Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni nemicandra siddhAntideva : eka paricaya rA0 phUlacana jaina premI adhyakSa jainadarzana vibhAga sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI jaina sAhitya ke itihAsa meM nemicandra nAma ke aneka lekhakoM kA ullekha milatA hai| gommaTasAra, trilokasAra Adi zaurasenI prAkRta granthoM ke suprasiddha racayitA AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ( dasavIM pAtI I.) ko hI adhikAMza loga dravyasaMgraha kA kartA mAnate haiM, kintu kucha vidvAnoM ke mahattvapUrNa anusaMdhAna ne donoM lekhakoM kI bhinnatAeM spaSTa kara dI haiM / unake anusAra dravyasaMgraha ke racayitA AcArya nemicandra simAntabakravartI nahIM, apitu muni nemicandra siddhAntideva (IsA kI 11vIM zatI kA antimapAda aura vikrama kI 12vIM zatI kA pUrvArdha) haiN| yaha dravyasaMgraha kI antima gAthA aura isake saMskRta vRttikAra brahmadeva (vikrama saM0 1175) ke prArambhika kayana se bhI spaSTa hai / isake atirikta yandhakAra ke viSaya meM anya jAnakArI upalabdha nahIM hotii| brahmadeva ke anusAra dhArA nareza bhojadeva ke rAjyAntargata vartamAna ( koTA rAjasthAna ) ke samIpa kozorAyapATana jise prAcIna kAla meM Azrama kahate the, meM dravyasaMgraha kI racanA manisuvrata ke mandira meM baiThakara nemicandra sivAntideva ne kii| usa samaya yahA~ kA zAsaka zrIpAla maNDalezvara yaa| rANA hammIra ke samaya kezorAyapATana kA nAma 'Anamapattana' thaa| brAhmadeva ne apanI vRtti ke prArambhika vaktavya meM yaha bhI spaSTa kiyA hai ki zrInemicandra siddhAntideva ne prArambha meM mAtra 26 gAthAoM meM isakI racanA 'laghu-dravyasaMgraha' nAma se kI thI, bAda meM vizeSa tattvajJAna ke lie unhoMne isa ( 58 gAthAoM se yukta ) "bRhad-dravyasaMgraha" kI racanA kii| ina donoM rUpoM meM vartamAna meM yaha grantha upalabdha bhI hotA hai| dravyasaMgraha athavA bahada dravyasaMgraha ko brahmadeva ne ise zuddha aura azaddha svarUpoM kA nizcaya aura vyavahAra nayoM se kathana karane vAlA adhyAtmazAstra kahA hai| zaurasenI prAkRta ko 58 gApAoM vAle prastuta anupama laghu grantha meM chaha dravya, sAta tatva, pAMca astiphAya, nau padArtha tathA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 nizcaya evaM vyavahAra mokSamArga kA atyanta sarala evaM subodha bhASA evaM zailI meM varNana karake granthakAra ne "gAgara meM sAgara" kI ukti ko caritArtha kiyA hai| isameM viSaya kA vivecana lAkSaNika zailI meM kiyA gayA hai / isakA yaha vaiziSTaya hai ki pratyeka lakSaNa dravya aura bhAva ( vyavahAra aura nizcaya ) donoM dRSTiyoM se prastuta kiyA gayA hai / isI kAraNa lAkSaNika grantha hokara bhI "adhyAtmazAstra" ke rUpa meM hI isakI mahattA sAmane AtI hai| isa grantha meM uparyukta viSayoM ke sAtha hI paMcaparameSThI tathA dhyAna kA bhI saMkSepa meM vivecana hai kintu prArambha meM dravyoM kA vizeSa kathana hone se isakA nAma " dravyasaMgraha" rakhA gyaa| laghu hote hue bhI isa grantha meM jainadharma sammata prAyaH sabhI pramukha tatvoM kA jitanA vyavasthita, sahaja aura saMkSepa rUpa meM spaSTa vivecana kiyA gayA hai vaisA sampUrNa bhAratIya vAGmaya meM durlabha hai / mUla grantha meM viSayAnusAra adhikAroM kA vibhAjana na hote hue bhI vRttikAra brahmadeva ne ise mukhyatayA dona adhikAroM meM vibhava kiyA hai| Sadravya - paJcAstikAya pratipAdaka prathama adhikAra Arambhika 27 gAthAoM se yukta hai | gAthA saM0 28 se gAthA saM0 38 taka kula 11 gAthAoM vAlA dUsarA adhikAra 'saptatattva - navapadArtha' pratipAdaka hai| 'mokSamArga - pratipAdaka' nAmaka tRtIya adhikAra meM 39vIM gAyA meM 46vIM gAthA taka kI ina ATha gAthAoM meM vyavahAra aura nizcaya mokSamArga sundara vivecana kiyA gayA hai| bAdakI do gAthAoM meM mokSamArga prApti kA sAdhana dhyAna tathA dhyAna ke Alambana (dhyeya) paMcaparameSThI kA sArabhUta vivecana karake antima (58vIM ) svAgatAchanda kI isa gAthA meM granthakAra ne apane nAma nirdeza ke sAtha apanI laghutA prakaTa kI hai / dravyasaMgraha kA uparyukta viSayoM kA pratipAdana atyanta prAmANika aura sArabhUta dekhakara paravartI aneka AcAryoM ne isa grantha kI gAthAoM ko apane viSaya puSTi ke rUpa meM udghRta karake dravyasaMgraha ke prati apanA gaurava prakaTa kiyA hai / vRttikAra brahmadeva ne to "bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati" kahakara dravyasaMgraha kI gAthAoM ko sUtra aura aura granthakartA ko bhagavAn zabdoM se sambodhita karake isa grantha kI zreSThatA aura pUjyatA mAnya karake bahumAna bar3hAyA hai / sarala, laghu jora sArabhUta Adi vizeSatAoM se yukta yaha grantha prArambha se hI atyanta lokapriya rahA hai / ataH saMskRta, bhASAvacIvanikA ( DhU~DhArI athavA purAnI hindI ), hindI