara yaha jIva manuSya, ||19 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FE deva Adi cAroM gatiyoM meM gamana karatA hai, ve hI jIva kI paryAyeM haiN| dravyadRSTi se jIva nAmaka padArtha eka za || hone para bhI paryAya bheda se aneka vikalpoM se vibhakta hotA hai| yaha manuSya marakara, mRga hotA hai, mRga se deva hotA hai; deva vRkSa ho jAtA hai| manuSya, mRga, deva evaM vRkSa ke bheda se jIva kI cAra paryAyeM huIM; parantu sabameM bhramaNa karanevAlA jIva eka hI hai| aNumAtra deha ko dhAraNa karanevAlA jIva hI hajAra yojana pramANa ke zarIra ko dhAraNa kara letA hai - aise choTe-bar3e rUpa meM saMkocavistAra karane kI kSamatA jIva meM hai| ___ yaha saba kathana kisI eka jIva ke lie yA jIvatattva kI apekSA nahIM, balki samasta saMsArI jIvoM kI apekSA hai| samasta karmoM se bhedavijJAna karake jaba jIva ko dekhate haiM to vahA~ yaha koI jhaMjhaTa nahIM hai| dekho, sphaTika ratna to bilkula zubhra hai, usake pIche anya raMgoM ke rakhane para jisaprakAra usakA raMga badala jAtA hai, ThIka isIprakAra dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma rUpa tIna zarIroM ke saMbaMdha se AtmA kalmaSa (mailI) hokara saMkaToM meM par3a jAtA hai| yadyapi yaha AtmA zarIra meM rahatA hai; parantu isa AtmA ke koI zarIra nahIM hai| jJAna hI isakA zarIra hai| AtmA ina laukika zarIroM meM rahakara bhI unase aspRSTa hai, achUtA hai| mAMsa, rakta, carmamaya pradeza meM rahakara bhI jisaprakAra godugdha rakta-mAMsamaya nahIM hai| sAdhu saMtoM ke dvArA bhI sevanIya hai, usIprakAra mAMsa-asthi-carma Adi karmarUpI zarIra meM rahakara bhI AtmA parama pAvana hai, zuddha hai, nirmala hai| yaha AtmA koTi sUrya va candra ke prakAza se bhI adhika caitanyaprakAzamaya hai, jisaprakAra karmoM se AcchAdita rahakara bhI apane astitva kA bodha svayaM kara sakatA hai, dUsaroM ko karAne meM nimitta bana sakatA hai| jisaprakAra bIja meM vRkSa chipA hai, usIprakAra isa sadeha bahirAtmA meM deharahita paramAtmA virAjamAna hai, deha-devAlaya meM kAraNa paramAtmA virAjamAna hai| he ravikIrtirAja! karmoM ke nAza hone para to sabhI kArya paramAtmA banate haiN| prazna - he prabho! kyA ye pA~coM zarIra sabhI jIvoM ke hote haiM ? 544BE Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (230 za lA kA divyadhvani se uttara milA- nahIM, nArakiyoM ko evaM devoM ko audArika aura AhAraka zarIra nahIM hai, unake vaikriyaka, taijasa va kArmANa ye tIna zarIra hI hote haiN| manuSya va tiryaMca ke vaikriyika aura AhAraka | zarIra nahIM hotA ataH inake audArika, taijasa va kArmANa zarIra hote haiM / pu uttama saMhanana ko dhAraNa karanevAle muniyoM ko tattva meM saMzaya hone para unake mastaka se eka hasta pramANa | zubha sUkSma zarIra kA udaya hokara kevalI yA zruta kevalI ke samIpa jAtA hai aura unakA saMzaya nivRtta hote ru hI vApisa A jAtA hai, use AhAraka zarIra kahate haiM / isaprakAra AhAraka, audArika, vaikriyaka, taijasa va kArmANa ke bheda se zarIra ke pA~ca bheda haiN| Sa loka meM uparyukta jIvadravya sahita chahadravya ekameka se hokara sarvatra bhare haiM; parantu eka dravya aura usakA guNa dUsare dravya yA guNarUpa nahIM ho sakatA / saba apane-apane svarUpa meM pUrNa svataMtra haiN| jisaprakAra dUdha se bhare ghar3e meM madhu ko bhara diyA jAye to vaha bhI usI ghar3e meM samA jAtI hai, usIprakAra AkAza dravya meM sabhI dravya samA jAte haiN| bhale hI eka-eka dravya kA vistAra itanA hai ki vaha akelA hI lokapUrNa ho jAtA hai, tathApi AkAza kI avagAhana zakti apAra hai, asImita hai ki usameM sabhI dravya samA jAte haiM / bharateza putra sacamuca dhanya haiM, jinhoMne samavasaraNa meM pahu~ca kara sAkSAt tIrthaMkara kA darzana kiyA / | divyadhvani sunane kA saubhAgya pAyA / vastutaH aneka janmoM se jinameM jainatattva jJAna ke saMskAra hote haiM, ve | hI tIrthaMkara ke pAdamUla meM pahu~cate haiN| aise putroM ke janaka bharatezvara bhI dhanya haiN| una saba bharateza putroM ne bhagavAna kI divyadhvani sunakara vairAgya se prerita hokara vahIM dIkSA le lI aura apanA AtmakalyANa kara liyA / bharatezvara sadA yaha bhAvanA bhAte rahe ki he paramAtmana! Apa nirakSara jJAna ke dhanI haiM, paramapavitra, pApa kSaya ke lie sanimitta haiM, isalie he prabho! Apa hamAre antaraMga meM sadaiva bane rho| A dI zva ra kI di vya dhva sarga Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (231 za lA kA pu ru Sa (20 tIrthaMkara RSabhadeva ke dvArA mukti kA mArga evaM mokSakalyANaka eka zrotA ne bhagavAna RSabhadeva se pUchA - "prabho ! mukti kA mArga kyA hai ?" unake prazna ke uttara meM bhagavAna RSabhadeva kI divyadhvani meM AyA - "paMcAstikAya, SaT dravya, saptatattva evaM nava padArthoM ko bhinna-bhinna rUpa se jAnakara zraddhAna karanA evaM vratoM kA AcaraNa karanA vyavahAra ratnatraya hai tathA para-padArthoM kI cintA chor3akara apane AtmA kA hI zraddhAna evaM usI ke svarUpa kA jJAna tathA mana ko usI meM mana karanA nizcaya ratnatraya hai / ye ratnatraya hI mukti kA mArga hai, ata: ise sthira citta se samajhanA hogA / yaha citta havA ke samAna caMcala hai| aise caMcala citta ko sthira karane kA upAya tattvavicAra hai / tattvAbhyAsa | se parapadArthoM ke vikalpa nirarthaka jAnakara mana vahA~ se haTAkara AtmA meM lagane lagatA hai|' zrotA ne punaH prazna kiyA - "jaba tattvAbhyAsa se hI mana AtmA meM lagane lagegA to phira ghora tapazcaryA karane kA kyA prayojana rahA ? tapa se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ?" divyadhvani meM uttara AyA - "icchAoM kA nirodha karanA tapa hai| jaba icchAoM kA nirodha hogA, mana meM koI laukika bhogopabhogoM kI icchA hI nahIM uThegI to mana AtmA meM apane Apa lgegaa| apane mana ko AtmA meM kendrita karanA - yahI tapasyA kA prayojana hai / yadi mana marakaTa niyaMtraNa meM nahIM huA to bAhya tapasyA nirarthaka hai| usase mAtra logoM kI sahAnubhUti evaM zraddhA to mila sakatI hai; parantu nirAkula sukharUpa prayojana kI siddhi nahIM hotI / mana ke vikalpa aura indriyoM ke viSaya kaSAyoM ko utpanna karate haiM, kaSAyoM aura yogoM se Atma pradezoM Rpm to 45 4 gha bha de va kI di vya dhva ni sarga Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FE meM parispandana hotA hai evaM AtmapradezoM ke parispandana se karmoM kA Asrava aura bandha hotA hai| isaprakAra tattvAbhyAsa na karanA hI Asrava-baMdha ke srota haiN| ata: niyamita svAdhyAya aura tattvacarcA ke mAdhyama se nirantara tattvAbhyAsa kareM tabhI Asrava-baMdha kA abhAva hokara saMvara-nirjarA pUrvaka mokSa kI siddhi hotI hai| yahI eka | mAtra mokSa kA upAya hai yA mokSamArga hai| puna: prazna - AtmadhyAna ke binA karmanirjarA nahIM ho sakatI, yaha bAta pUrNa satya hai, para vaha dhyAna kyA hai lala? kaise hotA hai ? yaha bhI to batAyeM? | uttara - hA~, hA~, suno! yadi AtmA ko jAnanA hI sadjJAna hai to usa AtmA ko jAnate rahanA hI dhyAna hai| apane jJAna ko yA mana ko para aura paryAyoM para se haTAkara, pA~coM indriyoM ke viSayoM, manovikAroM aura para-padArthoM para se haTAkara zuddha AtmA para kendrita karanA hI dhyAna hai| jisataraha cAroM dizAoM meM evaM sampUrNa vizva meM vikendrita sUrya kI kiraNoM ko yadi laiMsa (kAMca) ke dvArA eka vastu para kendrita kara diyA jAye ve kiraNeM lohe ko bhI pighalA sakatI haiN| vartamAna meM sUrya UrjA kA sadupayoga rasoIghara aura snAnaghara ko bhI prabhAvita karane lagA hai| snAnagRha kA pAnI sUrya UrjA se garma hotA hai aura bhojana bhI sUrya UrjA se pakatA hai| una vaijJAnikoM ne jisataraha sUrya UrjA kA sadupayoga kiyA yadi usIprakAra hama apane AtmArUpa sUrya kI vikendrita kiraNoM ko AtamA para kendrita kara deM to 48 miniTa meM sampUrNa karma kalaMka jalakara bhasma ho jAyeMge aura hamArA AtmA kundana kI bhAMti kevalajJAna kI camaka utpanna kara paramAtmA bana jAyegA, siddha ho jaayegaa| anekaprakAra se tattva cintana karanA svAdhyAya hai| eka hI vicAra meM mana ko lagAnA sAmAnya dhyAna hai aura AtmA meM mana ko sthira karanA nizcaya se dharmadhyAna hai| isa dharmadhyAna meM AMzika rUpa se atIndriya Ananda kI anubhUti hotI hai, siddhoM jaise nirAkula sukha kA anubhava hotA hai| REv 0 4RE 20 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREE (233 // jaise-jaise dhyAna kA abhyAsa bar3hatA hai, caitanya prakAza bhI bar3hatA rahatA hai| yaha nizcaya dharmadhyAna hI || zukladhyAna kA bIja hai| yadyapi jJAnI-dhyAnI jIva apane nirAkula sukha ko vyakta nahIM kara sakate, para ve gUMge ke dvArA liye gaye mizrI ke svAda kI bhAMti svayaM usa sukha kA anubhava barAbara karate haiN| usa sukha ke sAmane unheM jagata ke samasta sukha phIke lagane lagate haiN| kahA bhI hai - jaba nija Atama anubhava Ave, taba aura kachu na suhaave| rasa nIrasa ho jAta tatacchina, accha viSaya nahIM bhAvai ||jb. / / goSThI kathA kutUhala vighaTe, pudgala prIti nasAve ||2||jb. / / rAga doSa juga capala pakSa juta, mana pakSI mara jAvai ||3||jb. / / jJAnAnanda sudhArasa umagai, ghaTa antara na samAvai ||4||jb.|| 'bhAgacanda' aise anubhavake, hAtha jori sira nAvai / / 5 / / jaba nija Atama anubhava Ave / / yadi saMbhava huA to dharmadhyAnI bhavyoM ke hita ke lie upadeza to detA hai, kintu bhavyoM ne usake upadeza ko utsAha se sunA yA nahIM sunA, isa bAta se vaha harSa-viSAda nahIM krtaa| dharmadhyAnI vyakti jo svata: anubhava karatA hai, use kabhI upadeza dvArA, kabhI kRti ke rUpa meM jijJAsu jagata ke sAmane prastuta karatA hai| isaprakAra koI-koI AtmakalyANa ke sAtha sahajabhAva se lokopakAra bhI karate haiM, parantu kisI jhagar3e-jhaMjhaTa meM nahIM ulajhate / dharmadhyAna ke bala se apane karmoM kA saMvara aura nirjarA karate hue Age bar3hate haiN| havA meM rakhe dIpaka kI hilatI huI lau (jyoti) kI bhAMti caMcala mana jisameM Atmadarzana hotA hai, vaha dharmadhyAna hai aura kAMca kI peTI meM banda havArahita nizcaya dIpaka jyoti ke samAna niSkampa mana meM jo Atmadarzana hotA hai vaha zukladhyAna hai| 20 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakalA jisaprakAra krama se dhIre-dhIre bar3hatI jAtI hai, usIprakAra dharmadhyAna meM dhIre-dhIre AtmAnubhava | || bar3hatA hai tathA prAta:kAlIna sUryabimba kA tejapuMja jisaprakAra madhyAhna meM apane pratApa ko loka meM vyakta karatA hai, usIprakAra zukladhyAna isa AtmA ko prakAzita karatA hai| prazna - "kyA donoM dhyAnoM meM kucha antara hai ?" uttara - "hA~, donoM dhyAnoM kA antara hai - dharmadhyAna dhImI krAnti hai aura zukladhyAna mahAkrAnti hai; para donoM kA lakSya yA kendrabindu eka AtmA hI hai| vastuta: dharma dhyAna yadi mukti mahala kI prathama sIr3hI hai to zukladhyAna antima / dharmadhyAna jJAnI (samakitI) gRhastha ko bhI hotA hai, parantu zukladhyAna mAtra munirAjoM kI bhUmikA meM hI hotA hai| dharmadhyAna kalikAla ke anta taka ho sakatA hai, para zukladhyAna isa kalikAla ke paMcamakAla meM isa bharatakSetra meM nahIM hogaa| dharmadhyAna meM vikala (apUrNa) nirjarA hotI hai aura zukladhyAna meM sakala (pUrNa) nirjarA hotI hai| dharmadhyAna kA phala svarga hai aura zukladhyAna kA phala sAkSAt mokSa hai| vyavahAra dharmadhyAna zubhabhAvarUpa hai aura zukladhyAna vItarAga bhAvasvarUpa hai| jo vyavahAra dharmadhyAna karate haiM, unako svarga sampatti to niyama se milegI hI, kAlAntara meM AtmadhyAnarUpa nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna kI sIr3hI para pahu~cakara mukti bhI prApta hogii| andara ke kaSAya bhAvoM kA tyAga na kara bAhara saba kucha tyAgeM to koI lAbha nhiiN| jaise sarpa kAMcalI ke chor3a dene se viSarahita nahIM hotaa|" ___arkakIrtirAja ne prazna kiyA - "bhagavan abhI Apane kahA ki jabataka AtmA ko AtmA kA (svayaM kA) darzana nahIM hotA tabataka mukti nahIM hotii| yaha bAta merI samajha meM nahIM aatii| jo sadAkAla ApakI bhakti meM hI apanA pUrA samaya vyatIta karate haiM, unheM mukti kyoM nahIM hogI ? bhagavAna kI divyadhvani meM AyA "vastusvarUpa ke nirUpaNa ko sunakara usake anusAra calanA hI vastutaH // 20 BF FEE Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ #FE FE | jinendra bhakti hai| apanI icchAnusAra manamAne DhaMga se uchalanA-kUdanA, nAcanA-gAnA, saMgIta meM rasa lenA | jinendra bhakti nahIM hai|" punaH prazna - "svAmin svecchAcArI bhakti, bhakti kyoM nahIM hai ? usameM bhI to Apake hI gIta gAye jAte haiN|" | uttara - "he arkakIrti ! tuma jo AtmadhyAna karate ho, vahI hamArI yathArtha bhakti hai| yukti ko jAnakara jo bhakti karate haiM, ve mukti ko niyama se prApta karate haiN| isalie bhakti ke rahasya ko jAnakara bhakti karanA caahie| vastuta: 'guNeSu anurAgaH bhaktiH' isa sUtra ke anusAra jinendra ke vItarAgatA-sarvajJatA Adi guNoM kI pahacAnapUrvaka jinendra ke prati hRdaya meM sneha umar3anA bhaktibhAvanA hai| jaba vaha bhakti kI bhAvanA hRdaya meM na samAye to vANI meM phUTa par3e, isameM doSa nahIM hai; kintu guNoM ko jAne-pahacAne hI nahIM, kevala dekhAdekhI karNendriya ke viSaya ke vazIbhUta ho rAga alApatA rahe - vaha koI bhakti nahIM hai|" arkakIrti ne nivedana kiyA - "prabho! yukti sahita bhakti aura yukti rahita bhakti kA svarUpa spaSTa kareM, tAki hama yukti sahita saccI bhakti meM pravRtta ho skeN|" divyadhvani meM AyA - "vaha bhakti do