aMgrejI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA anyAnya aneka bhAratIya bhASAoM meM isake anuvAda prakAzita ho cuke haiN| aneka vizvavidyAlayoM evaM saMsthAnoM meM pAThyagrantha ke rUpa meM bhI yaha nirdhArita hai| _prastuta saMskaraNa meM mUla grantha kI gAthAoM meM pratipAda viSayoM ke sAtha hI aneka sambaddha viSayoM kA vistRta evaM tulanAtmaka vivecana hone se yaha sarvatra samAdata bhI huA hai| isa lokapriya grantha ke sampAdaka, anuvAdaka, preraka aura prakAzaka sabhI ke prati apanA Adara sahita amAra vyakta karate haiN|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda tattva bodha eka maulika vidhA hai jo hara vyakti ke lie Avazyaka hai / Aja kA mAnaba vijJAna, rAjanIti Adi bar3e-bar3e rahasyoM ko jAnatA hai, kintu darzana, dharma aura tattva- jJAna kA jahA~ taka prazna hai vaha sarvathA korA hai / dArzanika tatvoM kI jAnakArI na hone ke kAraNa sukha va zAnti kI upalabdhi unako nahIM ho pA rahI hai| jisa lakSya ko hama prApta karanA para rahe, vaha nahIM ho rahA hai| isa dRSTi ko pAkara AcAryoM ne kA rahasya hama sabako btaayaa| Aja kI nayI pIr3hI vizeSakara naye-naye AkarSaka sAhitya par3hane meM vivAna hai / parama pU0 abhIkSNajJAnopayogI, viduSI AryikA bAla brahmavAriNI somyamUrti 105 syAdvAdamatI mAtA jI ne Adhunika samaya ko dekhate hue praznottara rUpa meM 'dravya saMgraha' nAmaka grantha kI hindI meM TIkA kI, Aja mA~ga thii| isa prakAra ke kRti kI jo pU0 mAtA jI ne AcAryazrI vimalasAgara jI mahArAja kI preraNA se tathA jJAnadivAkara AcArya zrI bharatasAgara jI mahArAja ke mArgadarzana meM taiyAra kii| sAhitya samAja kA darpaNa hai, vyakti gatizIla hai tathA nayI-nayI khoja meM vizvAsa karatA hai / dravya saMgraha nAmaka grantha meM jIvAdi chaha dravyoM kA varNana atyanta spaSTatA se kiyA gayA hai| varNana saMkSipta hone para bhI pUrNa aura gambhIra hai| isameM tIna adhikAra aura 58 gAthAe~ haiN| AzA hai sabhI jijJAsu pAThakagaNa evaM vidyArthI varga ise praznottara rUpa meM hRdayaMgama karake chaha dravyoM ke svarUpa ko saralatA se samajhane kA prayAsa kreNge| jainAcAryoM ne zrAvakoM ke liye dAna evaM pUjA- ye do kartavya mukhya rUpa se batAye haiM / jisameM jJAna-dAna kA apanA vizeSa mahattva hai| 0 dharmacanda zAstrI pratiSThAcArya, jyotiSAcArya
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA prathama adhikAra maMgalAcaraNa jova sambandhI no adhikAra jIva kA lakSaNa upayoga ke meda jJAnopayoga ke bheda nayApekSA joba kA lakSaNa amUrtasva adhikAra vyavahAranaya me jIva karmoM kA kartA hai jIva vyavahAra se karmaphala kA bhoktA hai jova svadeha pramANa hai jIva ko saMsArI avasthA caudaha jIva samAsa mArgaNA aura guNasthAna ko apekSA jova ke meda jIva ko siddhatva aura Urdhvagamanatva avasthA ajIva dravyoM ke nAma aura unake mUrtika- amUrtikapane kA varNana pudgala dravya kI paryAyeM dharma-dravya kA svarUpa adharma-dravya kA svarUpa AkAza dravya kA svarUpa va bheda lokAkAza aura alokAkAza kA svarUpa kAla-dravya kA svarUpa va usake do bheda nizcaya kAla kA svarUpa chaH dravyoM kA upasaMhAra aura pAMca astikAyoM kA varNana astikAya kA lakSaNa dravyoM ke pradezoM kI saMkhyA upacAra se eka pudagala paramANu bhI bahupradezI hai pradeza kA lakSaNa dvitIya adhikAra mAnava Adi padArthoM ke kathana ko pratizA bhAvAstraya va dravyAkhava ke lakSaNa bhAvAsava ke nAma va meva 10 52 13 14 15 16 18 20 21 23 26 27 98 29 20 1 32 33 4 36 36 38 39 YO
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAstrava kA svarUpa va bheda bhAvabandha va dravyabandha kA lakSaNa bandha ke cAra bheda va unake kAraNa bhAvasaMvara aura dravyasaMvara kA lakSaNa mAksaMvara ke bheda nirjarA kA lakSaNa va usake bheda mokSa ke bheda va lakSaNa puNya aura pApa kA nirUpaNa tRtIya adhikAra vyavahAra aura nizcaya mAkSamArga kA lakSaNa ratnatraya yukta AtmA ho mAkSa kA kAraNa kyoM ? samyaka darzana kise kahate haiM samyak jJAna kA svarUpa darzanopayoga kA svarUpa darzana aura jJAna kI utpatti kA niyama vyavahAra cAritra kA svarUpa nizcaya cAritra kA svarUpa mokSa ke hetuoM kA pAne ke lie dhyAna ko preraNA dhyAna karane kA upAya dhyAna karane yogya mantra marahanta parameSThI kA svarUpa siddha parameSThI kA svarUpa AcArya parameSTho kA svarUpa upAdhyAya parameSThI kA svarUpa sAdhu parameSThI kA svarUpa dhyeya, dhyAtA, dhyAna kA svarUpa parama dhyAna kA lakSaNa dhyAna ke upAya granthakAra ko prArthanA * * * * * * * * 48 50 53 54 56 56 57 59 59 60 61 62 63 63. 65 68 70 71 72 73 74 75 75 1919
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI neminAthAya nmH|| zrImannebhicandrasiddhAnnacAlavartI viracita dravya saMgraha prathamo'dhikAraH maMgalAcaraNa jIvamajIvaM davaM jiNavaravasahega jeNa nnidditttt| deviSiva va te sambadA sirasA // 1 // banSayArSa (Na } jina | ( jiNavaravasaheNa ) jinavara vRSabha ne / (jIvama jIva) jIva aura ajIva / ( damyaM ) dravya / ( NiSTi) kahe haiM / ( devidavidavada) devoM ke samUha se vandanIya / (taM) unko| (jimavara vRSama ko) (savvadA ) hmeshaa| (sirasA ) mastaka nvaakr| ( vaMde ) namaskAra karatA huuN| jina vRSabhanASa magavAna ne jIva aura ajIva dravyoM kA nirUpaNa kiyA vA unako maiM ( nebhicandra siddhAntideva ) sadA mastaka jhukA kara namaskAra karatA huuN| pra0maMgalAcaraNa meM kise namaskAra kiyA hai? u-vRSabhaveva ko yA samasta tIrthakaroM ko, samasta prAptoM ko| pra0-vRSabhadeva kauna the? u.-isa yuga ke prathama tIrthaphara the| pra0-jinavara kise kahate haiN| ula-jina kahate haiM barhanta deva, kevalI bhagavAna ko sapA tIrthakara kaivalo ko jinavara kahate haiN| praka-pramya kitane haiM? -pramya do hai-1-jIva dravya, 2-ajIva ramya /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0-jIva kise kahate haiM ? 0 - ( ka ) jisameM cetanA guNa pAyA jAtA hai use jIva kahate haiM jaise ---manuSya, pazu-pakSI, devanArakI Adi / athavA ( kha ) jisameM sukha, sattA, caitanya aura bodha ho, use jIva kahate haiM / pra0 - ajIva kise kahate haiM ? u0- jisameM jJAna darzana cetanA nahIM ho vaha ajIva hai| ajIva ke pA~ca bheda haiM-- (1) pudgala, (2) dharmadravya, (3) adharmadravya, (4) AkAzadravya aura (5) kAladravya / pra0 tIrthaMkara kitane indroM se vandanIya haiM ? 40 - tIrthaMkara sau indroM se vandanIya haiM / pra0 - sau indra kauna se haiM ? bhavaNAlaya cAlIsA, vitaradevANa hoMti battIsA / kappAmara cavIsA, cando sUro Naro tirio || bhavanavAsiyoM ke 40 indra, vyantaroM ke 32, kalpavAsiyoM ke 24, jyotiSiyoM ke 2ndra aura sUrya manuSyoM kA 1-vartI tathA pazuoM kA 1 - siMha / kula 100 (40+32+24 +2+1+1) / pra0 - isa grantha meM kitane adhikAra hai ? u0- isa grantha meM tIna adhikAra hai- 1 - jIva ajIva adhikAra / 2-sava Adi tattva varNana adhikAra / 3- mokamArga pratipAdaka adhikAra / pra0 - prathama adhikAra meM gAthAeM kitanI hai ? u0- prathama adhikAra meM 27 gAthAe~ haiM / pra0 - prathama adhikAra meM varNita viSaya batAiye / u0- prathama adhikAra meM eka gAyA maMgalAcaraNa rUpa hai| gAyA 2 se 14 taka jIva dravya kA vyavahAra aura nizcaya donoM nayoM se viveSama hai| gAyA 15 se 27 taka bajova dravyoM kA vivecana hai| unameM bho gAthA naM. 15 meM ajIva dravya ke meda, 16 meM pudgala dravya, 17 meM dharmadravya, 18 meM adharma dravya, gAthA 19-20 meM AkAza dravya, 21-22 meM kAla dravya, 2325 taka astikAyoM kA varNana, 26 meM pudgala paramANu kA bahupradezIpanA upacAra se tathA raboM gAthA meM pradeza kA lakSaNa hai| 1 .
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAdhikAra jova sambandho no adhikAra jIvo upaogamao amutti kasA savehaparimANo / bhottA saMsArastho siddho so vissasoDagaI // 2 // ambayArya ( so) vaha ( jova) ( jovI ) jone vaalaa| ( uvaogamao) upayogamayo / ( amatti) amartika / ( kattA) kii| ( sadehaparimANo) zarIrapramANa / ( bhottA ) karmoM ke phala kA moktaa| (saMsAratyo ) saMsAra meM sthita / ( siddho ) siddha / / vissasA) svabhAva se / (uDDhagaI ) Urdhvagamana karane vAlA hai| vaha jIva prANoM se yukta hai| jAnane-dekhane vAlA hone se upayogamayI amUrtika-kartA, zarora pramANa, bhoktA, saMsArI, sikha aura svabhAva se Urdhvagamana svabhAva vAlA hai| pra0-jIva kA varNana kitane adhikAroM meM kiyA gayA hai| 30-jIva kA varNana no adhikAroM meM kiyA gayA hai| pra0-jIva ke nau adhikAroM ke nAma batAiye? 20-1-jIvasva adhikAra, 2-upayoga adhikAra, 3-amUrtika adhikAra, 4-kartRtva adhikAra, 5-svadehaparimANa adhikAra, 6-bhoktRtva adhikAra, 7-saMsAritva adhikAra, 8-siddha sva adhikAra, 9-Udhrvagamana adhikaar| jIva kA lANa tiSakAle adupANA ikhiyabalamAu ANapANo ya / babahArA so jIvo gijyayagayadoSaNA jassa // 3 // ambayArtha' (vavahArA ) vyavahAra naya se| (jassa) jisake / (tiskAle) sInoM kAloM meN| (indriyabalamAu ) indriya, bala, Ayu / ( ANapAmo ma) -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha aura zvAsocchvAsa / ( cadupANA ) cAra prANa ( santi ) haiM / (du ) aura / ( ziccayaNayAM ) nizcaya se ( jassa) jisake / ( daNA ) cetanA | ( hai ) (so) vaha / (bovo ) jIva hai / vyavahAranaya se jisake tInoM kAloM meM indriya, bala, Ayu aura zvAsocchvAsa- ye cAra prANa haiM aura nizcayanaya se jisake cetanA hai vaha jaba hai / pra-vyavahAranaya kise kahate haiM ? 0-vastu ke azuddha svarUpa ko grahaNa karane vAle jJAna ko vyavahAra-naya kahate haiN| jaise- miTTI ke ghar3e ko ghI kA ghar3A kahanA / pra0-sIna kAla kauna se haiM ? 