prakAra kI hai - bhedabhakti aura abhedbhkti| ina donoM bhaktiyoM ke rahasya ko nIce likhe anusAra jAnakara bhakti kareM to vaha yukti sahita bhakti hai aura aisI bhakti se mukti hotI hai| bhedabhakti kA svarUpa - arahaMta va siddhoM ke guNoM kI mahimA meM mana mayUra nAcane laganA, aSTadravya se bhaktibhAva pUrvaka vacanoccAraNa ke sAtha stuti-pUjA karanA nRtya-gAna ke sAtha utsAha pragaTa karanA bhedabhakti hai| abhedabhakti kA svarUpa - samavasaraNa meM arahaMta rahate haiM aura lokAnta meM siddha rahate haiM; arahaMtoM-siddhoM kA svarUpa jAnakara apanI AtmA meM arahaMta va siddhoM ko sthApita kara bhAvapUjA karanA tathA apane AtmA ko usa jaisA hI anubhava karanA, una jaisI vItarAgatA, sarvajJatA, apane AtmA meM pragaTa hone kI bhAvanA bhAnA | yuktisahita abhedabhakti hai| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 za tAtparya yaha hai ki apane meM hI paMcaparameSThI ko dekhanA- donoM meM bheda na karanA, bhakta aura bhagavAna meM bheda dikhAI na denA donoM meM samAnatA kA anubhava abheda bhakti hai / aura donoM meM bheda kA anubhava karanA unakI lA mUrti banAkara pUjanA svayaM ko bhakta aura unheM bhagavAna ke rUpa meM dekhanA, svayaM ko dIna aura unheM dInAnAtha ke rUpa meM dekhanA bhedabhakti hai / kA aba a bhaktiyoM meM sarvazreSTha abhedabhakti hai / yahI yukti (pUrNa viveka) sahita bhakti hai, isa bhakti meM bhAvukatA ko sthAna nahIM hai| bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa meM 84 gaNadhara, 20 hajAra kevalajJAnI, 4 hajAra 7 sau 50 zrutakevalI the, 4 hajAra 150 upAdhyAya, 9 hajAra avadhijJAnI munivara, 12 hajAra 7 sau 50 mana:paryayajJAna ke dhArI muni virAjamAna the, 20 hajAra chaha sau vikriyA RddhidhArI tathA 12 hajAra 7 sau 50 vAdi muni the| kula muniyoM evaM gaNadharoM kI saMkhyA 84 hajAra 84 thI / brAhmI Adi 3 lAkha 50 hajAra AryikA mAtAe~ thIM, 3 lAkha zrAvaka, 5 lAkha zrAvikAe~ thIM / agaNita pazu-pakSI bhI bhagavAna kI vANI kA zravaNa kara rahe the| isaprakAra tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke dvArA eka hajAra varSa kama eka lAkha pUrva taka isa bhArata bhUmi para vihAra karake dharma kA pracAra-prasAra hotA rahA / jaba unake mokSa gamana meM 14 dina zeSa rahe, taba pauSa zuklA pUrNimA ke dina kailAza parvata para yoga nirodha prAraMbha huA, divyadhvani ruka gaI, samavasaraNa vighaTa gayA / ThIka usI dina ayodhyA nagarI meM mahArAjA bharata | ne svapna dekhA ki sumeru parvata U~cA uThakara siddhAlaya taka pahu~ca rahA hai| yuvarAja arkakIrti ne aisA svapna | dekhA ki mahA auSadhi kA vRkSa manuSyoM ke janma-maraNa roga ko miTAkara urddhagamana kara rahA hai / isIprakAra | gRhapati, senApati Adi ne bhI bhagavAna RSabhadeva ke mokSagamana sUcaka svapna dekhe / svapna meM gRhapati ne dekhA bha ra ta jI kA vai rA gya to prA pti sarga 20 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 za lA kA pu ru Sa ki kalpavRkSa abhI phala nahIM de rahe, senApati ne dekhA ki siMha vajra ke piMjar3e ko tor3akara kailAza parvata ko ullaMghana karane ko taiyAra hai| isIprakAra tIrthaMkara RSabhadeva ke nirvANa hone kA samaya samIpa hai, isa bAta ke sUcaka svapna dekheN| svapnoM ke phala meM purohita ne kahA - "bhagavAna ne apanI divyadhvani kA saMkoca kara liyA hai|' usI prAta:kAla 'AnaMda' nAmaka dUta samAcAra lAyA ki prabhu RSabhadeva ke mokSagamana kA samaya nikaTa A gayA hai, ve svarUpAnaMda meM magna haiM, divyadhvani banda hai, turanta hI samasta parivArajanoM ke sAtha bharata cakravartI bhagavAna ke samIpa kailAza parvata para pahu~ce aura 14 dina kI mahAmaha nAmaka pUjA prAraMbha kii| bha ra miss to ta mokSakalyANaka - mAghakRSNA caturdazI ke dina sUryodaya ke samaya bhagavAna RSabhadeva pUrva dizA meM mukha jI karake aneka muniyoM sahita paryaMkAsana virAjamAna hue| sUkSma kriyApratipAti nAmaka tIsare zukladhyAna dvArA kA mana-vacana-kAya - tInoM yogoM kA nirodha karake ayogI ho gaye / antima caturdazaveM guNasthAna meM pA~ca laghusvara ke uccAraNa jitane samaya meM cauthe vyuparata kriyAnivartinI nAmaka zukla dhyAna dvArA zeSa cAra rA | aghAtiyA karmoM kA kSaya karake kailAzagiri se mukta ho gaye, unhoMne azarIrI siddhapada prApta kara liyA / gya mukta hone kA artha hai duHkhoM se, vikAroM se, karmabandhanoM se mukta honA / ise hI mokSa kahate haiN| mokSa AtmA kI ananta AnandamayadazA, atIndriya sukha evaM atIndriya jJAnamayadazA hai| bhavya jIvoM kA yaha mokSa hI antima sAdhya hai / sampUrNa dharma ArAdhanA isa mukti kI prApti hetu hI hotI hai| bhagavAna RSabhadeva ne puruSArtha va kA antima phala prApta kara liyaa| cAra puruSArthoM meM antima mokSa puruSArtha hI hai / use prApta kara lene para unakI lya sampUrNa sAdhanA saphala ho gii| prA pti indroM ke sAtha cakravartI bharata ne bhagavAna ke mokSakalyANaka kA mahotsava mnaayaa| sarga bhale nirvANa kalyANaka mahotsava hI kyoM na ho; parantu dharmAnurAgI jIvoM ko to viyogajanita duHkha hotA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI hai| tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke mukta hone para dharmAtmAoM ko zoka honA svAbhAvika thA, kyoMki tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kA jinheM abhI taka divyadhvani dvArA divyasaMdeza mila rahA thA, vaha to banda huA hI, aba to darzana bhI nahIM hoMge- yaha soca-soca kara bharatajI evaM dharmAnurAgI jIva bhI duHkhI hue| iSTaviyoga se utpanna huI aura dharmasneha se zokarUpI agni prajvalita huii| bhagavAna RSabhadeva ke parijanoM evaM samasta prajAjanoM kA duHkha dekhakara una sabako isa saMsAracakra kI yathArthatA kA bodha karAne ke lie gaNadhara vRSabhasena bharateza ko kahate haiM ki "kisa prakAra yaha jIva snehavaza | aneka bhavoM meM sAtha-sAtha rahate hue janma-maraNa karatA hai| jaise ki isa bhava ke bhagavAna RSabhadeva kA jIva apane isa bhava ke putroM va mitroM ke sAtha apane pichale pUrva bhavoM meM kisaprakAra vicaraNa karatA rahA / maiM unake evaM isa bhava ke kucha putroM evaM mitroM ke pUrvabhava batAtA huuN| 1. isa bhava ke bhagavAna RSabhadeva kA jIva dasaveM pUrvabhava meM jayavarmA thaa| naveM pUrvabhava meM rAjA mahAbala, AThaveM pUrvabhava meM lalitAMga deva, sAtaveM pUrvabhava meM rAjA vajrajaMgha, chaThaveM pUrvabhava meM bhogabhUmi meM Arya, pA~caveM pUrvabhava meM zrIdharadeva, cauthe pUrvabhava meM rAjA suvidha, tIsare pUrvabhava meM acyutendra, dUsare pUrvabhava meM cakravartI vajranAbhi, pahale pUrvabhava meM ahamindra hue aura vahA~ se Akara yahA~ bhagavAna RSabhadeva hue| 2. isa bhava ke rAjA zreyAMsa kA jIva dasaveM pUrvabhava meM dhanazrI kI strI paryAya meM thI, naveM pUrvabhava meM nirnAmikA strI thI, AThaveM pUrvabhava meM svayaMprabhA nAma kI devI thI, sAtaveM pUrvabhava meM zrImatI nAma kI rAnI thI, chaThaveM pUrvabhava meM bhogabhUmi meM AryA thI / pA~caveM pUrvabhava meM svayaMprabhadeva, cauthe pUrvabhava meM kezava, tIsare pUrvabhava meM pratIndra, dUsare pUrvabhava meM dhanadatta, pahale pUrvabhava meM ahamindra hue aura vahA~ se Akara yahA~ rAjA zreyAMsa hokara gaNadhara huaa| 3. isa bhava ke tuma (bharata cakrI) kA jIva AThaveM pUrvabhava meM rAjA atigRddha, sAtaveM pUrvabhava meM cauthe paGkaprabhA naraka kA nArakI, chaThaveM pUrvabhava meM zArdUla (siMha), pA~caveM pUrvabhava meM divAkara deva, cauthe pUrvabhava // 20 FREE FEoS FREE Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 meM mativara maMtrI, tIsare pUrvabhava meM ahamindra, dUsare pUrvabhava meM subAhU, pahale pUrvabhava meM ahamindra aura vahA~ se || Akara yahA~ bharata hue| 4. isa bhava ke bAhubalI kA jIva sAtaveM pUrvabhava meM rAjA prItivardhana kA aparAjita senApati huA, chaThaveM pUrvabhava meM bhogabhUmi meM Arya huA, pA~caveM pUrvabhava meM prabhaMkara deva, cauthe pUrvabhava meM rAjA vajrajaMgha kA senApati akaMpana huA, tIsare pUrvabhava meM ahamindra huA, dUsare pUrvabhava meM mahAbAhu huA, pahale pUrvabhava meM ahamindra huA aura vahA~ se Akara bAhubalI huaa| 5. maiM arthAt vRSabhasena kA jIva sAta bhava pUrva meM prItivardhana rAjA kA maMtrI thA, chaThaveM pUrvabhava meM bhogabhUmi meM Arya huA, pA~caveM pUrvabhava meM kanakaprabha deva huA, cauthe pUrvabhava meM rAjA vajrajaMgha kA purohita Ananda huA, tIsare pUrvabhava meM ahamindra huA, dUsare pUrvabhava meM pITha huA, pahale pUrvabhava meM ahamindra huA aura vahA~ se Akara yahA~ tumhArA bhAI hokara gaNadhara huaa| 6. isa bhava ke tumhAre bhAI anantavijaya kA jIva bhI sAta bhava pUrva meM prItivardhana rAjA kA purohita thA, chaThaveM pUrvabhava meM bhogabhUmi meM Arya thA, pA~caveM pUrvabhava meM prabhaMjana deva huA, cauthe pUrvabhava meM nagaraseTha dhanamitra huA, tIsare pUrvabhava meM ahamindra huA, dUsare pUrvabhava meM mahApITha huA, pahale pUrvabhava meM ahamindra huA aura vahA~ se Akara tumhArA bhAI anantavijaya gaNadhara huaa| 7. isa bhava ke tumhAre choTe bhAI mahAsena kA jIva bhI AThaveM pUrvabhava meM ugrasena nAma kA krodhI vaizya thA, sAtaveM pUrvabhava meM siMha huA, chaThaveM pUrvabhava meM bhogabhUmi meM Arya huA, pA~caveM pUrvabhava meM citrAMgada deva huA, cauthe pUrvabhava meM rAjA varadatta huA, tIsare pUrvabhava meM acyutendra huA, dUsare pUrvabhava meM vijaya huA, pahale pUrvabhava meM ahamindra huA aura vahA~ se Akara yahA~ mahAsena huaa| 8. tumhAre choTe bhAI zrISeNa kA jIva bhI AThaveM pUrvabhava meM harivAhana nAma kA mAnI rAjA thA, sAtaveM pUrvabhava meM zUkara huA, chaThaveM pUrvabhava meM bhogabhUmi meM Arya huA, pA~caveM pUrvabhava meM maNikuNDala nAmaka deva // 20 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA, cauthe pUrvabhava meM rAjA varasena huA, tIsare pUrvabhava meM acyutendra huA dUsare pUrvabhava meM vaijayanta huA, || pahale pUrvabhava meM ahamindra huA aura vahA~ se Akara yahA~ zrISeNa huaa| 9. yaha guNasena gaNadhara kA jIva AThaveM pUrvabhava meM mAyAvI seTha nAgadatta thA, sAtaveM pUrvabhava meM bandara huA, chaThaveM pUrvabhava meM bhogabhUmi meM Arya huA, pA~caveM pUrvabhava meM manohara deva huA, cauthe pUrvabhava meM rAjA | citrAgaMda huA, tIsare pUrvabhava meM acyutendra huA, dUsare pUrvabhava meM jayanta huA, pahale pUrvabhava meM ahamindra huA aura vahA~ se Akara yahA~ guNasena gaNadhara hue| 10. aba jayasena ke bhI bhava suno| abase AThaveM pUrvabhava meM yaha lolupa nAma kA lobhI halavAI thA, sAtaveM pUrvabhava meM nevalA huA, chaThaveM pUrvabhava meM bhogabhUmi meM Arya huA, pA~caveM pUrvabhava meM manohara deva huA, cauthe pUrvabhava meM rAjA prazantadamana huA, tIsare pUrvabhava meM acyutendra huA, dUsare pUrvabhava meM aparAjita huA, pahale pUrvabhava meM ahamindra huA aura vahA~ se yahA~ Akara jayasena huA hai| isaprakAra prabhu RSabhadeva jaba sAtaveM pUrvabhava meM rAjA vajrajaMgha the, taba usa samaya jo unakI rAnI zrImatI thI, isasamaya zreyAMsa haiM, unakA maMtrI mativara jo aba tuma (bharata) ho, senApati aparAjita isa samaya bAhubalI hai, purohita Ananda isa samaya maiM (vRSabhasena) hU~, nagaraseTha dhanamitra isa samaya anantavijaya hai| rAjA vajrajaMgha ke dvArA AhAra dAna kI anumodanA karanevAle siMha kA jIva isa samaya mahAsena hai, zUkara kA jIva zrISeNa hai, bandara kA jIva isa samaya gaNadhara guNasena hai, nevalA (nakula) kA jIva isa samaya jayasena hai| ye sabhI jIva isI bhava meM siddhatva prApta kreNge|" isaprakAra gaNadhara vRSabhasena se bhagavAna RSabhadeva, apane evaM bhagavAna ke sAtha kaI bhavoM ke sAtha rahe, jIvoM ke bhava sunakara bharateza aura sabhI prajAjana samatA ko prApta hue aura ayodhyA lauTa gye| ___saMsArI jIvoM kI yahI anAdi paramparA kI rIti hai| isIlie AcAryoM dvArA bAraha bhAvanAoM ke svarUpa || ||| kA kathana karAkara isa rAga ko tor3ane kA upadeza diyA jAtA hai| FREE FEoS FREE 20 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EFF // yaha jIva jahA~ jAtA hai, vahIM ke parijanoM se rAgAtmaka saMbaMdha ho jAte haiN| mAtA-pitA, bhAI-bahinoM, za | strI-putra Adi jitane bhI riztedAra hote haiM, sabhI se sneha ho jAtA hai, phira unake viyoga meM yaha iSTa viyogajanita ArtadhyAna karatA hai| dhyAna rahe, yadyapi tIrthaMkara ke viraha kA dhyAna zubha ArtadhyAna hai, ata: puNyabaMdha kA kAraNa hai, para hai to bandhana hI na ? yaha ArtadhyAna hai to saMsAra kA hI kAraNa / ata: vastu|| svabhAva ko jAnakara yaha ArtadhyAna chodd'o| isataraha hama dekhate haiM ki mokSagAmI puruSa bhI apanI pUrva paryAyoM meM puNya-pApa ke phaloM meM nAnA yoniyoM || meM Akara jnmeN| jaba unakI kAlalabdhi AI, bhalI honahAra Ane kA samaya AyA to tadanusAra buddhi, vyavasAya aura sahAyaka bhI vaise hI milate gaye aura eka dina vaha AyA ki apane-apane samaya meM sabako nirvANa kI prApti ho gii| jo aise mahAnubhAva evaM zalAkA puruSoM ke caritroM kA paThana-pAThana kareMge, unake Adarza jIvana evaM upAdeya saMdezoM ko zraddhApUrvaka AcaraNa meM leMge, ve bhI unhIM kI bhA~ti alpakAla meM sadgati ko prApta kreNge| mukti kanyA unake kaMTha meM mAlA pahanA kara unakA varaNa kregii| 000 FREE FEoS FREE 20 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatajI kA vairAgya evaM prajA ko saMdeza bharateza kI kIrti chaha khaNDoM meM phaila gii| unakI Ayu 84 lAkha pUrva kI thii| 'cintA hI bur3hApA hai aura saMtoSa hI yauvana hai' isa ukti ko caritArtha karate hue ve sadaiva hI yuvA rahe, tattvajJAna hone se cintA to unheM chU bhI nahIM sakatI thii| ve cakravartI pada se prApta bhogoM ke bIca rahate hue bhI evaM chaha khaNDa ke rAjyazAsana kA uttaradAyitva vahana karate hue bhI sadA saMtuSTa aura nizcinta rahate the| eka dina kI bAta hai| bharateza 32 hajAra mukuTabaddha rAjAoM ke rAjadarabAra meM siMhAsana para virAje the| usa samaya eka ghaTanA ghaTI 'darpaNa meM unhoMne apanA mukha maNDala dekhA, unheM apane mukha kA pratibimba kucha udAsa-sA murajhAyA huA lagA / unako kapola para eka jhurakI aura kAna ke samIpa eka bAla sapheda dikhAI diyA, mAno ve bur3hApe kA saMketa lekara hI Aye hoN| unheM dekha bharatajI ko vicAra AyA ki saMbhavata: yaha bur3hApe kA saMketa aura mukti sundarI kA saMdeza hai| unhoMne avadhijJAna jor3A to unheM jJAta huA ki "Ayukarma ke niSeka bahuta kama raha gaye haiN|" ata: unhoMne usIsamaya saMsAra se moha kA tyAga kara Atmastha ho gaye, vairAgyamaya vicAroM meM DUba gye| unhoMne socA - "kitane duHkha kA viSaya hai ki maiMne abataka dhyAnAmRta kA pAna na kara AtmAnaMda kA rasapAna nahIM kiyaa| dekho, mere sahodara to alpavaya meM hI dIkSA lekara cale gaye, maiMne hI dera kii| sahodara hI kyA mere putroM ne bhI munidIkSA lekara mukti prApta kara lii| mere pitAjI, zvasura, mAmA, sAle Adi sabhI Apta puruSa Age bar3ha gye| maiM akelA pIche kaise raha gayA ? lagatA hai merI honahAra hI aisI thii| astu; jo | huA so huaa| aba mujhe zIghra ina saba vikalpoM se mukta hokara svarUpagupta ho jAnA caahie|" FREE FEE 21 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 za lA ba aba a kA unhoMne apane bar3e putra arkakIrti ko uttarAdhikAra sauMpane hetu bulAyA, para vaha rAjI nahIM huA, usane bhI sAtha hI dIkSA lene kI bhAvanA pragaTa kI, usase choTe putra AdikumAra se kahA to vaha bhI kaMTakAkIrNa rAjyasattA se nirmohI ho, niSkaMTaka mukti sAmrAjya prApta karane kI icchA pragaTa karane lagA / antata: bharatajI ne balAt arkakIrti ke mAthe para apanA rAjyazAsana kA mukuTa utAra kara rakha diyA aura pu siMhAsana se uThakara vana kI ora jAne ko agrasara ho gaye / unake sAtha unakI aneka rAniyA~ tathA aneka mukuTabaddha rAjA bhI dIkSA lene ko tatpara ho gaye / tatpazcAt mahArAja bharata sAmrAjya pada ko chor3ate hue dIkSA lene ke lie jaba agrasara hue, taba laukAntika | devoM ne unake vairAgya kI anumodanA kI, jaba rAjabhavana se nikalate haiM to mukhya-mukhya rAjA loga unheM pAlakI | meM baiThA kara pAlakI ko apane kandhoM para rakhakara kucha dUra le jAte haiM, isIsamaya bhakti se bhare hue devagaNa | unheM apane kandhoM para uThA lete haiM / jise sAmrAjya prApta huA - aise kumAra arkakIrti ko Age karake bar3e | prema se samasta rAjA loga vairAgI bharata ke samIpa khar3e hote haiN| jinakA unake samIpa rahanA chUTa gayA hai - aisI nidhiyoM aura caudaha ratnoM ke samUha saMsAra se virakta bharatajI ke pIche-pIche Ate haiM aura sabhI milakara | mahArAjA bharata jo aba munirAja bharatajI bana gaye haiM, unakA yathAyogya dIkSAkalyANaka kA mahotsava manAte haiN| bharateza kA Atmabala acintya hai, unakA dehabala bhI atula hai / jIvana ke antasamaya taka sAtizaya bhogoM ko bhogakara samaya para Atmahita meM pravRtta honA una jaise mahApuruSa kA hI kAma hai / yaha sAdhAraNa vyakti ke vaza kI bAta nahIM hai" - aisA kahate hue nagara ke nara-nArI unakI stuti kara rahe the / bharateza kI dIkSA - bharateza zilAtala para padmAsana se baiThakara dIkSA ke lie sannaddha hue| unakA nizcaya thA ki merA koI guru nahIM, maiM hI merA guru hU~, isaprakAra ke vicAra ke sAtha ve svayaM dIkSita ho gaye aura nizcala Asana se baiThakara AtmanirIkSaNa karane lage / bha ra ta jI 5 so kA vai rA gya sarga Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Fret // ve munirAja bharata jaba bAhya aura Abhyantara parigraha kA tyAga kara pUrNa niSparigraha avasthA ko prApta hokara sarvazreSTha jinakalpa tapoyoga ko dhAraNa karate haiM, taba kSapakazreNI para ArUr3ha hokara zukladhyAna rUpI agni se ghAtiyA karmarUpI saghana vana ko jalA kara kevalajJAna nAmaka utkRSTa jJAnajyoti ko pragaTa kara lete haiN| ___ bharateza jaba antarAtma se paramAtmA bana gye| AcArya kahate haiM ki adhyAtma kI mahimA vicitra hai| vaha bharateza kA AtmA paramajyotimaya paramAtmA bana kara usa zilAtala se ekadama Upara AkAzapradezoM ko lAMghakara isa bhUtala se pA~ca hajAra dhanuSa Upara Akara AkAzapradeza meM Thahara gyaa| mAnavoM aura devagaNoM ne unheM AkAzapradeza meM dekha jayajayakAra kiyaa| svarga meM devendra ne bharateza kI unnati para Azcarya vyakta kiyA evaM apanI deviyoM ke sAtha airAvata hAthI para ArUr3ha hokara pRthvItala para utarA / Upara se nIce Ate hue unhoMne anya devI-devatAoM ko udhara Ate dekhaa| ve saba bhagavAna bharateza kI stuti karate hue jA rahe the| saba kaha rahe the - "he bharata jinezvara! Apa jayavanta rheN|" jJAna aura dhyAna ke saMyoga ko yoga kahate haiM aura usa yoga se jo atizaya teja utpanna hotA hai, vahI || kevalajJAnajyoti hai| munirAja bharatajI ko usa kevalajJAnajyoti ke utpanna hone para indroM ne jinapUjA kI, usIsamaya kevalajJAna ke atizayoM ke rUpa meM aSTa prAtihArya Adi bAhya vibhUtiyA~ pragaTa ho giiN| __kubera ne usIsamaya gaMdhakuTI kI racanA kii| kamalAsana ko sparza na karate hue bharata jinendra zobhAspada | ho rahe the| __bharateza kI sAmarthya acintya hai| unhoMne dIkSita hote hI antarmuhUrta meM pahale manaHparyayajJAna aura turanta bAda kevalajJAna prApta kara liyaa| jisasamaya bharateza ne kevalajJAna prApta kiyA, usIsamaya unake putra-mitrAdi ne bhI uttamapada prApta kiyaa| // 21 FEFoR58 Rav_FE Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Fret madhyAhna meM bharateza ne ghAtiyA karmoM kA nAza kara sAtha ke nikaTa bhavyoM ko dIkSA dii| aura Azcarya yaha hai ki zAma ko bharata ke bhAI gaNadhara vRSabhasena ne bhI ghAtiyA karmoM kA kSaya karake kaivalya kI prApti kara lI aura paramAtmA bana gye| | bharateza kI mahimA apAra hai, vaha alaukika vibhUti hai| jabataka saMsAra meM rahe tabataka samrATa ke vaibhava | se hI rahe, tapovana meM gaye to dhyAna sAmrAjya ke adhipati bane, vahA~ se bhI karmoM para vijaya pAkara mokSa sAmrAjya ke adhipati bane / unakA jIvana sAtizaya puNyamaya hai| ata: mokSa sAmrAjya meM adhISThita hone ke lie unheM derI nahIM lgii| unakI sadA bhAvanA rahatI thI ki - "he paramAtman! aneka cintAoM ko chor3akara maiM eka hI bhAvanA bhAtA hU~ ki tuma sadaiva mere mandira me virAjita rho| he siddhAtman! Apa vicitra sAmarthya se sahita haiM, mere lie muktipatha ke pradarzaka bne|" jisasamaya bharateza ko kaivalya kI prApti huI thI, usIsamaya unake pA~ca putroM ne bhI ghAtiyA karmoM ko naSTa kara kevalajJAna ko prApta kara liyA thaa| una pA~coM kA janma bhI ekasAtha huA thaa| unake nAma the haMsamuni, niraMjanasiddhamuni, mahAMzumuni, ratnamuni aura saMsukhimuni / zrImAlA, vanamAlA, maNidevI, hemAjI aura guNamAlA ye pA~ca sAdhviyA~ una bharataputroM kI mAtAyeM thiiN| ata: unheM to putroM ko kaivalya prApti kA harSa honA svAbhAvika hI thA, sAtha rahanevAlI zeSa sAdhviyA~ bhI harSita huIM sabane unakI khUba stuti kii| bharatajI ke pA~coM putra kevaliyoM kI bhI gaMdhakuTI racI gii| mAnavoM evaM devoM ne unakI arcanA kii| dharaNendra bharatajI kI stuti karate hue kaha rahA thA - "kahA~ to SaTkhaNDa kA bhAra ? kahA~ 96 hajAra rAniyoM kA AnandapUrNa khela ? aura kahA~ antarmuhUrta meM kevalajJAna prApta karane kI sAmarthya ! dhanya haiM ve jo || svayaMbuddha hue aura zeSa karmoM kA kSaya karake amarapada prApta kara liyaa| FEFoR58 Rav_FE 21 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (246 aba a lA kA bhagavAna RSabhadeva ke nirvANa ke pazcAt unake zrotAgaNa bharata jinendra kI gaMdhakuTI meM ekatrita ho gaye / arkakIrti evaM AdirAja kumAra harSita hue| zeSa maMtrI evaM mitroM ko bhI bhagavAna bharata ke darzana se atyadhika Ananda huA / eka zrotA ne prazna kiyA - "prabho ! sunA hai ki cakravartI kI paTTarAnI cakravartI ke lie nirantarAya evaM pu nirantara bhoga kA sAdhana hone ke kAraNa niyama se naraka jAtI hai, aisA kyoM ? jaba cakravartI ko nirantara bhogoM meM rahate hue gRhatyAga kara munidIkSA lene para svarga aura mukti bhI hotI hai to rAnI ke sAtha hI aisA anyAya kyoM hotA hai ?" bharata kevalI kI divyadhvani meM samAdhAna AyA- "tumane jo bhI isa saMbaMdha meM sunA hai, vaha Apta puruSa | se nahIM sunA / vastuta: bAta yaha hai ki mAtra durgati ko jAnevAle cakravartI kI paTTarAnI hI durgati ko jAtI hai, kintu svarga evaM mokSa jAnevAle cakravartI kI strIratna arthAt paTTarAnI ko to svarga kI hI prApti hotI hai / puruSoM ke pariNAma ke anusAra hI striyoM kA pariNAma hotA hai, isalie puruSa kI gati ke anusAra hI vaha strIratna bhI kucha kama lagabhaga usI mArga meM rahatI hai| hA~, strI paryAya meM mukti saMbhava nahIM; ata: ve svarga hI jAtI haiM aura strI paryAya ko chedakara deva bhI ho sakatI haiN| dekho, putra mokSagAmI, bhAI mokSagAmI, svayaM ke pati bharatezvara muktigAmI, phira bharata kI paTTarAnI subhadrA kI durgati kaise ho sakatI hai ? subhadrA ne bhI AryikA kI dIkSA grahaNa kara svarga prApta kiyA thA / jaba bharata cakravartI kI pAlakI ko DhonevAle sevaka (kahAra) bhI svarga jAte haiN| to paTTarAnI ko durgati kaise ho sakatI hai ? kabhI nahIM ho sakatI, vaha nirmala dehavAlI hai, use bhI AhAra hai; para nihAra nahIM, isIkAraNa AryikA ke pada meM bhI unake kamaNDala nahIM hotA / 000 bha ra ta jI rA gya e Pop 5 vaM za sarga Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyadRSTi kA svarUpa bharata kevalI se prazna kiyA - he svAmina! dravyadRSTi kyA hai ? ApakI dravyadRSTi to gRhastha jIvana meM bhI vikhyAta rahI, jisake bala para Apane ghara meM hI vairAgIvata jIvana jIyA hai, kRpayA dravyadRSTi kA svarUpa vistAra se batAyeM ? bharateza jinendra kI vANI meM AyA - "prazna to tumhArA acchA hai; parantu dravyadRSTi ko samajhane ke pahale isameM prayukta 'dravya' aura 'dRSTi' kA artha samajhanA hogA kyoMki inake aneka artha haiN| yahA~ isa prasaMga meM inake kyA-kyA artha nahIM haiM aura kyA artha hai, yaha jAnanA jarUrI hai, taba 'dravyadRSTi' samajha meM aayegii| 'dravyadRSTi' viSaya vaise koI kaThina nahIM hai, parantu tattva ke anabhyAsa se evaM zAstrIya zabdoM se suparicita na hone se kaThina laga sakatA hai, ataH upayoga ko sthira karake sunanA hogA, anyathA samajha meM nahIM aayegii| (1) dekho, 'dravya' zabda ke aneka artha hote haiM, unameM eka artha dhana bhI hai| jisake pIche sArI duniyA pAgala ho rahI hai; parantu dhyAna rahe, yahA~ adhyAtma jagata meM 'dravya' zabda kA artha dhana nahIM hai| (2) jainadarzana ke anusAra isa loka meM sat svarUpa jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ye chaha vastue~ haiM, jinheM dravya kahate haiM - ye chaha dravya bhI dRSTi ke viSaya nahIM haiM arthAt isa adhyAtma ke prakaraNa meM dravyadRSTi ke prasaMga meM AyA 'dravya' zabda ina chaha dravyoM kA sUcaka bhI nahIM hai| (3) sat dravyalakSaNaM tathA guNaparyayavad dravyaM Adi sUtroM meM pratipAdita sat svarUpa evaM guNa-paryAya vAlA dravya bhI zraddhA kA zraddheya nahIM hai| (4) pratyeka vastu svacatuSTamaya hotI hai| usameM svadravya, svakSetra, svakAla evaM svabhAva - aise cAra aMza || 22 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za 248 hote haiM, jinako milakara hI vastu pUrNa hotI hai, una cAroM meM eka kA nAma 'dravya' hai / vaha dravya yA dravyAMza bhI akelA dRSTi kA viSaya nahIM hai / isataraha loka meM aura bhI aneka arthoM meM 'dravya' zabda kA prayoga hotA hai / jaise (5) pUjana ke aSTa dravya, (6) aSTamaMgala dravya Adi ye koI bhI 'dravya' dRSTi ke viSaya nahIM haiM - zraddhA ke zraddheya nahIM haiN| lA - kA pu ru Sa - zrotA kA prazna - he prabho ! "to phira dRSTi kA viSaya kauna-sA dravya hai athavA dravyadRSTi kyA hai?" bharata kevalI kI vANI meM AyA - "he bhavya ! 