20- 1 - bhUtakAla, 2- vartamAna kAla, 3- bhaviSyakAla / pra0- mUla prANa kitane haiM va unake usara-bheda kauna-kauna se hai ? 0-mUla prANa cAra hai- indriya, bala, Ayu aura zvAsocchvAsa / inake uttara meda 10 hai / pA~ca indriya-sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura pharma / sona bala - manabaka, vacanava aura kAyabala / Ayu aura vA socchvAsa 1 pra-vyavahAramaya se jIva kA lakSaNa batAiye / 3 - jisameM donoM kAloM meM cAra prANa pAye jAte haiM, vyavahAranaya se vaha jIva hai| pra0 - mizcayanaya se jIda kA lakSaNa batAiye / u0- jisameM cetanA pAyI jAtI hai, nizcayanaya se yaha jIva hai / pra0 - nizcayanaya kise kahate haiM ? u0- vastu ke zuddha svarUpa ko grahaNa kahate haiM, jaise- miTTI ke ghar3e ko miTTI kA ghar3A kahanA / a0 - ekendriya jIva ke kitane prANa haiM ? karane vAle jJAna ko nizcayanaya u0- ekendriya jova ke cAra prANa hote haiM- sparzana indriya, kAyavala, Ayu aura zvAsocchvAsa | prao dvIndriya jova ke kisane prANa hai ? 1 u0-1-sparzana indriya, 2- rasanA indriya, 3-vacanabala 4- kAya ka 5-Ayu, 6 vAsocchvAsa / kula 6 prANa hote haiN|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ draya saMgraha pra0 tIna indriya jIva ke kitane prANa hai ? u0- tIna indriya joba ke sAta prANa hote haiM--sparzana, rasanA, dhANa, vacanabala, kAyavala, Ayu aura zvAsocchvAsa / pra0-cAra indriya joya ke kitane prANa hote haiM ? u0- sparzana, rasanA, prANa, cakSu, vacanacala, kAyabala, Ayu aura zvAsocchvAsa / kula 8 prANa cAra indriya jIva ke hote haiM / pra0 - azI paMcendriya ova ke kitane prANa hote haiM? za0 - sparzana, rasanA, prANa, cakSu, karNa, vacanabala, kAyabala, bAyu aura zvAsocchvAsa / kula 9 prANa asaMzI paMcendriya jIva ke hote haiM / pra0-saMkI paMcendriya jova ke kitane prANa hote haiM ? u0-dasa prANa hote haiM-pA~ca indriya, tIna bala, Ayu aura zvAso - cchvAsa / pra0 - Apa ( vidyArthiyoM) ke kitane prANa haiM? kyoM ? u0- hamAre 10 prANa haiN| kyoMki hama vendriya sainI haiN| pra0 arahaMta bhagavAna ke kitane prANa hote haiM ? 0-arahaMta bhagavAna ke cAra prANa hote haiM- vacanabala, kAyabala, vAyu aura zvAsocchvAsa / prao siddha bhagavAna ke kitane prANa hote haiM ? u0- siddha bhagavAna ke dasa prANoM meM se koI bhI prANa nahIM hai| unako mAtra eka cetanA prANa hai / upayoga ke bheSa uvaoogo Dubiyappo vaMsaNa NANaM ca vaMsagaM catuSA / calu acaklU ohI vaMsaNamagha kevalaM geyaM // 4 // mArtha ( ubaogo) upyog| (duviyappo ) do prakAra ( kA hai ) | ( daMsaNa ) darzana / (gANaM ca ) aura jJAna / ( daMsaNa ) darzana { catuSA ) cAra prakAra kA hai | ( cakkhu ) cakSudarzana ( acakkhU ) acakudarzana | ( hI ) avadhivarzana / ( a ) aura ( kevalaM daMsaNaM ) kevaladarzana / ( NeyaM } jAnanA caahie|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha barSa upayoga do prakAra kA hai-1-darzanopayoga, 2-jhAnopayoga / unameM darzanopayoga cAra prakAra kA hotA hai--cakSudarzanopayoga, 2-acakSudarzanopayoga, 3-adhidarzanopayoga aura 4-kebldrshnopyog| pra0-upayoga kise kahate haiM ? 30-caitanyAnuvidhAyI AtmA ke pariNAma ko upayoga kahata haiN| pra0-upayoga kA zAbdika artha kyA hai ? u.-upa yAne samIpa yA nikaTa / yoga kA artha hai sambandha / jisakA AtmA se nikaTa sambandha hai use upayoga kahate haiN| zAnadarzana kA bhAramA se nikaTa sambandha hai / ataH ina donoM ko upayoga kahate haiN| pra0-darzanopayoga kise kahate haiM ? ula-jo vastu ke sAmAnya aMza ko grahaNa kare use darzanopayoga kahate haiN| pra0-jAnopayoga kise kahate haiM ? jala-jo vastu ke vizeSa aMza ko grahaNa kare use zAnopayoga kahate pra0-cakSudarzanopayoga kise kahate haiM ? u0-indriya se utpanna hone vAle jJAna ke pahale jo vastu kA sAmAnya pratibhAsa hotA hai, use cakSudarzanopayoga kahate haiN| pra0-acakSudarzanopayoga kise kahate haiM ? 30-cakSu indriya ko chor3akara zeSa sparzana, rasanA, prANa aura karNa sayA mana se hone vAle zAna ke pahale jo vastu kA sAmAnya AbhAsa hotA hai use acakSudarzana kahate haiN| pra0-avadhidarzana kise kahate haiM / 20-avaSijAna ke pahale jo vastu kA sAmAnya AbhAsa hotA hai use avadhivarzana kahate haiN| pra-kevaladarzana kise kahate haiM ? u0 kevalajJAna ke sAtha hone vAle vastu ke sAmAnya AbhAsa ko kevaladAna kahate hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha mAnopayoga ke bheva gAgaM aTupiyapyaM maviSuvamohI aNANaNANANi / maNapajjayakevalamaSi, pankla paroktabheyaM // 5 // manbayArya {NANaM ) jaan| ( aviyappaM ) ATha prakAra kA hai| { agANapANANi ) azAna rUpa aura jJAna ruup| ( madisudaohI) matijJAna, zruta. jAma, bhavadhijJAna 1 (maNapabjaya ) manaHparyayazAna / ( kevala) kevalajJAna / (pavi ) aur| (yahI