'dRSTi' zabda ke mUlataH do artha haiN| eka zraddhA aura dUsarA 'apekSA / ' prathama 'zraddhA' ke artha meM 'dRSTi ke viSaya' kI bAta kareM to hamArI dRSTi kA viSaya, hamArI sat zraddhA kA zraddheya hamAre parama zuddha nizcayanaya ke viSayabhUta jJAna kA jJeya aura hamAre parama dhyAna kA dhyeya zuddhAtmA hai, kAraNa paramAtmA hai / " "prabho! kRpayA spaSTa kareM ki hama apanI zraddhA kisa para samarpita kareM, kise apane nizcayanaya ke jJAna kA jJeya banAye aura kise apane nirvikalpa dhyAna kA dhyeya banAye, jisase ki hamArA mokSamArga sadha sake; ratnatraya kI ArAdhanA, sAdhanA evaM prApti ho sake, hama prAptaparyAya meM pUrNatA kI ora agrasara ho sakeM ?" "he bhavya ! jo vyakti aisA mAnate haiM ki 'dravyadRSTi kA viSaya' mAtra samyagdarzana kA viSaya hai, ve bhrama | meM haiM / yaha mAtra samyagdarzana kA viSaya nahIM, apitu yaha sat zraddhA kA zraddheya, parama zuddha nizcayanaya ke jJAna kA jJeya aura nirvikalpa parama dhyAna kA dhyeyarUpa samyakcAritra kA sAdhya hai, nizcayaratnatraya kA viSaya hai / 'dravyadRSTi' aura 'paryAyadRSTi' vAkyoM meM jo 'dRSTi' zabda kA prayoga hai, vaha samyakdRSTi evaM mithyAdRSTi vAkyoM meM prayukta dRSTi zabda kA vAcaka yA sUcaka nahIM; apitu apekSA kA sUcaka hai / 'dravyadRSTi' arthAt dravyArthikanaya kI apekSA se aura 'paryAyadRSTi' arthAt paryAyArthikanaya kI apekSA se / " zrotA kA punaH prazna "prabho ! yaha to jAnA; parantu zAstroM meM bahuta-sI apekSAoM se paryAya kA varNana | hai, isalie dravyadRSTi ke saMdarbha meM paryAya zabda kA bhI yathArtha artha samajhAne kI kRpA kreN|" dra vya dR kA sva rU pa sarga 22 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE | "suno, paryAya zabda kA artha suno ! jo-jo vastu paryAyArthikanaya kA viSaya banatI haiM, una sabhI kI za | paryAya saMjJA hai, cAhe vaha dravya ho, guNa ho yA paryAya ho / jaise ki - jo bhArata kA nAgarika ho, vahI bhAratIya hai| bhale, vaha hindU ho, muslima ho, sikha ho yA IsAI ho; vaise hI jo-jo paryAyArthikanaya ke viSaya haiM, | ve saba paryAyeM haiN| | dekho! sampUrNa jinavANI nayoM kI bhASA meM nibaddha hai aura nayoM ke kathana meM mukhya-gauNa kI vyavasthA | anivArya hotI hai; kyoMki ve ananta dharmAtmaka vastu kA sApekSa kathana hI kara sakate haiM, ve pramANa kI viSayabhUta vastu ke aneka (ananta) dharmoM ko ekasAtha nahIM kaha skte| ataH dRSTi ke viSaya ko samajhane ke lie pahale hameM nayoM kI una apekSAoM ko jAnanA hogA, jo hameM dRSTi ke viSaya ko arthAt samyak zraddhA ke zraddheya ko, nizcayanaya ke viSayabhUta jJAna ke jJeya ko aura paramadhyAna ke dhyeya ko batAte haiN| ___ dravya kA svacatuSTayasvarUpa : yahA~ jJAtavya hai ki - pratyeka vastu (chahoM dravya) apane-apane svacatuSTayamaya hotI haiN| svacatuSTaya kA artha hai vastu kA svadravya, svakSetra, svakAla evaM svabhAva / ina cAroM sahita hone se hI dravya ko svacatuSTayamaya kahate haiN| vastu ina svacatuSTayamaya hone se hI sat hai| isa catuSTaya meM pratyeka ke do-do bheda haiM - vastu kA (a) svadravya-sAmAnya-vizeSAtmaka, (A) svakSetraasaMkhyAtapradezI-akhaNDa, (i) svakAla-nityAnityAtmaka aura (I) svabhAva-ekAnekAtmaka / dekho! apanA AtmA bhI eka vastu hai, dravya hai| isake bhI apane svacatuSTaya haiN| sAmAnya-vizeSAtmakatA isakA dravya hai, asaMkhyAta pradezI-akhaNDa isakA kSetra hai, nityAnityAtmakatA isakA kAla hai aura ekAnekAtmakatA isakA bhAva hai| dhyAna rahe, sampUrNa catuSTayamaya vastu kA nAma bhI dravya hai aura ina cAra catuSTaya meM eka dravyAMza kA nAma bhI dravya hai| yahA~ dhyAna dene yogya vizeSa bAta yaha hai ki svakSetra meM asaMkhyAta pradeza kSetra-aisA na kahakara || asaMkhyAtapradezI kahA; kyoMki asaMkhyAta pradeza kahane se to asaMkhyAta kA bheda khar3A hotA hai aura bheda ||22 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khar3A hone se AtmA ke abhedasvarUpa khaNDita hotA hai, jabaki dRSTi kA viSaya akhaNDa hai| asaMkhya pradezoM ke akhaNDa yA abheda kA nAma hI vastu kA svakSetra hai| isI taraha ananta guNoM kA abheda AtmA kA svabhAva hai tathA anAdikAla se lekara anantakAla taka paryAyoM kA anusyUti se racita - dhArApravAhIpana AtmA kA svakAla hai| isaprakAra sAmAnyAtmaka, ekAtmaka, trikAlI aura asaMkhyAta pradezI Atmadravya yA bhagavAna AtmA, kAraNaparamAtmA hI dRSTi kA viSaya hai, sat zraddhA kA zraddheya hai evaM nirvikalpa dhyAna kA dhyeya hai| isake viparIta vizeSa, anityatA, aneka aura bheda - yadyapi ye bhI vastu ke hI dharma haiM, kintu ye paryAyArthikanaya ke viSaya hone se dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM ho skte| jo-jo paryAyArthikanaya ke viSaya haiM, ve bhale dravya yA dravyAMza hoM, guNa yA guNAMza ho yA paryAyAMza hoM - saba paryAyeM hI haiM; ataH ye dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM hote|| pramatta-apramatta dazAoM se aura guNabheda se bhinnatA kI bAta kahakara bhagavAna AtmA ko paryAya se bhinna batAyA hai; kyoMki pramatta va apramatta dazAyeM to AtmA kI paryAyeM haiM hI, guNabheda bhI paryAyArthikanaya kA viSaya hone se paryAya hI hai aura jo-jo paryAyArthikanaya kA viSaya baneMge, una sabakI paryAyasaMjJA hai; kyoMki guNArthika nAma kA naya to koI hai nahIM tathA guNabheda meM bheda kI mukhyatA ke kAraNa usako dravyArthikanaya kA viSaya banAyA nahIM jA sakatA; kyoMki dravyArthikanaya kA viSaya to dravya kA abheda, akhaNDa, eka aura sAmAnya pakSa hI banatA hai| dhyAna rahe, samayasAra kI sAtavIM gAthA meM bhagavAna AtmA meM vidyamAna guNoM kA niSedha karanA iSTa nahIM hai; kyoMki anantaguNoM kA akhaNDapiNDa to bhagavAna AtmA hai hii| niSedha to guNoM kA nahIM, guNabheda kA kiyA hai; kyoMki guNabheda paryAyArthikanaya kA viSaya hone se paryAya hI hai| prazna - yadi dRSTi ke viSayabhUta AtmA meM paryAya sammilita nahIM hai to phira AtmA ke dvArA jAnane kA || 22 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FREE kAma bhI saMbhava nahIM hogA; kyoMki jAnanA to svayaM paryAya hai| jAnanerUpa paryAya ke kAraNa hI to AtmA ko jJAyaka kahA jAtA hai na! jaba AtmA meM na jJAna hai, na darzana hai, na cAritra hai; vaha to usake jJAyakatA kaise saMbhava hai ? | uttara - dhyAna rahe, paryAya ko mAtra dRSTi ke viSaya meM se nikAlA hai, vastu meM se nahIM, dravya meM se bhI | nahIM tathA gauNa karane ke artha meM hI paryAya ke abhAva kI bAta kahI gaI hai aura samayasAra kI sAtavIM gAthA || meM bhI guNabheda se bhinnatA kI bAta kahakara bhI paryAya se hI pAra batAyA hai, guNoM se bhinna nahIM batAyA; kyoMki | guNabheda kA nAma bhI to paryAyArthikanaya kA viSaya hone se paryAya hI hai| dekho, prayojana kI dRSTi se hI guNa evaM guNabheda ko pRthak-pRthak pakSa meM khar3A kiyA hai| inameM guNoM ko to abhedapane dRSTi ke viSaya meM sammilita kara diyA aura guNabheda ko dRSTi ke viSaya meM se nikAla diyA hai, pRthak kara diyA hai; kyoMki nirvikalpa kI grAhaka dRSTi bheda ko vikalpAtmaka hone se svIkAra nahIM krtii| yahA~ yaha jJAtavya hai ki nayoM kI bhASA meM kathana kI gaI eka apekSA mukhya evaM zeSa anukta apekSAyeM gauNa hotI haiN| paramazuddha nizcayanaya ke viSaya meM vastu kA sAmAnya, abheda, akhaNDa aura eka, pakSa mukhya rahatA hai aura yahI dRSTi kA viSaya banatA hai tathA vastu kA vizeSa, bheda, aneka aura khaNDa-khaNDa pakSa paryAyArthikanaya kA viSaya hai aura yaha dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM hotA arthAt gauNa rahatA hai| ___tAtparya yaha hai ki - dRSTi ke viSaya meM paryAyArthikanaya kI viSayavastu, jisake vizeSa, anitya aura khaNDa-khaNDa bheda - aise cAra aMza hote haiM; inakI paryAya saMjJA hai aura ye dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM hote tathA jo sAmAnya Adi cAra aMza haiM, unakI dravyasaMjJA hai aura ve dRSTi ke viSaya meM sammilita haiN| 'pajjayamUr3hA hi para samayAH' kI vyAkhyA karate hue kahA hai ki - ukta gAthA meM asamAnajAtIya dravyaparyAyoM ko mukhya kiyA hai| asamAnajAtIya dravyaparyAyoM meM manuSya, deva, nArakI aura tiryaMca Adi ko grahaNa kiyA ||22 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREE FE hai| ina paryAyoM rUpa maiM nahIM huuN| - aisA kahakara dravya-paryAyoM ko mukhya kiyA hai| tathA inhIM paryAyoM ko | pRthak karane kI bAta kI hai| vahA~ unhoMne jaba azuddha rAga-dveSAdi paryAyoM kI pRthakatA kI bhI bAta nahIM kI to kevalajJAna jaisI zuddha paryAya kI pRthakatA kI carcA kA to prazna hI nahIM utthtaa|| | isIprakAra pravacanasAra gAthA 144 meM 'pajjayagaUNa kiccA' likhA hai, jisakA artha hai - 'paryAya ko gauNa karake' arthAt jo paryAya ko gauNa karake akele dravya ke pakSa ko grahaNa karatA hai vaha dravyArthikanaya hai tathA jo dravya ko gauNa karake paryAya ko grahaNa karatA hai vaha paryAyArthikanaya hai| yahA~ spaSTarUpa se gauNa karane ko likhA hai, abhAva karane ko nhiiN| ___ yadi kahIM vyavahAra kA niSedhaparaka artha nikalatA bhI hai to use laukika vyavahAra meM na ulajhane ke artha meM hI grahaNa krnaa| nayoM ke niSedha ke artha meM grahaNa nahIM karanA / jaise ki - zAdI-vivAha, tiyA-terahavA~ jaise lokavyavahAroM athavA aisI hI anya-aupacArikatAoM kI pUrti meM apane jIvana ke amUlya kSaNa barbAda nahIM karane ke artha meM kahA gayA hai - aisA samajhanA / vyApAra dhaMdhoM meM adhika nahIM ulajhanA - aisA niSedhaparaka artha karanA / nayoM ke bhedaparaka viSaya kA pratipAdana karane kA niSedha nahIM mAnanA / nayoM ke pratipAdana meM to mukhya-gauNa kI hI vyavasthA hai, niSedha kI nhiiN| samayasAra gAthA 73 kI TIkA meM jo sAmAnya-vizeSAtmaka Atmadravya ko dRSTi kA viSaya kahA hai, vahA~ sAmAnya kA artha darzana evaM vizeSa kA artha jJAna hai aura vaha dravyArthikanaya kA viSaya hai; jabaki anyatra jahA~ vizeSa kA artha bheda hotA hai, vaha paryAyArthikanaya kA viSaya banane se paryAya hI hai, isakAraNa vaha dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM ho sktii| dekho, jisaprakAra dravyAMza kA bheda (vizeSa) to dRSTi ke viSaya meM nahIM hai; para dravyAMza kA abheda (sAmAnya) dRSTi ke viSaya meM sammilita rahatA hai, kSetra kA bheda (pradezoM kA bheda) dRSTi ke viSaya meM nahIM rahatA; para kSetra kA abheda pradezoM kI akhaNDatA dRSTi ke viSaya meM sammilita rahatI hai tathA guNa kA bheda dRSTi ke || 22 Saali Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | viSaya meM nahIM AtA; para guNoM kA abheda sammilita rahatA hai; usIprakAra kAla (paryAya) kI anityatA to dRSTi ke viSaya meM nahIM rahatI; kintu kAla kI nityatAkAla ke abheda (paryAyoM ke anusyUti se racita dhArApravAha) ko dRSTi ke viSaya meM sammilita kiyA hai| mAtra kAla ke bheda kA nAma paryAya nahIM hai; kintu kAla kA bheda, pradeza kA bheda, guNa kA bheda aura || dravya kA bheda - ina cAroM kA nAma paryAya hai| ___ kAla kA abheda kAla kI nityatA (nirantaratA) paryAyoM kA anusyUti se racita pravAha paryAya meM zAmila nahIM hai, mAtra - cAroM ke bheda hI paryAya meM zAmila haiN| ataH kAla kI nityatA arthAt paryAyoM kA anusyUti se racita dhArApravAhapanA dravyadRSTi ke viSaya meM zAmila hai, ise nahIM bhUlanA caahie| prazna - jaba 'jJAnamAtra AtmA kA lakSaNa hai to AtmA kA dUsarA nAma 'jJAnI hI kyoM nahIM rakhA ? uttara - 'jJAna' nAma dene se AtmA ke ananta guNoM upekSA hotI hai aura mAtra jJAnaguNa AtmA ke samagra svarUpa ko batAne meM samartha nahIM hai| jJAnamAtra kahane se anantaguNamaya sampUrNa AtmA samajha meM nahIM AtA hai| jabaki - jJAnamAtra isa zabda meM, haiM ananta guNa vyApta / jJAyaka bhI kahate use, pragaTa pukArA Apta / / yadi jJAyaka ko mAtra jAnanevAle ke artha meM hI grahaNa kiyA jAye to vaha eka jJAnaguNavAlA ho jAyegA aura jJAnaguNavAlA kahane se bheda khar3A ho jAyegA tathA bheda kA nAma to paryAya hai, vaha trikAlI dhruva meM zAmila nahIM hai| pratyeka vastu sva-catuSTaya se yukta hotI hai, yaha eka niyama hai| vastu usI kA nAma hai jo sva-catuSTaya se yukta hai| AcArya samantabhadra ne kahA bhI hai - "sadaiva sarvaM ko neccheta, svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate / / aisA kauna hai jo vastu ko sva-catuSTaya kI apekSA astirUpa meM svIkAra nahIM karegA? aura aisA kauna || 22 aali Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254| hai jo vastu ko para-catuSTaya kI apekSA nAstirUpa svIkAra nahIM karegA? yadi koI aisA hai bhI to vaha apanI | isa bAta ko siddha nahIM kara pAyegA arthAt jo dravya, kSetra, kAla, bhAva - ina cAra ko svIkAra nahIM karegA to usake matAnusAra vastuvyavasthA hI nahIM banegI; kyoMki dravya kA artha hai vastu, kSetra kA artha hai pradeza, kAla kA artha hai paryAya aura bhAva kA artha hai guNa / jisameM ye dravya-guNa-paryAya aura pradeza sammilita haiM, usakA nAma hI vastu hai|" AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI ne kahA hai ki "anAdinidhana vastue~ bhinna-bhinna apanI maryAdA sahita pariNamita hotI haiN|" yahA~ 'anAdinidhana' kahakara kAla kI bAta kahI hai| jaba dRSTi ke viSaya meM paryAya kA niSedha kiyA jAtA hai to hama uparyukta kAla nAmaka aMza kA niSedha samajha lete haiM, jabaki vastu ke jo cAra aMza-dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa haiM, unameM kAlAMza to dRSTi ke viSaya meM zAmila hai| use dravya meM se nikAla dene para to dravya ke hI khaNDita hone kA khatarA hai; phira bhI ajJajanoM dvArA kAla aMza ko paryAya samajhakara usakA niSedha kara diyA jAtA hai| AcArya samantabhadra ne bhI yahI kahA hai ki - kAla ke binA akhaNDa vastu svIkAra nahIM kI jA sktii| AcArya amRtacandra ne bhI likhA hai ki - 'na dravyeNa khaNDayAmi, na kSetreNa khaNDayAmi, na kAlena khaNDayAmi, na bhAvena khaNDayAmi / na to maiM dravya se khaNDita hU~, na kSetra se khaNDita hU~, na kAla se khaNDita hU~ aura na bhAva se khaNDita hU~, maiM to eka akhaNDa tattva huuN|' yadi vastu meM se kAla-khaNDa nikAla diyA jAya to vaha vastu kAla se khaNDita ho jAyegI aura phira vaha vastu hI nahIM rhegii| dravyArthika evaM paryAyArthikanaya kA viSaya : dekho, jisaprakAra guNoM kA abheda dravyArthikanaya kA viSaya hai aura guNabheda paryAyArthikanaya kA, pradezoM kA abheda dravyArthikanaya kA viSaya aura pradeza bheda paryAyArthikanaya kA, dravya kA abheda (sAmAnya) dravyArthikanaya kA viSaya hai aura dravyabheda (vizeSa) paryAyArthikanaya kA; usIprakAra kAla (paryAyoM) kA abheda arthAt paryAyoM kA paraspara anusyUti se racita pravAhakrama arthAt akhaNDa Saali 22 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | dhArApravAhIpanA athavA paryAyoM kI nirantaratA (nityatA) dravyArthikanaya kA viSaya hai aura kAlabheda arthAt | || paryAyoM kA kAlakhaNDa paryAyArthikanaya kA viSaya banatA hai| dravyArthikanaya kA viSaya hI dRSTi kA viSaya hai; kyoMki dravyArthikanaya kA viSaya abheda hai aura nirvikalpatA kA janaka hai| paryAyArthikanaya kA viSaya bheda hai aura vikalpa kA janaka hai ata: dRSTi kA viSaya | nahIM ho sktaa| pravacanasAra meM jo saiMtAlIsa naya kahe haiM, unameM vikalpanaya aura avikalpanaya meM vikalpanaya kA artha bheda aura avikalpanaya kA artha abheda hI hai| guNa evaM paryAya kA svarUpa - dhyAna rahe, jaisI nityatA aura anityatA meM nityatA dravya va anityatA paryAya hai, vaise nityatva va anityatva jo AtmA ke dharma haiM, unameM dravya va paryAya kA bheda nahIM hai; kyoMki ve donoM guNa haiM, dharma haiM, ataH usameM koI bhI paryAya nahIM hai| isItaraha sarvajJatA paryAya aura sarvajJatvazakti guNa hai, sarvadarzIpanA paryAya hai aura sarvadarzitva nAma kI zakti (guNa) hai| inameM jo-jo paryAyeM haiM, ve dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM haiM aura sarvajJatva, sarvadarzitva, nityatva, anityatva Adi abhedarUpa se guNa (dharma) haiM, ve dRSTi ke viSaya meM sammilita haiM; kyoMki ye saba guNa ke hI rUpAntara haiN| "anvayino guNAH athavA sahabhuvA guNA iti guNalakSaNaM / vyatirekiNaH paryAyA athavA kramabhuvA paryAyA iti paryAya lkssnnm|" 'yaha vahI-yaha vahI' yaha anvaya kA lakSaNa hai / yaha anvaya arthAt sAtha-sAtha rahanevAle guNa haiM, jo bhinna haiM ve paryAyeM haiM, ye kramazaH guNa va paryAya ke lakSaNa haiN| apane-apane vizeSa va sAmAnya guNoM ke sAtha abhinnatA hone se sabhI dravya guNAtmaka haiN| hama paryAya ke nAma para guNoM ko bhI dRSTi ke viSaya meM se na haTA deM, isalie | guNa va paryAya kA svarUpa jAnanA jarUrI hai| Saali Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zAstroM meM guNoM ko bhI paryAya nAma se kahA gayA hai| jaise ki - paryAyeM do prakAra kI hotI haiM - 1. sahabhAvI 2. kramabhAvI / sahabhAvI paryAya guNa ko kahate haiM aura kramabhAvIparyAya paryAya ko kahate haiN| ataeva hama paryAya ke nAma para sabhI paryAyoM ko bhI dRSTi ke viSaya meM se nikAla nahIM skte| yadi hama paryAya kA lakSaNa nahIM samajheMge to kisa paryAya ko hama dRSTi ke viSaya meM sammilita kareM aura kise sammilita nahIM kareM - yaha nirNaya nahIM kara skeNge| ataH hameM guNa va paryAyoM kA samyaksvarUpa samajhanA evaM unakA prayoga karane kA jJAna honA atyanta Avazyaka hai| ___vyavahAranaya kI upayogitA - jainadarzana meM kisa naya ko kahA~ mukhya aura kahA~ gauNa karanA - yaha viveka vaktA ko to honA hI caahie| anyathA vaha jinavANI kA vaktA nahIM ho sktaa| Agama meM bhI yahI kahA hai ki vaktA ke abhiprAya ko naya kahate haiN| kisa naya kA kaba/kahA~/kaise prayoga karanA - yaha vaktA ke abhiprAya para nirbhara karatA hai| udAharaNArtha - 'rAtribhojana nahIM karanA cAhie' - yaha kathana vyavahAranaya kA hai ki nizcayanaya kA? yadi isa vyavahAranaya ke kathana ko kabhI bhI mukhya nahIM kareMge to isakA artha yaha ho jAyegA ki sabhI ko rAta meM khAne denA caahie| yadi hama aisA kaheMge ki - "dvi indriyAdi jIvoM kI hiMsA nahIM karanA cAhie" to vyavahAranaya mukhya ho jAyegA isa bhaya se vyavahAranaya kA upadeza hI na deM to caraNAnuyoga kA kyA hogA? aura hIna AcaraNavAle ko tattvajJAna bhI kaise hogA ? 000 22 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 za lA kA pu ru Sa (23) kyA paryAya dRSTi ke viSaya meM zAmila hai ? zrotA ke mana meM zaMkA huI yadi aisA hai to phira paryAya dRSTi ke viSaya meM kisa rUpa meM zAmila hai ? hA~, paryAya dRSTi ke viSaya meM zAmila to hai; parantu viSaya banane ke rUpa meM paryAya bhI dRSTi ke viSaya meM zAmila hai| jaise ki karanTa vAhaka bijalI ke tAra meM karanTa tabataka nahIM AtA hai, jabataka vaha usa pAvara plaga ko sparza nahIM karegA, jisameM bijalI bahatI hai; usIprakAra jabataka paryAya jJAyakasvabhAvI nija jIvadravya | ko sparza nahIM karegI, tabataka paryAya meM kevalajJAna nahIM hogaa| svabhAva meM to sarvajJatvazakti par3I huI hai, lekina jabataka paryAya usa svabhAva kA sparza nahIM karegI, to usameM kevalajJAna kahA~ se AegA? isa apekSA se paryAya dRSTi ke viSaya meM zAmila hai arthAt dRSTi ke viSaya meM milI huI hai| paryAya ne svabhAva kA Azraya liyA, isalie bhI paryAya dRSTi ke viSaya meM zAmila hai| jaba paryAya usa dravya ko jJAna kA jJeya banA rahI hai, zraddhA ya kA zraddheya banA rahI hai, jaba sAre guNa Atmasammukha ho gae haiM, sArI paryAyeM Atmasammukha ho gaI haiM tathA AtmA kA atIndriya Ananda kA jharanA bhI paryAyoM meM phUTa par3A hai aura usa Ananda meM kahIM antarAla bhI nahIM arthAt Ananda kI akhaNDadhArA paryAya meM baha rahI hai| jaba paryAya ne usa dravya ke prati apane Apako itanA samarpita kara diyA hai to phira paryAya ko dravya meM zAmila hone ke lie aura kyA karanA hai ? meM 5od of do p 5 paryAya dravya meM zAmila hone ke lie dravya ke sAtha ekAkAra taka ho gaI tathA usane apanA nAma taka badala liyA arthAt paryAya ne apanA svara bhI aisA kara liyA ki 'maiM dravya hU~, maiM AtmA hU~, maiM trikAlIdhruva, anAdianaMta, akhaNDa huuN|' isaprakAra viSaya banane kI apekSA 'paryAya' dRSTi ke viSayabhUta dravya meM zAmila hI hai / yadi paryAya dravyamaya nahIM ho to paryAya meM trikAlajJa kevalajJAna hI nahIM hogaa| upayoga kI ekAgratA ko bhI vi Sa zA mi la hai ? sarga Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (258 za dhyAna kahA jAtA hai aura upayoga svayaM paryAya hai / aba yadi vaha upayoga (paryAya) trikAlIdhruva meM abheda ekAkAra nahIM ho to AtmA kA dhyAna nahIM hogaa| una donoM ke bIca meM yadi thor3I bhI sAMdha (gepa) rahegI, | to AtmA kA nirantara dhyAna kaise hogA ? lA kA pu ru Sa Agama meM pradezoM kI akhaNDatA ko vastu kI samagratA aura pariNAmoM kI akhaNDatA ko vRtti kI samagratA pa kahA hai| vastu dravya, kSetra, kAla aura bhAvamaya hotI hai / vastu meM do cIjeM hotI haiM / - eka kA nAma hai ryA vistArakrama aura dUsarI kA nAma hai pravAhakrama / vistAra krama kSetra kI apekSA hotA hai aura pravAhakrama kAla ya kI apekSA hotA hai / AtmA ke asaMkhyAta pradezoM ko isaprakAra phailA deM ki eka pradeza meM dUsarA pradeza na | rahe to ve pradeza sampUrNa loka meM phaila jAe~ge / paramANu kI racanA SaTkoNamaya hotI hai isakAraNa jagaha bilkula bhI khAlI nahIM rahatI hai, bIca meM jisaprakAra paramANu meM chaha tarapha se chaha paramANu cipaka sakate haiM; usIprakAra AtmA ke pradezoM meM bhI eka pradeza ko chaha pradeza ghere hue haiN| AtmA ke ve pradeza anAdikAla se anaMtakAla taka usI sthiti meM raheMge, | cAhe ve pradeza sampUrNa lokAkAza meM phaila jAyeM yA ve choTe zarIra meM Akara simaTa jaayeN| 5ots do kevalI samudghAta meM jo lokapUraNadazA hotI hai, usameM lokAkAza ke eka-eka pradeza ke Upara AtmA kA eka-eka pradeza rahatA hai arthAt jitane lokAkAza ke pradeza haiM, utane hI eka AtmA ke pradeza haiM; AtmA ke lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradezI hai| lokAkAza meM jo asaMkhyAta pradeza haiM arthAt tInoM loka meM vi jo Upara-nIce, agala-bagala meM pradeza haiM, una pradezoM kA sthAna anAdi kAla se nizcita hai aura anaMtakAla | taka rhegaa| eka bhI pradeza eka iMca bhI idhara-udhara nahIM hilegA tathA una pradezoM meM eka pradeza ke chahoM kaSAyoM meM kisa-kisa tarapha kauna-kauna se pradeza raheMge, yaha bhI nizcita hai / Sa jisaprakAra rUmAla meM jo dhAge rahate haiM, ve agala-bagala se eka nizcita krama meM bune rahate haiN| rUmAla | ko hama cAhe jaisA bhI ghumAte raheM, phira bhI unakA krama bhaMga nahIM hotA hai arthAt krama badalatA nahIM hai / bhI ke ya meM zA hai ? sarga 23 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFE FFF isaprakAra pradezoM kA eka nizcita krama hai aura usI krama meM ve rahate haiM arthAt una pradezoM kA eka vyavasthita krama hai aura vaha krama anAdikAla se hai aura anantakAla taka rahegA, use kabhI bhI badalA nahIM jA sakatA hai| lokAkAza ke pradezoM ke samAna AtmA ke pradezoM kA bhI nizcita krama hai| jaba AtmA ke pradeza sampUrNa loka meM phaila jAte haiM, taba bhI AtmA ke pradezoM kA krama vahI rahatA hai| vaha krama kabhI badalA nahIM jA sakatA hai; ise hI vistArakrama kahate haiN| | jisaprakAra vistArakrama meM pradezoM ke sthAna ko badalA nahIM jA sakatA hai, usIprakAra pravAhakrama meM paryAya ko nizcita samaya se badalA nahIM jA sakatA hai| jisaprakAra pradezoM kA krama sunizcita hai; usIprakAra anAdikAla se lekara anaMtakAla taka jitane samaya haiM, unameM pratyeka dravya kI pratyeka paryAya eka-eka samaya meM khacita hai, na to yaha saMbhava hai ki kala kI paryAya ko Aja le AyeM yA Aja kI paryAya ko kala meM le jaayeN| ___yadi kitAba meM se pIche ke eka peja ko Age lAnA ho to phAr3akara lAnA par3egA, peja phAr3ane se phira vaha kitAba akhaNDa nahIM rhegii| yadi dravya ke eka pradeza ko dUsarI jagaha haTAnA ho to dravya ke Tukar3e karane par3eMge / Tukar3e karane se vastu akhaNDa nahIM rahegI; jabaki vastu use kahate haiM, jo akhaNDa ho arthAt jisake khaNDa nahIM ho sakeM; ataeva pradezoM ko eka jagaha se dUsarI jagaha badalA nahIM jA sakatA hai| jisaprakAra vistArakrama meM yaha niyama hai ki eka pradeza ko dUsarI jagaha nahIM badalA jA sakatA hai; usIprakAra pravAhakrama meM bhI yaha niyama hai ki eka paryAya ko kabhI bhI dUsarI jagaha badalA nahIM jA sakatA hai| jaise - kisI kI siddhaparyAya eka lAkha varSa bAda ho aura vaha abhI lAnA cAhatA ho to vaha svakAla meM se jo siddhaparyAya nikAlegA to eka kaTa to vahA~ laga jAegA aura jahA~ lAnA cAhegA, vahA~ para bhI eka kaTa laga jaaegaa| yadi eka paryAya ko samaya se pahale koI sthAnAMtarita karanA cAhegA to AtmA kI anAdianaMtatA khaNDita ho jAyegI; jabaki vastu use kahate haiM, jo akhaNDa rahatI hai| ataeva paryAya ko kabhI bhI || sarga badalA nahIM jA sktaa| F FFFEE ote oE Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 // eka lAkha varSa bAda AnevAlI siddhaparyAya ko yadi vaha lAnA cAhegA to siddhaparyAya Ane ke bAda | saMsAraparyAyoM kA kyA hogA? siddhaparyAya lAne ke lie unheM khatma karanA pdd'egaa| yadi unheM khatma kiyA to utanA dravya khaNDita ho jaaegaa| jaise nau mITara kI dhotI meM se bIca meM se yadi eka mITara nikAla diyA | jAtA hai to vaha ATha mITara raha jAegI aura bIca meM eka jor3a laga jAvegA; usIprakAra yadi AtmA meM se | utane samaya kI saMsAra paryAyeM nikAlI gaIM to AtmA kAla se khaNDita ho jAegA, utanA choTA ho jAyegA, anAdi-anaMta nahIM rahegA aura usameM eka jor3a laga jaayegaa| ___jisaprakAra vastu meM kSetra kI akhaNDatA hotI hai, kAla kI akhaNDatA hotI hai; usIprakAra vastu meM guNoM kI akhaNDatA bhI hotI hai| yadi eka guNa kA rUpa dUsare meM na ho to guNa bikharakara alaga-alaga ho jaayeNge| yadi jJAnaguNa meM astitva guNa kA rUpa nahIM ho to jJAnaguNa kA astitva hI nahIM rahegA, phira jJAna gadhe ke sIMga ke samAna ho jaayegaa| astitva guNa meM yadi prameyatvaguNa kA rUpa nahIM ho to astitvaguNa jAnA hI nahIM jA skegaa| yadi jJAnaguNa anaMtaguNoM meM vyApta nahIM hogA to phira pUrA AtmA jJAnI kaise hogA? taba jJAnaguNa hI cetana hogA, AtmA ke zeSa guNa acetana raheMge; kyoMki jJAnadarzana ko hI cetanA kahA jAtA hai; isalie guNabheda iSTa nahIM haiN| ___yadi guNabheda ko sarvathA svIkAra karate haiM to bAkI ke samasta guNa acetana ho jAte haiM; kyoMki vaha cetanatA usameM se alaga ho gii| cInI meM se yadi miThAsa nikala jAe to cInI na to khArI hogI, na mIThI hogii| yadi usa cInI meM rasa nahIM rahegA to vaha kucha bhI nahIM hogii| vaise hI yadi AtmA meM se cetanaguNa nikala gayA to bAkI ke guNa bhI acetana ho jaayeNge| isaprakAra vastu meM kSetra kI akhaNDatA evaM kAla kI akhaNDatA ke sAtha-sAtha guNoM kI akhaNDatA bhI hotI hai| ___ zaMkA - jaba kSetra ko badalane ke bAre meM kisI ko koI vikalpa nahIM hotA hai to phira paryAya ko badalane || | ke bAre meM vikalpa kyoM utpanna hotA hai ? FFep REFE Eate AE Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FE FOR // samAdhAna - hameM paryAya ko badalane kI icchA isalie hotI hai; kyoMki AtmA ke pradeza (kSetra) ke za | palaTane se koI bigAr3a-sudhAra nahIM hai| yadi mAthe meM sthita AtmA ke pradeza paira meM cale jAyeM yA paira meM sthita pradeza mAthe meM A jAyeM to hameM koI duHkha nahIM hotA hai; isalie pradezoM ke kAraNa koI bigAr3a-sudhAra nahIM hai| | cU~ki paryAya meM bigAr3a-sudhAra hotA hai arthAt koI paryAya hameM duHkhamaya lagatI hai aura koI sukhamaya, isalie paryAya ko badalane kI icchA hotI hai| lekina paryAya ko badalA nahIM jA sakatA hai| paryAya ke saMbaMdha meM jo hamArA ajJAna hai, use to badalA jA sakatA hai; lekina paryAya ko nhiiN| jisaprakAra vistAra ke krama ko kSetra kahate haiM, usIprakAra pravAha ke krama ko kAla kahate haiN| jisaprakAra kSetra se bhagavAna AtmA akhaNDa hai, usIprakAra kAla se bhI bhagavAna AtmA