mAnopayoga ) (pacaksaparokkhameyaM ca pratyakSa aura paroka ke meda se do prakAra kA hai| jhAnopayoga azAna aura zAna rUpa se ATha prakAra kA hai--kumatimAna, 2-kuzrutazAna, 3-kuavadhizAna, 4-masizAna, 5-zrutamAna, 6-avadhijJAna, 5-prataHparyayazAna aura 8-phevalajJAna / aura vahI mAnopayoga pratyakSa aura parokSa ke bheda se do prakAra kA hai| prA-kuzAna kisane haiM ? kuzAna tIna hai--kumati, kulata, 3-kuavdhi| mana-samyak zAna kitane haiM ? u0-samyak jJAna pAtra hai-1-masijhAna, 2-zutajJAna, 3-avaSizAna, 4-manaHparyayajJAma, 5-kevalajAna / pra-matimAma kise kahate haiM ? ca-pAMca indriya baura mana ko sahAyatA se hone vAlA mAna matikAna kahalAtA hai| pra0-zrutazAna kise kahate haiM ? ja-matijJAna pUrvaka hone vAlA zAna zrusazAna kahalAtA hai| prala-avavijJAna kise kahate haiM ? 10-dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdApUrvaka jo rUpI pApoM kI spaSTa jAnatA hai vaha avaSizAna hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0 - mana:paryayajJAna kise kahate haiM ? 0-dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko maryAdApUrvaka jo dUsare ke mana meM tiSThate rUpo padArthoM ko spaSTa jAnatA hai, use mana:paryayajJAna kahate haiN| prao - kevalajJAna kise kahate haiM ? u0-mikA sAtha jAnane vAle jJAna ko kevalajJAna kahate haiM / pra0-mati zruti avadhijJAna sacce aura jhUThe kaise hote haiM ? samassa drayoM aura unako samasta paryAyoM ko eka u0- ye donoM jJAna jaba samyagdRSTi ke hote haiM taba satya kahalAte haiM aura jaba midhyAdRSTi ke hote haiM taba mithyA yA jhUThe kahalAte haiM / pra0 - pratyakSajJAna kise kahate haiM ? u0- indriya Adi kI sahAyatA ke binA sirpha AsmA se hone vAlA jJAna pratyakSa kahalAtA hai / pra0-parokSajJAna kise kahate haiM ? # 0 - indriya aura Aloka Adi kI sahAyatA se jo jJAna hotA hai use parokSa jJAna kahate haiM / pra0- eka vyakti A~khoM se rassI ko pratyakSa dekha rahA hai, usakA jJAna pratyakSa hai yA parokSa ? 0-indriyoM kI sahAyatA se jJAna ho rahA hai isalie parokSa hai / pra0 - eka samyagdRSTi mI ko mA~ kahatA hai, bhUla se mA~ ko bahana mI kahatA hai, usakA jJAna samyaka hai yA mithyA ? u0- samyaka darzana kA Azraya hone se samyagdRSTi kA jJAna samyakajJAna hai| pra0- eka midhyAdRSTi sA~pa ko sAMpa aura rassI ko rasso jAnatA hai, usakA jJAna samyaka hai yA midhyA ? u0- midhyAdRSTi kA jJAna mithyA ho hai / pra0- pratyakSa jJAna kauna-kauna se haiM ? 0 avadhijJAna, mana:paryayajJAna ora kevalajJAna - ye pratyakSa jJAna hai| inameM bho avadhijJAna aura mana:paryayajJAna vikalapAramArthika haiM aura kevalajJAna sakalapAramArthika pratyakSa hai| athavA avadhijJAna, mana:paryayajJAna vikala pratyakSa hai aura kevalazAna sakala pratyakSa hai /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ parokSa 1. matijJAna 2. zrutajJAna 3. kumatijJAna 4. kuzrutajJAna 5. avadhijJAna jJAnopayoga 8 6. kuavadhi 7. mana:paryayajJAna 8. kevalajJAna amvayArya vikala maNya saMgraha upayoga pratyakSa sakala darzanopayoga x 1. cakSudarzana 2. acakSudarzana 3. avadhidarzana 4. kevaladarzana nayApekSA jIva kA lakSaNa aTucanANavaMsaNa sAmaNNaM jovalakkSaNaM bhaNiyaM / vavahArA suNayA suddhaM puNa haMsarga jAnaM // 6 // (vavahArA) vyavahAranaya se ( aTucaduNANadaMsaNaM ) ATha prakAra kA jJAna aura cAra prakAra kA darzana ( sAmaNNaM ) sAmAnya se / ( jIva-mA) jova kA kSaNa ( bhaNiyaM ) kahA gayA hai| (puna) aura / ( surANA ) zuddha nizcayanaya se (sukha) zuddha / ( daMsaNaM ) darzana / (mANaM ) jJAna ( jIvalapavaNaM bhaNiyaM ) jIva kA lakSaNa kahA gayA hai| vyavahAranaya se ATha prakAra kA jJAna bora cAra prakAra kA darzana - sAmAnya se joba kA lakSaNa kahA gayA hai aura zuddha nizcayataya se zuddha darzana aura jJAna jova kA lakSaNa kahA gayA hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra.-vyavahAra se (sAmAnya) jIva kA lakSaNa kyA hai? sa0-vyavahAranaya se ATha prakAra kA jJAna aura cAra prakAra kA darzana jIva kA lakSaNa hai| pra0-zuddha nizcayanaya se jIva kise kahate haiM ? u0-jisameM zuddha darzana aura jJAna pAyA jAtA hai, zava nizcayanaya se vaha jIva hai| prA-zuddha nizcayanaya kise kahate haiM ? 30-para sambandha se rahita vastu ke guNoM ke kathana karane vAle jJAna ko zuddha nizcayanaya kahate haiN| amUrsala adhikAra barasapaMcagaMdhA ko phAsA aTTa niccayA jIve / po saMti amutti tabo vavahArA musi baMdhAdo // 7 // bannayA (cciyA) nizcayanaya se| (jIve) jova meM / (paMca pANa) pAMca vrnn| ( paMca rasa ) pAMca rs| (do gaMdhA ) do gNdh| (aTTha phAsA) aura ATha sparza / ( No) nhiiN| ( santi ) hai| (sado) isalie (so) yaha / (amutti) amUrtika hai| (vavahArA) vyavahAranaya se / (baMdhAdo) karmabandha ko apekSA / ( muti ) mUrtika / ( asthi ) hai| varSa nizcayanaya se jIva meM pAMca varNa, pAMca rasa, do gandha aura ATha sparza nahIM hai| isalie yaha amUrtika hai| vyavahAranaya se karmabandha kI apekSA jIva mUrtika hai| pra0-mUrtika kise kahate haiM ? u.-jisameM sparza, rasa, gandha aura varga pAyA jAyA hai use mUrtika kahate haiN| pra0-amatika kise kahate haiM? -jisameM sparza, rasa, gaMdha aura varNa nahIM pAye jAte haiM use abhUtika