akhaNDa hai| yadi hama logoM kI samajha meM yaha bAta A jAya ki kAla se bhagavAna AtmA akhaNDa hai' to phira hama paryAya ko palaTane kI bAta soceMge hI nahIM; kyoMki usameM palaTAva ho hI nahIM sakatA hai| zaMkA - yadi aisA hai to hamAre puruSArtha kA kyA hogA? samAdhAna - are bhAI! jisa dina hameM yaha bAta samajha meM AegI, usa dina hI saccA puruSArtha prakaTa hogaa| abhI to hama ajJAnavaza rAga-dveSa ke janaka para meM phera-phAra karane ko, dhanArjana evaM kAmabhoga kI kriyAoM ko puruSArtha samajhate haiM, jo vastuta: naraka nigoda meM DAlanevAlA, saMsAra meM ghumAnevAlA anyathA puruSArtha hai| asalI puruSArtha to usa dina prakaTa hogA jisa dina hama yaha svIkAra kareMge ki bhagavAna AtmA kAla se bhI akhaNDa hai arthAt paryAya meM bhI parivartana nahIM kiyA jA sktaa| isaprakAra pradezoM kI akhaNDatA ko vistArakrama kahate haiM aura vaha pradezoM kI akhaNDatA dravyArthikanaya kA viSaya hai| ve sabhI pradeza anAdi-anaMta aura akhaNDa haiN| akhaNDa hone ke bAvajUda bhI unako alaga-|| sarga alaga jAnA jA sakatA hai| yadi unako alaga-alaga nahIM jAnA jA sakatA hotA to hamane yaha kaise jAnA ||23 FFFep FEEote AE Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE || ki una pradezoM kI saMkhyA asaMkhya hai, ananta nahIM? ve sabhI akhaNDa hone ke sAtha jude-jude bhI haiM / yadyapi | | ve jude ho nahIM sakate haiM, phira bhI ve jJAna meM jude-jude jAne jAte haiN| pradeza kI taraha guNa bhI jude nahIM ho sakate haiM; lekina ve bhI jude-jude haiN| alaga-alaga nahIM honA - | yaha dravya kI pahacAna hai aura alaga honA - yaha paryAya kI pahacAna hai| vizeSa ko, guNa ko, pradeza ko, kAla ke khaNDa ko - ina sabhI ko paryAya kahate haiN| kSetra kI akhaNDatA ko asaMkhyapradezI kahA jAtA hai| jaba asaMkhya pradezI kahA jAtA hai, taba pradeza | vizeSaNa bana jAte haiM arthAt asaMkhya pradezI eka akhaNDa vastu kA bodha karAtA hai tathA jaba asaMkhya pradeza kahA jAtA hai, taba vaha bheda kA bodha karAtA hai| ___ yadi anubhava meM alaga-alaga pradeza khyAla meM Ate haiM to AtmA kA anubhava nahIM hogA, apitu vikalpa kI hI utpatti hogI; anantaguNa alaga-alaga khyAla meM Ae to bhI AtmA kA anubhava nahIM hogA, apitu vikalpa kI utpatti hogI; yadi alaga-alaga paryAyeM bhI anubhava meM AtI haiM, taba bhI AtmA kA anubhava nahIM hogA, apitu vikalpa kI hI utpatti hogii| ____ jaba kSetrasaMbaMdhI bheda kA vikalpa, kAlasaMbaMdhI bheda kA vikalpa, dravyasaMbaMdhI bheda kA vikalpa aura bhAvasaMbaMdhI bheda kA vikalpa - ye sabhI vikalpa nahIM hote haiM, taba vaha anubhUti kA kAla hai| usa samaya jo dravyadRSTi kA viSaya banatA hai; vahI dravyArthikanaya kA viSaya hai| yahA~ vyatireka kA artha hotA hai viparIta yA pRthakatA, bhinna-bhinnapanA / jaise akhaNDatA kA viparIta khaNDa hai arthAt akhaNDatA kA vyatireka khaNDa hai; usIprakAra vastu kI samagratA ke vyatireka ko pradeza aura pariNAmoM kI samagratA ke vyatireka ko paryAya kahA jAtA hai| pariNAmoM kI samagratA ke vyatireka ko paryAya kahate haiM, lekina mAtra yaha paryAya paryAyArthikanaya ke || 23 FFep REFE Eate AE Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263) za lA kA pu ru Sa viSayavAlI paryAya nahIM hai; kyoMki paryAyArthikanaya ke viSayavAlI paryAya meM to pradezoM kA vyatireka bhI zAmila hai, guNoM kA vyatireka bhI zAmila hai| jabaki isa paryAya meM mAtra kAla kA vyatireka hI AtA hai| samajhane meM parezAnI yaha hai ki donoM kA nAma hI paryAya hai, donoM ko hI paryAya kahA jAtA hai / abhI jo yaha kahA thA ki 'yadi vistArakrama kA kAraNa pradezoM kA vyatireka hai aura pravAhakrama kA kAraNa pariNAmoM kA vyatireka hai to pradezoM aura pariNAmoM kA anvaya anusyUti se racita vistAra aura pravAha; kSetra aura kAla kI samagratA (akhaNDatA) kA kAraNa honA caahie|' to yahA~ para 'pradezoM kA anvaya' kA tAtparya anusyUti se racita vistAra hai aura 'pariNAmoM kA anvaya' kA tAtparya anusyUti se racita pravAha hai| 1 jisaprakAra vistArakrama kA kAraNa pradezoM kA vyatireka hai to pradezoM kA anvaya kSetra kI samagratA ( akhaNDatA) kA kAraNa honA cAhie; usIprakAra pravAhakrama kA kAraNa pariNAmoM kA vyatireka hai to pariNAmoM kA anvaya kAla kI samagratA (akhaNDatA) kA kAraNa honA cAhie / dasa nayoM meM jo eka anvayadravyArthikanaya hai, usa anvayadravyArthikanaya kA viSaya yahI anvaya hai / anvaya dravyArthikanaya kA viSaya hai aura vyatireka paryAyArthikanaya kA viSaya hai tathA usa dravyArthikanaya ke viSayabhUta anvaya meM guNoM kA anvaya, pradezoM kA anvaya aura paryAyoM kA anvaya - sabhI kA anvaya | zAmila hai, vyatireka kisI kA bhI zAmila nahIM hai / dRSTi ke viSaya meM kAla kA anvaya zAmila hai, kAla kA vyatireka zAmila nahIM hai; kSetra kA anvaya zAmila hai, kSetra kA vyatireka zAmila nahIM hai / yahA~ vyatireka kA artha pRthakatA hai, bhinna-bhinnapanA hai| isa viSaya ko samajhane ke lie citta kI ekAgratA kI atyaMta AvazyakatA hai, isake lie citta kA anvaya Avazyaka hai, yadi citta vyatirekoM meM ulajhA huA hai to viSaya samajha meM nahIM AegA / isaprakAra yaha atyaMta spaSTa hai ki pravAha kI nirantaratA ko bhI nityatA kahate haiM; kyoMki nityatA aura pa 5 o d of do p F ya bhI dR STi ke vi Sa ya meM zA mi hai ? sarga Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ||| anityatA meM kAla kI apekSA hI mukhya hai / ataH nitya kA artha; 'vastu kI sadA upasthiti' mAtra itanA hI abhISTa nahIM hai, apitu usameM pravAha kI nirantaratA bhI sammilita hai / yaha nityatA hI kAla kI akhaNDatA lA hai, jo dRSTi ke viSayabhUta dravya kA abhinna aMga hai| za kA pu ru Sa kAla kI apekSA vastu ke nitya aura anitya- ye do pakSa hote haiN| jaba hama vastu ko nitya kahate haiM to usa nitya kA artha hama yaha samajhate haiM ki 'jo hamezA kAyama rahe' usakA nAma nitya hai; parantu yahA~ yaha kahate haiM ki jo nirantara trikAla palaTanApanA hai, vaha bhI kAla kI nityatA hai / 'anAdikAla se lekara anaMtakAla taka pratyeka dravya prati samaya palaTegA, eka samaya bhI palaTe binA nahIM rahegA, yaha bhI kAla kI nityatA hai / jaisA vastu kA svabhAva 'kabhI nahIM palaTanA hai' vaisA hI vastu kA svabhAva 'pratisamaya palaTanA' bhI hai| | vastu kA dravyasvabhAva kabhI nahIM palaTanevAlA hai aura vastu kA paryAyasvabhAva pratisamaya palaTanevAlA hai / ye | donoM hI vastu ke nitya svabhAva haiM / zrotA ko zaMkA hai ki "he prabho ! yadi yaha palaTanA bhI vastu kA nitya svabhAva hai to usakA paryAyasvabhAva nAma kyoM rakhA ?" divyavANI meM samAdhAna AyA - "palaTanevAlA svabhAva hone se usakA paryAyasvabhAva nAma rakhA / paryAyasvabhAva vastu kA hI svabhAva hone se dravyasvabhAva hI hai| paryAya ke bAre meM, paryAya kI tarapha se kahA jAtA hai, isalie paryAyasvabhAva kahA jAtA hai| paryAyasvabhAva kA tAtparya paryAya kA svabhAva nahIM hai, balki dravyoM aura guNoM meM jo nirantara pariNamana hotA hai, usako paryAyasvabhAva kahA jAtA hai| vastuta: dravya va guNoM kA svabhAva svayaM pariNamanazIla hai / 'vastu meM pratisamaya parivartana hotA hai' vastu kA paryAyasvabhAva yaha batAnevAlA hai / yaha paryAyasvabhAva nitya hai, anitya nahIM / jisaprakAra dravya kA bhI nahIM palaTanA svabhAva hai; usIprakAra dravya kA nirantara palaTanA bhI svabhAva hai| pa ryA ya bhI Sa ya meM zA hai ? sarga Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva pratisamaya palaTa rahA hai, anAdikAla se palaTa rahA hai evaM anaMtakAla taka palaTegA, phira bhI vaha | za || palaTakara kabhI ajIva nahIM hogA, basa yahI usakA nityapanA hai| ___'eka dravya kabhI dUsare dravyarUpa nahIM hotA hai' - isakA nAma hai kabhI nahIM palaTanA evaM apane meM nirantara parivartana hone kA nAma palaTanA hai| bhagavAna AtmA meM anaMtaguNa haiM va asaMkhya pradeza haiM aura una anaMta guNoM meM se kabhI bhI eka guNa kama nahIM hogA aura asaMkhya pradezoM meM se kabhI bhI eka pradeza kama nahIM hogaa| jisaprakAra yaha nityasvabhAva hai; usIprakAra 'pratyeka guNa meM pratisamaya pariNamana hogA' - yaha bhI nityasvabhAva hI hai| mAtra 'nahIM palaTanA' hI nityasvabhAva nahIM hai; apitu 'pratisamaya palaTanA' bhI nityasvabhAva hai| isaprakAra nitya meM 'vastu kI sadA upasthiti' mAtra itanA hI nahIM hai, apitu pravAha kI nirantaratA bhI zAmila hai| yaha nityatA hI kAla kI akhaNDatA hai, jo dRSTi ke viSayabhUta dravya kA abhinna aMga hai| dravya nitya hai aura paryAya anitya hai - yaha bhASA to adhUrI hai| pUrI bhASA to yaha hai ki 'dravyadRSTi se dravya (vastu) nitya hai aura paryAyadRSTi se dravya anitya hai| nityatA va anityatA kA viziSTa artha : nityatA kA artha 'vastu kI sadA upasthiti' hI nahIM hai, apitu || usameM pravAha kI nirantaratA bhI zAmila hai; kyoMki nityatA aura anityatA donoM meM kAla kI apekSA hai| nityatA meM bhI kAla kI apekSA hai aura anityatA meM bhI kAla kI apekSA hai| vastu nitya bhI kAla kI apekSA se hai aura anitya bhI kAla kI apekSA se hai| dravya, kSetra, kAla, bhAva meM kAla ko paryAya kahate haiN| dravya-guNa-paryAya meM paryAya ko kAla kahA jAtA hai, bhAva ko guNa kahA jAtA hai aura dravya svayaM vastu hai; isaprakAra dravya-guNa-paryAya meM pradezoM ko zAmila nahIM kiyA hai| jisaprakAra guNoM meM svabhAvabheda hai, vaisA svabhAvabheda pradezoM meM nahIM hai| jJAna, darzana guNoM kI bhA~ti pradezoM || sarga | meM aisA koI bheda nahIM haiM ki yaha pradeza dekhane kA kAma karegA yA yaha pradeza jAnane kA kAma kregaa| // 23 FFFep FEEote AE Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (266 za lA kA pu ru Sa nityatAvAlA kAla kA khaNDa dRSTi ke viSayabhUta dravya meM zAmila hai aura usa nityatA meM 'kabhI nahIM palaTanA' hI nahIM; apitu 'nirantara palaTanA' bhI zAmila hai| yadi hama nirantara palaTane ko anityatA kahakara dravya meM se nikAlate haiM to mAtra paryAya hI nahIM nikalegI; apitu anityatva nAma kA dharma bhI nikala jAegA aura yadi bhagavAna AtmA meM se eka dharma yA guNa bhI bAhara nikalatA hai to vaha bhagavAna AtmA bhAva se khaNDita ho gyaa| yadi vastu meM se anityatva ko nikAlA ryA jAtA hai, to paryAya nahIM nikalegI, apitu anityatva nAma kA dharma hI nikala jAegA; ataH yaha kAla saMbaMdhI ya bhUla nahIM hai; apitu bhAvasaMbaMdhI bhUla hai; kyoMki anityatva dharma guNa hai aura guNa bhAva ko kahate haiM / anusyUti se racita pravAha do prakAra kA hotA hai, eka to vistArakrama vAlA anusyUti se racita pravAha tathA dUsarA pravAhakramavAlA anusyUti se racita pravAha / AtmA meM jo asaMkhya pradeza haiM; ve bikharakara kabhI alaga-alaga nahIM hote haiM; kyoMki unameM anusyUti se racita eka pravAha hai| jisaprakAra pradezoM meM anusyUti se racita pravAha hai; usIprakAra paryAyoM meM bhI anusyUti se racita pravAha hai| pUrvaparyAya aura uttaraparyAya - ye donoM pRthak-pRthak hone para bhI itanI majabUtI se jur3I haiM ki inakA jor3a sUta meM piroI gaI mAlA ke samAna kamajora nahIM haiM; apitu saMgamaramara se banI motiyoM kI mAlA ke samAna majabUta hai / jisaprakAra do pradeza alaga-alaga hone para bhI majabUtI se jur3e hue haiN| usIprakAra do paryAyeM bhI alagaalaga hone para bhI majabUtI se jur3e hue haiN| usIprakAra do paryAyeM bhI alaga-alaga hone para bhI andara se bahuta majabUtI se jur3I huI haiN| jisaprakAra do pradezoM ke bIca meM koI khAlI jagaha nahIM hai; usIprakAra do paryAyoM ke bIca meM bhI koI khAlI jagaha nahIM hai / jisaprakAra dravya meM do pradezoM ke bIca meM kSetra kI akhaNDatA hai; usIprakAra do paryAyoM ke bIca meM kAla pa 5ots do p bhI dR STi ke vi Sa ya meM zA mi hai ? sarga Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI akhaNDatA hai aura una pradezoM aura paryAyoM meM anusyUti se racita pravAha hai| jo anvayarUpa hai aura vaha anvaya dravya kA lakSaNa hai tathA paryAyoM meM jo paraspara vyatirekIpanA bhinnatA hai, vaha paryAya kA lakSaNa hai| paryAyoM ke pravAha kA nAma to dravya hai| yadi anusyUti se racita usa pravAha ko hI paryAya mAnakara dravya se nikAlate haiM to mAtra paryAya khaNDita nahIM hotI hai, apitu dravya khaNDita hotA hai| anusyUti se racita pravAha to nityatA kA lakSaNa hai| yadi usa nityatva nAmaka dharma ko nikAleMge to bhagavAna AtmA bhAva se khaNDita ho jaaegaa| yadi dravya meM se anusyUti se racita pravAha ko nikAlA to anvaya nikala jAyegA, jabaki nikAlanA (vyatireka) paryAya ko hai| una paryAyoM kA alaga nahIM hone kA hI nAma anusyUti se racita pravAha hai, vaha anvaya hai tathA vaha anvaya dRSTi ke viSaya meM zAmila hai| 'anusyUti se racita pravAha guNa hai, paryAya nhiiN| dRSTi ke viSayabhUta dravya meM (1) sAmAnya ke rUpa meM dravya (2) eka ke rUpa meM anaMtaguNoM kA akhaNDa piNDa (3) abheda ke rUpa meM asaMkhyapradezoM kA akhaNDapiNDa aura (4) nitya ke rUpa meM anaMtAnaMta paryAyoM kA sAmAnyAMza - ina sabhI ko zAmila kiyA gayA hai| anantAnanta paryAyoM ke sAmAnyAMza ko hI 'vRtti kA anusyUti se racita pravAha' kahA jAtA hai| paryAyoM ke pravAha se alaga koI anya nitya nahIM hai| dRSTi ke viSaya meM isa nitya kA niSedha nahIM hai| niSedha to guNabheda va pradezabheda kA hai| chaha dravyoM aura sAta tattvoM ke saMdarbha meM dRSTi kA viSaya : dravyavyavasthA meM to chaha dravyoM ko jIva evaM ajIva ke bheda