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra-ova mUrtika hai yA amUrtika ? u.-jIva mUrtika bhI hai aura amUrtika bhI hai / pra0-jIva amUsika kisa apekSA se hai ? aura kyoM hai ? u.-nizcayanaya se jova abhUtika hai, kyoMki usameM sparza, rasa, gandha aura varNa nahoM pAye jAte haiN| praka-jIva mUrtika kisa apekSA se hai ? -saMsArI jIva vyavahAranaya se bhUtika hai / kyoMki yaha anAdikAla se karmoM se baiSA huA hai / karma pudgala hai aura pudgala mUrtika hai / mUrtika ke sAtha rahane se amUrtika mAramA bho mUrtika kahA jAtA hai| pra-yadi bhAsmA amUrtika hai so mUrtika kaise ho sakatA hai ? aura yavi mUrtika hai vo amUrtika kaise ? / 20-eka hI rAma, pitA bhI the aura putra bhI the| apekSAkRta kathana hai / pitA zAma ko adelA nAma putra aura puloM nayA ko apekSA pitA bhI / isameM koI viroSa nahIM pratIta hotA hai| isI prakAra AramA ke zuddha svarUpa kA vicAra karane para yaha amUrtika hai aura kama pudagalamaya azaya svarUpa ko apekSA mUrtika hai, isameM koI virodha nahIM hai / pra0-sparza kise kahata haiM ? usake kitane bheda haiM ? u-chUne para jo padArtha kA jJAna hotA hai use sparza kahate haiN| baha pATha prakAra kA hotA hai-ThaNDA, garama, kalA, cikanA, mulAyama, kaThora, halakA aura bhaaro| pra0-rasa kise kahate haiM ? bheda sahita btaaiye| 30-rasa svAda ko kahate haiM aura usake pAMca bheda haiM-baTTA, mAThA, kaDuA, caraparA aura kssaaylaa| pra0mAndha kise kahate haiM ? bheda sahita btaaiye| banAndha mahaka ko kahate haiM vaha do prakAra ko hotA hai-sugandha aura durgandha / pra0-varNa kise kahate haiM tathA isake kitane bheda hai ? / No-varNa raMga ko kahate haiM / raMga pAMca prakAra ke hote haiM-kAlA, polA, nolA, lAla aura sapheda /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramya saMgraha pra.-udAharaNa dekara samajhAiye ki AtmA amUrtika kyoM hai tathA pudagala mUrtika kyoM hai ? -AtmA ko koI chU nahIM sakatA, koI usakA svAda nahIM ke sakatA, usakA koI varNa nahIM samA na usameM khuzabU hai, na badabU kintu pudgala meM ye saba pAye jAte haiN| jaise Ama pudagala hai| ise hama deza mo sako pI sakate haiyaha hai yA nrm| isako gandha mI ke sakate haiM tathA isakA khaTTA-mIThA svAda bhI le sakate haiN| inhIM kAraNoM se AtmA kA amUrtikapanA aura pudgala kA mUrtikapanA siddha hai / pra0-AtmA indriyoM ko sahAyatA se nahIM jAnA jAtA hai to vaha hai, yaha kaise nirNaya kare ? u.-yadyapi matika indriyoM kI sahAyatA se amUrtika mAtmA nahIM jAnA jAtA hai phira 'ahaM' (maiM) zabda se AramA kI pratIti hotI hai| maiM sukhI, meM dukho, maiM nidhana, maiM dhanavAna bAvi / laDDU khAne para moThA, nIma khAne para kar3avA lagatA hai| laDDa sAne para sukha aura koTA zubha jAne para dukha hotA hai| yaha sukha-duHkha kA vedana jisameM hotA hai vaha pAramA hai / yaha svasaMvedana pratyakSa se jAnA jAtA hai| dUsaroM ke zarIra meM bAtmA kA jJAna anumAna se jAnA jAtA hai| anyathA jindA vyakti aura murdA vyakti kA nirNaya nahIM ho paamegaa| pra0-ApakA bAsmA mUrtika hai yA amUrtika hai, kyoM? u0-hamArA AsmA mUrtika hai kyoMki hama abhI kama se yaha saMsArI jIva haiN| pra-siddha bhagavAna kA AtmA kaisA hai ? u.-siddha bhagavAna pramUrtika haiM kyoMki pudgala. karmabandha se sarvacA rahita ( chUTa gaye ) haiN| vyavahAranaya se jova ko kA kartA hai puggalakammAboNa kasA ghabahAravo duNizcayo / ghekSaNakammANAbA subaNayA sukhabhAvANaM // 8 // bambayA (AdA) AtmA / ( vavahAro) vyavahAranaya se| (pugyalakammA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha 13 dIrNa) jJAnAvaraNAdi pudgala kamoM kA (kattA) kartA hai| ( cicayado ) azuddha nizcayanaya se ( vedaNakrammANaM ) rAgAdika bhAva karmoM kA ( katA ) ( kartA ) hai ( du ) aura ( suddhaNayA) zuddha nizcayanaya se ! ( suddhabhAvANaM ) zuddha bhAvoM kA ( kattA ) kartA hai| pa AtmA vyavahAranaya se jJAnAvaraNAdi karmoM kA kartA hai / azuddha freests se rAgAdi bhAvakarmoM kA kartA hai tathA zuddha nizcayanaya se zuddha bhAvoM kA kartA hai| pra0 - pudgala karma kauna-kauna se haiM ? u0- jJAnAvaraNa, darzanAvaraNAdi ATha dravya karma aura cha: paryApta aura tIna zarIra - ve nau nokarma pudgala karma hai / pra0 mA karma kauna se haiM ? u0- rAga, dveSa, moha