se do dravyoM ke rUpa meM kahA jA sakatA hai; lekina tattvavyavasthA ke antargata sAtatattvoM ko jIva-ajIva - ina do tattvoM ke rUpa meM nahIM kahA jA sakatA hai, vahA~ to sAtatattvoM meM jIva, ajIva ke || bAda pRthak se Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa kA ullekha kiyA hai, isase spaSTa hotA hai ki AsravAdi || 23 FFFep FEEote AE Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE FFEp tattva ajIva meM zAmila nahIM haiN| isakA kAraNa yaha hai ki dravyoM meM jo pudgala Adi dravya haiM, ve ajIva hI| haiM, isalie unako ajIva meM zAmila kiyA jA sakatA hai, kintu Asrava mAtra ajIva hI nahIM hai, usameM pudgalarUpa dravyAsrava hone ke sAtha bhAvAsrava jIva kA pariNAma bhI hai| yadi AsravAdika ke jIvAsrava bheda karake jIva-ajIva meM zAmila karate haiM to vaha jIva dRSTi kA viSayabhUta jIva nahIM rahegA; jisake Azraya || se samyagdarzana kI prApti hotI hai; kyoMki jIvAsravAdi ko jIvatattva meM zAmila karane se rAga aura mithyAtva | bhI zAmila hotA hai, paryAya bhI zAmila hotI hai; isalie dRSTi ke viSayabhUta jIva meM se ina sabhI ko alaga rakhane ke lie AsravAdika jIva-ajIva se bhinna tattva kahe gaye / isaprakAra dRSTi kA viSayabhUta jIva-ajIva aura AsravAdika se bhI bhinna hai| yadi jIva ko mAtra ajIva se bhinna karate haiM to ajIva meM dravyAsravAdika hI zAmila hai, bhAvAsravAdika nahIM; ataeva dRSTi ke viSayabhUta dravya meM se bhAvAnuvAdika ko bhI nikAlane ke lie use AsravAdika se bhI bhinna kahA / dRSTi kA viSayabhUta dravya to bhAvamokSa arthAt mokSaparyAya se bhI bhinna hai; isalie mokSa ko bhI jIva meM zAmila nahIM kiyaa| jo ajIva aura AsravAdika - ina sabhI se bhinna hai - aise jIva ko dRSTi kA viSaya banAne para samyagdarzana kI prApti hogii| yaha tattvacarcA adhyAtma kA aMga hai aura dravyacarcA siddhAnta kA aMga hai| sabhI paryAyoM ko tattvavyavasthA meM alaga sthAna milA hai| tattvavyavasthA meM jaba paryAyoM ko arthAt Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ko alaga-alaga tattva kahakara jIva aura ajIva se alaga kara diyA hai to phira ye jIva aura ajIva meM kyoM zAmila hoMge? dravyavyavasthA meM to anya jIva ajIva meM hI zAmila hoMge; kyoMki vahA~ inakI koI alaga vyavasthA nahIM hai; lekina tattvavyavasthA meM jIva ko ajIva meM zAmila hone kI samasyA hI nahIM hai; kyoMki vahI ajIva pRthak tattva banA diyA hai| Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa - inameM jIva kI sabhI paryAyeM zAmila haiN| nigoda se lekara mokSa taka jIva kI samasta vikArI aura avikArI paryAyeM ina AsravAdika tattvoM meM || 23 FEEohenE Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BREFE | zAmila haiN| ina AsravAdika ke alAvA jIva kI aisI koI bhI paryAya nahIM hai, jise hama jIva meM zAmila za | karanA cAhe / kahane kA tAtparya yaha hai ki samasta vikArI aura avikArI paryAyeM AsravAdika pA~ca tattvoM meM hI zAmila haiM, jIva meM zAmila nahIM haiN| samasta vikArI aura avikArI paryAyoM se rahita jIvatattva hI dravyadRSTi kA viSaya hai| yahI isa kathana kA sAra hai| | ukta sampUrNa vivecana se yaha bAta ubharakara sAmane AtI hai ki dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA meM paryAyArthikanaya kI viSayabhUta sabhI paryAyoM meM se koI bhI paryAya zAmila nahIM hai| dhyAna rahe, paryAyArthikanaya | ke viSaya meM guNabheda, pradezabheda aura kAlabheda - ye sabhI to Ate haiM; parantu paryAyoM kA anusyUti se racita pravAha isa paryAyArthikanaya meM nahIM AtA hai| yaha dravyArthikanaya kA viSaya hai| paryAyoM se pAra bhagavAna AtmA ke Azraya se samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa nirmala paryAyoM kI utpatti hotI hai; mokSamArga kA prAraMbha hotA hai, mokSa hotA hai isI paryAyoM se pAra bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita hone kA nAma samyagdarzana, ise nija jAnane kA nAma samyagjJAna aura isameM hI jamane-ramane kA nAma samyakcAritra hai| 000 FFFep FEEote AE 23 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / dRSTi kA viSaya eka zrotA ke mana meM prazna uThA - adhyAtmiyoM ko to vyavahAranaya kA prayoga prayojanavAna nahIM hai ? uttara - yaha kahanA ucita nahIM hai; kyoMki 'yadi siddhAnta kA adhyayana karanA hai to vyavahAranaya kI mukhyatA se gommaTasAra kA svAdhyAya karanA Avazyaka hai aura yadi adhyAtma jAnanA hai to nizcayanaya kI mukhyatA se AtmakhyAti kA svAdhyAya karanA Avazyaka hai|| hA~, itanA avazya hai ki - AtmAnubhUti ke kAla meM nizcaya ko hI mukhya rakhanA cAhie, vyavahAra ko nhiiN| 'tattva ke anveSaNa ke kAla meM zuddhAtmA ko yukti arthAt naya-pramANa dvArA pahale jAne / pazcAt ArAdhanA ke samaya anubhava ke kAla meM naya-pramANa nahIM hai; kyoMki vaha pratyakSa anubhava hai| isaprakAra vyavahAra ke prayoga kA niSedha to mAtra anubhava ke kAla meM hai| tattva ke anveSaNa ke kAla meM to vyavahAra kA samarthana kiyA hai| ataH 'nizcaya ko hI sadaiva mukhya rakhanA, vyavahAra ko nahIM' - yaha bAta kahA~ rahI ?' vAstava meM to nizcaya se jyAdA vyavahAra kA kAla hai| jina jijJAsuoM ko samyagdarzana nahIM huA, unako to hamezA vyavahAra hI mukhya hai; kyoMki unakA to pUrA kAla tattvAnveSaNa kA hI hai| samyagdRSTi ko bhI chaha mahIne meM ekabAra hI kSaNika anubhUti hotI hai, usake atirikta samagrakAla to vyavahAra kA hI hai| paMcama guNasthAnavAle ko pandraha dina meM eka bAra aura vItarAgI munirAja ko bhI caubIsa ghaNTe meM kevala ATha ghaNTe hI anubhUti rahatI hai| solaha ghaNTe to unakA bhI vyavahAra meM samaya jAtA hai| yahA~ dhyAna rakhane yogya bAta yaha hai ki munirAja ke una ATha ghaNToM meM bhI lagAtAra anubhUti nahIM rahatI; . kyoMki yadi antarmuhUrta bhI lagAtAra anubhUti raha jAya to kevalajJAna ho jAtA hai| 24 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REFE ataeva tattvAnveSaNa ke kAla meM vyavahAra mukhya rahatA hai aura anubhUti ke kAla meM nizcaya / isaprakAra vyavahAra kI bhI upayogitA hai, vyavahAra ko pUrNarUpa se ur3AyA nahIM jA sktaa| | Agama meM jo 'paryAya ko gauNa karake' likhA hai, vahA~ gauNa kA artha paryAya kI sattA kI asvIkRti nahIM hai tathA 'mukhya so nizcaya aura gauNa so vyavahAra' - ina paribhASAoM kA artha yaha nahIM hai ki - nizcaya | ko sadaiva mukhya rakhanA cAhie aura vyavahAra ko sadaiva gauNa rakhanA caahie| dravyArthikanaya ke viSaya ko gauNa | karake aura paryAyArthikanaya ke viSaya ko mukhya krke|' aisA bhI usI Agama meM likhA milatA hai; parantu | isa bAta kI ora dhyAna na dekara yadi mAtra eka pakSa ko hI grahaNa kareMge to ekAnta hogaa| ata: aisA samajhanA cAhie ki - jo-jo paryAyArthikanaya ke viSaya haiM, unakI paryAyasaMjJA hai aura jo-jo dravyArthikanaya ke viSaya haiM, unakI dravyasaMjJA hai| jinakI dravyasaMjJA hai, ve dRSTi ke viSaya meM zAmila haiM aura jinakI paryAyasaMjJA hai, ve dRSTi ke viSaya meM zAmila nahIM haiN| isaprakAra adhyAtma meM guNabheda, pradezabheda, dravyabheda evaM kAlabheda - ina sabakI paryAyasaMjJA hai| ye dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM haiN| sAmAnya, abheda, nitya aura eka - ina cAroM kI akhaNDatA dravyArthikanaya kA viSaya hai, inameM bhI jo inakA ye cArapanA hai, vaha dRSTi kA viSaya nahIM hai; kyoMki vaha paryAyArthikanaya kA viSaya hai| zrotA kA prazna - prabho ! mukhya-gauNa kA sahI svarUpa kyA hai ? suno ! jise gauNa karanA ho, usakA niSedha na karake usake bAre meM kucha na kahanA hI gauNa karanA hai, niSedha karate hI to vaha mukhya ho jAtA hai| cAhe pratipAdana karo yA niSedha - donoM meM hI mukhyatA ho jAtI hai| jaise - dRSTi ke viSayabhUta AtmA meM paryAya nahIM hai - aisA kahakara hamane paryAyoM ko gauNa nahIM kiyA, balki mukhya kara diyaa| gauNa to usa viSaya meM cupa rahane kA nAma hai| kisI ghaTanA ko yA kisI vyakti ko bAra-bAra yAda karane evaM kisI na kisI rUpa meM use vyakta karate || rahane kA nAma gauNa karanA nahIM hai, balki use acarcita karanA hI gauNatA kA lakSaNa hai| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 aba a lA kA pu jaba aisA kahA jAtA hai ki - "dRSTi ke viSaya meM paryAya sammilita nahIM hai, taba 'paryAya' kA artha mAtra | dravya-guNa- paryAya vAlI 'paryAya' hI nahIM hotA hai, usa paryAya meM guNabheda, pradezabheda, dravyabheda evaM kAlabheda bhI sammilita hai|" dravya ko yadi ananta guNoM ke rUpa meM alaga-alaga karake dekhA jAyegA to dravya nahIM dikhegA; balki anantaguNa dikheNge| jaba anantaguNoM ko abheda karake dekheMge, taba hI dravya dikhAI degaa| jabataka jJAna-darzana| cAritra bhedarUpa se dikhAI deMge, tabataka AtmA nahIM dikhegaa| ananta guNoM ke abheda kA nAma dravya hai| yadyapi dravya meM jo ananta guNa haiM, una sabhI meM lakSaNa bheda haiM / jaise- jJAna guNa kA kAma jAnanA, darzana guNa kA kAma dekhanA, zraddhA guNa kA kAma apanApana sthApita karanA / ina sabhI ke lakSaNa alaga-alaga hone se ye jude-jude haiM; kintu ye kabhI bhI bikhara kara alaga-alaga nahIM hote| ye guNa anAdi se anantakAla taka eka dUsare se anusyUta haiM aise ananta guNoM ke abheda ko dravya kahate haiM / - bheda para lakSya rakhane se abhedavastu khyAla meM nahIM AtI hai, isalie bheda ko gauNa karanA hogA / ' yadi bheda ko gauNa nahIM kiyA to bheda kA abhAva mAna liyA jAyegA / horo dra vya kA jahA~ kahIM bhI aisA kahA jAtA hai ki- 'bheda to hai hI nahIM' vaha bhI gauNa karane ke artha meM hI kahA jAtA hai; abhAva ke artha meM nahIM; parantu bhASA niSedha jaisI lagatI hai; kyoMki aise niSedha kI bhASA kA prayoga | kie binA gauNa kara hI nahIM pAte / ataH niSedha yA abhAva jaisI bhASA bolanA vaktA kI majabUrI hai / jaise - kisI cIja ko tIra kA nizAnA lagAnA hotA hai to dUsarI A~kha ko banda karake dekhate haiM, yadi vi dUsarI A~kha banda nahIM kareMge to lakSya spaSTa dikhAI nahIM degaa| isaprakAra dUsarI A~kha se nahIM dekhane kA nAma | usa A~kha ko gauNa kara denA hai, jisataraha lakSyabheda ke lie dUsarI A~kha sarvathA phor3anA nahIM; balki banda karanA hai; usItaraha dUsarA pakSa gauNa kiyA jAtA hai, usakA sarvathA niSedha nahIM kiyA jaataa| bhale hI bhASA niSedha kI hI kyoM na ho| dR Sa ya sarga Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (273 za lA kA pu ru Sa bheda bhI vastu kA vaisA hI svarUpa hai jaisA ki abheda / yadi bheda ko vastu meM se nikAla diyA to pUrI vastu hI khaNDita ho jAyegI / isalie bheda ko gauNa karane ke lie kahA jAtA hai, niSedha ke lie nahIM / yadi abheda vastu ko spaSTa dekhanA ho to bheda ko gauNa karanA hI hogaa| usa bhedavAlI A~kha ko abheda ko dekhate samaya hI sarvathA banda rakhanA hai, hamezA banda nahIM rakhanA hai| samaya Ane para use kholanA bhI par3egA / AtmA meM dravyabheda, kSetra bheda, kAlabheda aura guNa bheda to raheMge, kintu yadi dRSTi ke viSayabhUta AtmA ko prApta karanA hai to ina bhedoM ko gauNa karanA hogA, ina cAroM ke abhedasvarUpa para dRSTi karanI hogii| yadyapi bheda bhI vastu ke svarUpa meM sammilita hai aura abheda bhI sammilita hai, kintu nirvikalpa anubhUti bheda ke lakSya se nahIM hotii| isa prayojana se bheda ko gauNa karanA Avazyaka hai| hA~, jaba bAta ko vistAra | se samajhanA / samajhAnA ho taba bheda ko mukhya kiyA jAtA hai| jaba hama paryAya ko nahIM dekhate, paryAya kI upekSA karate haiM, taba bhI hamArA prayojana paryAya ko zuddha karanA hI hotA hai / kA jisaprakAra anApa-zanApa kharca karanevAle beTe ko usakA pitA mana-mAnA paisA nahIM detA hai, pUrva meM die paise kA bhI hisAba pUchakara maryAdita hI detA hai to usameM bhI pitA kA prayojana usa beTe ke lie hI paisoM kI bacata karanA hotA hai / yadyapi vahI pitA bAda meM usako pA~ca karor3a arthAt samasta sampatti denevAlA hai, parantu abhI usI beTe ke hita meM hI anAvazyaka pA~ca rupaye bhI nahIM detA hai / isIprakAra paryAya kI zuddhi ke lie hI paryAya ko dRSTi ke viSaya meM gauNa karate haiM / phira bhI yahA~ paryAya sarvathA gauNa kahA~ huI? 