Adi bhAva karma hai / bra0-jIda ke zuddha bhAva kauna se haiM? u0- kevalajJAna aura kevaladarzana jIva ke zuddhabhAva haiM / pra0-kyA jIva kartA hai ? u0- hA~, vyavahAranaya se jIva karmoM kA kartA hai / jIva vyavahAra se karmaphala kA bhoktA hai vavahArA suhavukkhaM puggalakammamphalaM pabhujebi / AMdA NicazrayaNayavo vedaNabhAvaM su Avassa // 9 // apArtha ( yAdA ) AtmA / ( vayadvArA ) vyavahAranaya se / ( suhadumasaM ) sukhaduHkhasvarUpa | ( puggalakammaphalaM ) paudgalika karmoM ke phala ko pazu jeSi ) bhogatA hai / ( NiccayaNayado ) nizcayanaya se / ( Adassa) apane / ( ceMdaNabhArya) jJAna darzanarUpa zuddha bhAvoM ko (khu) niyama se| ( pabhujedi ) bhogatA hai / bartha AtmA vyavahAranaya se sukha-duHkha rUpa pudgala karmoM ke phala ko bhogatA hai aura nizcayanaya se vaha zuddha jJAna darzana kA hI moktA hai /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0-sukha kise kahate haiM ? u0-AlhAda rUpa bAsmA kI pariNati ko sukha kahate haiN| prA-duHkha kise kahate haiM ? u0-kheda rUpa AtmapariNati ko duHkha kahate haiN| pra-AtmA sukha-duHkha kA bhogane vAlA kisa apekSA se hai ? ja0-vyavahAranayApekSA / pra0-zuddha jJAna aura zuddha darzana kauna sa haiM ? 20 kevalajJAna aura kevaladarzana zaddha zAna-darzana / pra0-zava jJAna darzana kisa jIva ke pAyA jAtA hai ? u0-arahanta-kevalo va siddhoM meM zuddha zAna-darzana pAyA jAtA hai| pra0-AtmA zukha zAna darzana kA bhogane vAlA kisa naya apekSA sa-nizcayanaya kI apekSA se / jIva svayaha pramANa hai aNuguruvehapamANo upasaMhArappasappado caidaa| asamuhado bavahArA NijcayaNayayo asaMkhadeso vA // 10 // mambayA ( cedA aarmaa| ( vavahArA) vyavahAranaya se| (asamuhado) samudrAta ko chor3akara anya avasthAoM meN| ( uvasaMhArappasappado) saMkoca aura vistAra ke kAraNa / ( aNugurudehapamANo) choTe-bar3e zarIra ke barAbara pramANa ko dhAraNa karane vAlA hai| (vA) aura( NicayaNayado ) nizcayanaya se / ( asaMlaso) asaMkhyAtapradezI hai / varSa AtmA vyavahAranaya ye samupAta ko chor3akara anya avasthAoM meM saMkoca-vistAra ke kAraNa choTe-bar3e zarIra ke barAbara pramAga ko pAraNa karane vAlA hai aura nizcayanaya se asaMkhyAtapradezI hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha 19 pra0 - jIva choTe-bar3e zarora ke barAbara pramANa ko dhAraNa karane vAlA kaise hai ? 0 - jova meM saMkoca vistAra guNa svabhAva se pAyA jAtA hai / isalie vaha apane dvArA karmodaya se prApta zarora ke AkAra pramANa ko dhAraNa karatA hai vyavahAranaya kI apekSA se / pra0- udAharaNa dekara samajhAiye | u0- jisa prakAra eka dIpaka ko yadi choTe kamare meM rakhA jAya to vaha use prakAzita karegA aura yadi baho dopaka kiso bar3e kamare meM rakha diyA jAya to vaha use prakAzita karegA / Thoka usI prakAra eka jIva jaba cIMTI kA janma letA hai to vaha usake zarIra meM samA jAtA hai aura jaba vaho jIva hAtho kA janma letA hai to usake zarIra meM samA jAtA hai| spaSTa hai ki jIva choTe zarIra meM pahu~cane para usake barAbara aura bar3e zarIra meM pahuMcane para usa bar3e zarIra ke barAbara ho jAtA hai| isI dRSTi se joba ko vyavahAranaya se aNuguru-deha pramANa vAlA batalAyA hai| samudghAta meM aisA nahIM hotA hai / pra0 - samudghAta ke samaya aisA kyoM nahIM hotA ? sa- kAraNa ki samudghAta ke samaya jIva pazarIra ke bAhara phaila jAtA hai| pra0 - jIva asaMkhyAta pradezo kisa naya kI apekSA se hai ? u0- jova nizcayAya kI apekSA se asaMkhyAta pradezI hai / pra0 - samudhAta kise kahate haiM ? u0- mUla zarIra se sambandha chor3e binA AtmapradezoM kA tejasa va kArmaNa zarIra ke sAtha bAhara phaila jAnA samudghAta kahalAtA hai / 0 - samudSAta kitane prakAra kA hotA hai ? u0- samudghAta sAta prakAra kA hotA hai - 1 - vedanA samudghAta, 2 - kaSAyasamudghAta, 1 - vikriyA - samudghAta, 4- mAraNAMtika samudghAta, 5 - raujasa samudghAta, 6- AhAraka samudghAta aura 7 kevalI samudghAta jIva kI saMsAro avasthA puDhabijalateubAU vaNapphado vivi hathAva reDaMbI / digatigacakupaMcaklA tasajIvA hoMti saMjJAvI // 11 //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ draya saMgraha 16 manvayArtha ( puDhavijalate vALavaNa do) pRthvIkA mika, jalakAdhika, agnikAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika ( vivithAvaredI ) aneka prakAra ke sthAvara ekendriya jova haiN| ( saMkhAdI ) zaMkha Adi / (vigatigacadupaMcaSakhA ) do indriya, tIna indriya, cAra indriya aura paMcendriya jIva / ( tasajIvA ) trasa joba | ( hoMti ) hote haiM / varSa pRthvI kAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika-ye sthAvara jIva haiM tathA zaMkhAdi do, tIna, cAra aura pAMca indriya jIvana kahalAte haiN| pra0 - saMsArI jIvoM ke kitane bheda hai ? 