'paryAya kI zuddhi ke lie' - isa apekSA to paryAya mukhya hI hai na! isI sambandha meM nimnAMkita kathana draSTavya hai - vi "apanI Atmavastu ke ina cAra yugaloM meM sAmAnya, abheda, nitya aura eka - inakI ekatA dravyArthikanaya kA viSaya banatI hai aura isIkAraNa isakA nAma dravya hai| basa yahI dravya dravyadRSTi kA viSaya banatA hai, isameM apanApana sthApita honA hI samyagdarzana hai| isake viruddha apanI Atmavastu ke vizeSa, bheda tathA usakI anityatA evaM anekatA kI paryAyasaMjJA hai aura inameM apanApana honA hI mithyAdarzana hai| Sa dra vya dR ya sarga Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / dravyArthikanaya ke viSayabhUta isa dravya ko hI yahA~ zuddhadravya kahA hai aura ise viSaya banAnevAle naya ko || | zuddhanaya, nizcayanaya yA zuddhanizcayanaya kahA gayA hai|" || yahA~ zuddhatA kA artha rAgAdi se rahitapanA nahIM hai, yadyapi zuddhatA meM rAgAdika nahIM haiM; tathApi yahA~ bheda kA nAma azuddhatA tathA bheda se rahitapane kA nAma zuddhatA hai| rAga kI azuddhi ko to kAlabheda meM rakhakara | pahale hI nikAla diyA hai| isaprakAra dravyArthikanaya kA viSayabhUta dravya hI dRSTi kA viSaya hai| tIna taraha ke pramukha dravya - abataka kI carcA meM mukhyataH tIna taraha ke dravya sAmane aaye| pahalA - dravya-kSetra-kAla-bhAvavAlA dravya / dUsarA - pramANa kA viSayabhUta dravya, jisameM guNa va paryAyeM - donoM sammilita haiM aura tIsarA - sAmAnya, eka, abheda aura nitya - ina sabhI kI akhaNDatAvAlA dravya, yaha tIsarA dravya hI dRSTi kA viSaya hai| isa dRSTi ke viSayavAle dravya meM kAlabheda, guNabheda Adi paryAyeM sammilita nahIM haiN| prazna - "pratyeka vastu svacatuSTaya se yukta hotI hai| svacatuSTaya ke binA vastu kI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI hai| jisaprakAra pratyeka vastu svayaM dravya hai, usake pradeza usakA kSetra haiM, usake guNa usakA bhAva haiM; usIprakAra usakI paryAyeM usakA kAla haiN|" ukta kathana meM kahA gayA hai ki usakI paryAyeM usakA kAla hai aura kAla ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai| eka kA nAma kAlabheda aura dUsare kA nAma kAla abheda tathA ananta guNoM ko ekasAtha abhedarUpa se grahaNa karanA guNoM kA abheda kahA hai| pradezoM meM bhI kisI eka pradeza ko grahaNa karanA, usakA nAma pradezabheda hai aura asaMkhya pradezoM ko ekasAtha abhedarUpa se grahaNa karanA, vaha pradeza-abheda hai; usIprakAra kAla to anAdi-ananta hai, usa kAla meM se eka khaNDa ko grahaNa karane kA nAma kAlabheda hai aura kAla kI akhaNDatA ko grahaNa karane kA nAma kAla-abheda hai| ye jo trikAlI kahA jAtA hai, vaha kAla kA abheda hI hai| 'trikAlI' kA artha tIna kAla nahIM hai, apitu tInoM kAloM ke abheda kA nAma trikAlI hai| prazna - paryAyeM nitya haiM yA anitya? to sabhI sahaja meM hI kaha deMge ki anitya haiM; parantu jaba paryAya || sarga anAdikAla se anaMtakAla taka vidyamAna rahatI haiM, deva paryAya sAgaroM paryanta rahatI hai to yaha kaise kahA jA || 24 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 sakatA hai ki paryAya anitya hai? tathA ve paryAyeM nitya naI-naI A rahI haiM, pratisamaya badala bhI rahI haiM; ataH unheM nitya bhI kaise kaha sakate haiM? | uttara - jisaprakAra gaMgA nadI kA hamezA bahate rahanA usakI 'nityatA' hai aura usakA pravAhIrUpa anityatA hai| usIprakAra dravya, vaha pariNamanazIla bhI hai aura apariNAmI bhI hai| jo pariNamana anAdikAla se | anaMtakAla taka eka samaya bhI nahIM rukatA hai; vaha pariNamana nitya hI hai arthAt usakA pravAhIpanA bhI nitya hI hai| anitya kA artha to aisA hai jo kabhI ho' aura 'kabhI na bhI ho' tathA nitya kA artha hai jo sadA ho|' anya nadiyA~ to kabhI-kabhI bahanA banda kara detI haiN| lekina gaMgAnadI kabhI bhI nahIM ruktii| jaba barasAta hotI hai, taba gaMgA barasAta ke pAnI se bahatI hai aura garmiyoM meM barpha pighalatI hai, to usa samaya barpha ke pAnI se gaMgA bahatI hai, isaprakAra gaMgA nadI kA pravAha eka samaya bhI avaruddha nahIM hotA hai| yahI trikAla pravAhIpanA usakI nityatA hai aura pravAha meM pratikSaNa navIna jala kA bahanA usakI anityatA hai| isIprakAra dravya kA pravAha bhI anAdikAla se lekara anaMtakAla taka ekasamaya bhI avaruddha nahIM hotA hai; isIlie to aisA kahate haiM ki bhagavAna! ApakI nityatA to nitya hai hI, ApakI anityatA bhI nitya hai| AtmA meM jo anitya nAma kA dharma hai, vaha anitya nahIM hai, kintu nitya hai| nitya dharma ke samAna anitya dharma bhI nitya hI hai| jaise AtmA meM jJAna, darzana, sukha Adi guNa nitya haiM vaise hI anitya nAma kA dharma bhI nitya hai| isaprakAra anitya nAma kA dharma bhI nitya hone se dRSTi ke viSaya meM zAmila hai| anityadharma aura nityadharma kI akhaNDatA dRSTi ke viSaya meM zAmila hai| yadi usa anitya dharma meM nityatva nahIM ghaTatA to vaha dRSTi ke viSaya meM zAmila nahIM ho sakatA thA; kintu anitya dharma meM nityatva ghaTita hotA hai; isalie 'anitya' dharma bhI dRSTi ke viSaya meM zAmila haiN| prazna - dRSTi ke viSaya meM guNabheda kA niSedha karake bhI guNoM ke abheda ko rakhakara bhAva ko akhaNDita || kara liyA, dravyabheda kA niSedha karake bhI dravya ko rakhakara athavA sAmAnya ko rakhakara dravya ko akhaNDita || 24 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | kara liyA, pradezabheda kA niSedha karake bhI pradezoM ko abhedarUpa se rakhakara kSetra ko bhI surakSita kara liyA; | lekina paryAyoM ko nikAlakara kAla ko khaNDita kara diyA, jabaki isI samayasAra meM Age aisA kahA gayA hai ki - na dravyeNa khaNDayAmi, "na kSetreNa khaNDayAmi, na kAlena khaNDayAmi, na bhAvena khaNDayAmi, suvizuddha eko jJAnamAtra bhAvo'smi / isalie paryAyabheda kA niSedha kara paryAyoM ko abhedarUpa se rakhakara kAla ko bhI pu surakSita karanA cAhie thA; parantu paryAya ko zAmila na karake dRSTi ke viSaya ko kAla se khaNDita kyoM kara diyA gayA hai ? (276) 15 Eb za lA kA ru Sa uttara - dRSTi ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko sAmAnya, anAdi - ananta - trikAlI dhruva nitya, asaMkhyA pradezI - akhaNDa evaM anaMtaguNAtmaka - abheda, eka kahA gayA hai| isameM jisaprakAra sAmAnya kahakara dravya ko akhaNDa rakhA gayA hai, asaMkhyAtapradezI - akhaNDa kahakara kSetra ko akhaNDa rakhA gayA hai aura anaMtaguNAtmakaabheda kahakara bhAva ko akhaNDa rakhA gayA hai; usIprakAra anAdi-ananta trikAlI dhruva nitya kahakara kAla ko bhI akhaNDita rakhA gayA hai| anta meM eka kahakara sabhIprakAra kI anekatA kA niSedha kara diyA gayA hai / isaprakAra dRSTi ke viSayabhUta trikAlIdhruva dravya meM svakAla kA niSedha nahIM kiyA gayA hai, apitu viziSTa paryAyoM kA hI niSedha kiyA gayA hai| dRSTi ke viSaya meM abheda sAmAnya kA niSedha nahIM kiyA gayA, matijJAna, zrutajJAna, kevalajJAna - ina viziSTa paryAyoM kA dRSTi ke viSaya meM niSedha hai / kevalajJAna bhI viziSTa paryAya hone se dRSTi ke viSaya meM zAmila nahIM hai / dRSTi ke viSaya meM nigoda se lekara mokSa taka kI samasta paryAyoM kA abheda zAmila hai, usa abheda kA nAma kAla kA abheda hai aura kAla kA abheda hone se vaha dravyArthikanaya kA viSaya hai, isalie usa abheda kA nAma dravya hai, paryAya nahIM; paryAya to usake aMza kA nAma hai; bheda kA nAma hai / zrotA ke mana meM zaMkA huI - dRSTi ke viSaya meM abheda ke rUpa meM paryAya ko zAmila kyoM kiyA ? devavANI meM samAdhAna AyA - * he bhavya ! jo abheda ke rUpa meM kAla ko zAmila kiyA hai, usakA nAma dra roofs to vya dR STi kA vi Sa ya sarga Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (277 dravya hai, paryAya nahIM / dRSTi ke viSaya meM viziSTa paryAya kA hI niSedha hai, kAla ke abheda kA niSedha nahIM / | kAla kA abheda to dRSTi ke viSaya meM zAmila haiN| za lA kA pu zrotA ko zaMkA huI - yahA~ 'kAla kA abheda' kyoM kahA ? paryAyoM kA abheda kyoM nahIM kahA? bharata kevalI kI vANI meM AyA - * kyoMki yadi 'paryAyoM kA abheda' dRSTi ke viSaya meM zAmila hai, aisA kahate haiM to logoM ko aisA lagatA hai ki dRSTi ke viSaya meM paryAya ko zAmila kara liyA hai| are bhAI ! paryAyoM ko nahIM, paryAyoM ke abheda ko sammilita kiyA hai; kyoMki! paryAyoM kA abheda to dravyArthikanaya kA viSaya hone se dravya hI hai, paryAya nahIM / isaprakAra paryAyoM kA abheda athavA kAla kA abheda dRSTi ke viSaya meM zAmila hai| ru Sa "bhUtakAla kI paryAyeM to vinaSTa ho cukI haiM, bhaviSya kI paryAyeM abhI anutpanna haiM aura vartamAna paryAya svayaM dRSTi hai, jo viSayI hai; vaha dRSTi ke viSaya meM kaise zAmila ho sakatI haiM? viSaya banAne ke rUpa meM to vaha zAmila ho hI rahI haiM, kyoMki vartamAna paryAya jabataka dravya kI ora na Dhale, usake sanmukha na ho, use sparza na kare, usase tanmaya na ho, usameM ekAkAra na ho jAya tabataka AtmAnubhUti kI prakriyA bhI sampanna nahIM ho sktii| isaprakAra vartamAna paryAya anubhUti ke kAla meM dravya ke sanmukha hokara to dravya se abheda hotI hI hai, para yaha abheda anya prakAra kA hai, guNoM aura pradezoM ke abheda ke samAna nahIM / ' 99 sabhI paryAyeM paryAyArthikanaya kA viSaya hone se dRSTi ke viSaya meM zAmila nahIM haiM, lekina jo paryAyoM kA abheda arthAt kAla kI akhaNDatA hai, vaha dravyArthikanaya kA viSaya hone se dRSTi ke viSaya meM zAmila hai / dharmacakra ko Age kara dharmopadeza dvArA jagata kA kalyANa karane ke lie bhagavAna bharata kA vihAra hotA kA hai, tatpazcAt vihAra karanA bhI samApta ho gayA, gaMdhakuTI vighaTa gaI aura yoga nirodha kara yoga kA bhI tyAga kara kevalI samudghAta karake mukti prApta kara lii| isaprakAra garbha se lekara nirvANaparyanta bharatajI ne jo Adarza prastuta kiyA, vaha sabhI bhavyajIvoM ko anukaraNIya hai / bharata ke mokSa prApta karane para indrAdi ne unakI pUjA kii| parijana, purajana unake upakAroM ko yAda karate hue unakA guNagAna karate rahe / dra Boost vya dR STi vi Sa ya sarga Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 za lA kA upasaMhAra ru prastuta zalAkA puruSa pUrvArddha meM tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke vartamAna tIrthaMkara bhava ke paMcakalyANakoM kA vistRta vivaraNa evaM unake pUrvabhavoM kA citra-vicitra caritra-citraNa jo huA hai, vaha pAThakoM ke lie puNyArjana kA hetu to hai hI, vairAgyapreraka bhI hai| sAtha hI bhagavAna bharata aura bhagavAna bAhubalI ke bahu AyAmI vyaktitva kA jo citraNa huA hai, usase bhI bahuta kucha sIkhane ko milatA hai| usa saMpUrNa vivaraNa kA sArAMza yaha hai ki jagata meM jitane bhI jIva haiM, unakI honahAra | ke anurUpa utane hI prakAra kI puNya pApa kI citra-vicitra pariNatiyA~ haiM / yadyapi bhagavAna RSabhadeva aura bharata - bAhubalI - tInoM hI tadbhava muktigAmI the, kSAyika samakitI the, phira bhI kaSAyacakra ne unheM bhI rAga-virAga ke jhUle meM aisA jhulAyA ki jana sAdhAraNa jana unakI pariNati dekha Azcaryacakita raha gye| Sa pu jahA~ bhagavAna RSabhadeva cAritramoha ke rAgavaza 83 lAkha pUrva kI umra taka nIlAMjanA kA nRtya dekhate rahe, vahIM bharatajI | ne krodhAveza meM bAhubalI para cakra calA diyA / yadyapi isa bAta meM do mata haiM, para ghaTanA ghaTI hI thI / yaha judI bAta haiM ki ve svayaM hAre the yA unheM harAyA gayA thaa| isake pakSa-vipakSa meM jo tarka die gae, aba pAThaka unase paricita hI ho gaye haiN| tIrthaMkara, cakravartI aura kAmadeva jaise mahAna padoM ke dhAraka aura nikaTa bhavya mokSagAmI puruSoM se bhI yadi bhUtakAla meM bhUleM huI haiM to unheM bhI apanI-apanI honahAra aura karmodaya ke anusAra saMsAra meM anukUla-pratikUla paristhitiyoM ko bhoganA hI par3atA hai| una paristhitiyoM ko TAlane meM indra evaM jinendra bhI samartha nahIM hai| jaisA ki hamane tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke tathA unake sahagAmI jIvoM ke pUrvabhavoM ke varNana meM par3hA hai| siMha, nevalA, bandara aura zUkara jaise pazu paryAya ko prApta jIva bhI apane zubhAzubha bhAvoM kA phala bhogate hue kaisIkaisI yoniyoM meM janmate-marate rahe tathA rAjA zreyAMsa, senApati jayakumAra - sulocanA Adi ke pUrva bhavoM kI jAnakArI se | yaha vizvAsa ho jAtA hai ki yadyapi hama apane pUrvabhavoM meM abataka aise hI saMsAra sAgara meM gote lagAte rahe haiM, parantu yadi hamArA vartamAna saMbhala sakA to hamArA bhaviSya bhI ujjvala bana sakatA hai| * OM namaH / sarga Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAnuyoga kA prayojana prathamAnuyoga meM to saMsAra kI vicitratA, puNya-pApa kA phala, mahanta puruSoM kI pravRtti ityAdi nirUpaNa se jIvoM ko dharma meM lagAyA hai| jo jIva tucchabuddhi hoM ve bhI usase dharmasanmukha hote haiM, kyoMki ve jIva sUkSma nirUpaNa ko nahIM pahicAnate, laukika kathAoM ko jAnate haiM, vahA~ unakA upayoga lagatA hai| tathA prathamAnuyoga meM laukika pravRttirUpa hI nirUpaNa hone se use ve bhalIbhAMti samajha jAte haiM tathA loka meM to rAjAdika kI kathAoM meM pApa kA poSaNa hotA hai| yahA~ mahantapuruSa rAjAdika kI kathAe~ to haiM, parantu prayojana jahA~-tahA~ pApa ko chur3Akara dharma meM lagAne kA pragaTa karate haiM; isalie ve jIva kathAoM ke lAlaca se to unheM par3hate-sunate haiM aura phira pApa ko burA, dharma ko bhalA jAnakara dharma meM rucivaMta hote haiN| isaprakAra tucchabuddhiyoM ko samajhAne ke lie yaha anuyoga hai| prathama arthAt avyutpanna mithyAdRSTi, unake artha jo anuyoga so prathamAnuyoga hai| aisA artha gommaTasAra kI TIkA meM kiyA hai| ____ tathA jina jIvoM ke tattvajJAna huA ho, pazcAt isa prathamAnuyoga ko par3heM-suneM to unheM yaha usake udAharaNarUpa bhAsita hotA hai| jaise - jIva anAdinidhana hai, zarIrAdika saMyogI padArtha haiM, aisA yaha jAnatA thaa| tathA purANoM meM jIvoM ke bhavAntara nirUpita kiye haiN| ve usa, jAnane ke udAharaNa hue tathA zubha-azubha zuddhopayoga ko jAnatA thA va usake phala ko jAnatA thaa| purANoM meM una upayogoM kI pravRtti aura unakA phala jIva ke huA so nirUpaNa kiyA hai, vahI usa jAnane kA udAharaNa huaa| isIprakAra anya jaannaa| yahA~ udAharaNa kA artha yaha hai ki jisaprakAra jAnatA thA, usIprakAra vahA~ kisI jIva ke avasthA huI - isalie yaha usa jAnane kI sAkSI huii|| tathA jaise koI subhaTa hai - vaha subhaToM kI prazaMsA aura kAyaroM kI nindA jisameM ho aisI kinhIM purANa-puruSoM kI kathA sunane se subhaTapane meM ati utsAhavAna hotA hai; usIprakAra dharmAtmA hai - vaha dharmAtmAoM kI prazaMsA aura pApiyoM kI nindA jisameM ho aise kinhIM purANa-puruSoM kI kathA sunane se dharma meM ati utsAhavAna hotA hai| isaprakAra yaha prathamAnuyoga kA prayojana jAnanA / - mokSamArgaprakAzaka, pRSTha-268-269 // O