0 - saMsArI jIvoM ke 2 bheda haiM- 1-sthAvara 2- trasa / pra0 svAvara kauna jova hai ? u0- pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspatikAyika jIva sthAvara haiM / pra0-jasa jova kauna se haiM ? u0- do indriya se pA~ca indriya taka ke jIva sa hai| pra0-zaMkha, cIMTI, makkhI, manuSya Adi kitane indriya jIva hai ? u0- zaMkha-do indriya jIva ghoMTo - tIna indriya jova / makkhIcAra indiya jIva / manuSya, nArakI, deva, hAtho, ghor3A Adi paMcendriya jIva haiM / pra0 - jIva sthAvara yA trasa jIvoM meM kisa karma ke udaya se paidA: hotA hai ? 30-sthAvara nAma karma ke udaya se jova sthAvara jIvoM meM utpanna hotA hai tathA jasa nAma karma ke udaya se trasa jIvoM meM utpanna hotA hai| cauvaha jIvasamAsa samajA amA geyA paMcidiya jimmamA pare sabbe / bAvarasuhamehaMdI sabbe pajjata ibarAya // 12 // granyayArtha (pA~cadiya) paMcendriya jova / ( samaNA ) saMjJo (mamaNA )
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha asNsho| ( NeyA) jAnanA caahie| ( pare ) zeSa / ( saTave ) saba / (NimmaNA ) asNjnyo| (NeyA / jAnanA cAhie ! ( eIdo ) ekendriya jIva / ( bAdara suhamA ) bAdara aura sUkSma hote haiN| ( sabve) ye saba jIva / ( pajjatta ) paryAptaka / ( idarA ya ) aura aparyAptaka hote haiN| artha paJcendriya jIva saMjo aura asaMjJo ke bheda se do prakAra ke hote haiN| zeSa ekendriya vikalatraya asaMzo hote haiN| ekendriya jIvoM meM kucha bAdara aura kucha sUkSma hote haiM / aura sabhI jIva paryAptaka aura aparyAptaka ke bheda se do prakAra ke hote haiN| pra0-manasahita evaM manarahita jIva kauna se haiM? u-paJcendriya jIva manarahita bhI hote haiN| manasAhata mI hota haiM kintu ekendriya aura vikalatraya jIva manarahita ho hote haiN| praka-bAdara jIva kinheM kahate haiM ? u0-jo svayaM bhI dUsaroM se rukate haiM aura dUsaroM ko bhI rokate haiM athavA jo Apasa meM TakarA sake unako bAdara joya kahate haiN| pra-sUkSma jIva kinheM kahate haiM ? u-jo dUsaroM ko nahIM rokate haiM tathA dUsaroM se rukate bhI nahIM haiM athavA jo kisI se TakarA na sakeM unheM sUkSma jIva kahate haiN| pra0-paryAptaka jIva kinheM kahate haiM ? u.-jina jIvoM kI AhArAdi paryAptiyAM pUrNa ho jAye unheM paryAptaka jIva kahate haiN| pra-aparyAptaka jIva kinheM kahate haiM ? u0-jina jIvoM kI AhAra Adi paryAptiyA~ pUrNa nahIM hotI haiM unheM aparyAptaka jova kahate haiN| prA-paryApta kise kahate haiM? 30-gRhota AhAravargaNA ko khala-rasa bhAga Adi rUpa pariNamAne ko jIva kI zakti ke pUrNa ho jAne ko paryApti kahate haiM / pra-paryAptiyoM ke bheda btaaiye| 30-paryApti ke 6 bheda haiM-1-AhAra, 2-zarIra, 3-indriya 4-bAsocchvAsa, 5-bhASA aura 6-mana / .
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0-paryAptiyoM ke svAmI batAiye / ( kisa jIva ke kitanI paryAptiyAM u.-ekendriya jIva ke 4 paryAptiyAM-AhAra, zarora, indriya aura zvAsocchvAsa hotI haiN| vikalatraya jIva va asaMjhI paMcendriya joba ke mana paryApti ko chor3akara pAMca hotI haiM tathA sainI paJcendriya jIva ke chahoM paryAptiyAM hotI haiN| prama-jIvasamAsa kA lakSaNa btaaiye| u-jinake dvArA aneka jIva tathA unakI aneka prakAra ko jAti jAdI kA sapanA ko aneka pAyI yA saMgraha karane vAle hone se jovasamAsa kahate haiN| prA-caudaha jIvasamAsa batAiye / 30-ekendriya sUma, bAdara -2 do indriya tIna indriya cAra indriya paJcendriya asainI = 1 paJcendriya sainI -1-7 ye sAta prakAra ke jIva paryApta bhI hote haiN| aparyApta bhI hote haiM ataH 742-14 jIvasamAsa / pra-siba bhagavAna ke kitane jIvasamAsa haiM ? 20-siba bhagavAna jIvasamAsa se rahita haiN| 4 - mArgaNA va guNasthAna apekSA jIva ke bheva magaNaguNaThANehi ya ghaDavasAhiM havaMti taha asubagayA / viSNeyA saMsArI , sambe subA hAsubaNayA // 13 // mambayAI (taha ) tathA / (.saMsArI) sabhI saMsArI jov| (masuddhaNayA ) vyavahAranaya se / (paudahi ) caudaha / ( maggaNaguNaThAki) mArgaNA aura guNasthAna apekSA caudaha prakAra ke / ( havaMti) hote haiM / (maha) aur| (suddhagayA ) zunizcayanaya kI dRSTi se| ( samve ) sabhI jona / (6) niyama se / (suddhA ) zuddha / ( viSNeyA) jAnane cAhie /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha 19 saMsArI jova vyavahAranaya se caudaha mArgaNA aura caudaha guNasthAnoM ko apekSA caudaha caudaha prakAra ke hote haiM kintu zuddha nizcayanaya kI dRSTi se sabhI saMpAro jIva zuddha haiN| unameM koI bheda nahIM hai| pra0-jova caudaha prakAra ke kisa apekSA se haiM ? u0-vyavahAranaya me jova caudaha mArgaNA, caudaha guNasthAna vAle hone se caudaha prakAra ke hote haiN| pra0-jIva zuddha kisa apekSA se hai ? u0-zuddha nizcayanaya ko dRSTi se / pra-jova ke caudaha bheda mArgaNA apekSA batAiye / (caudaha mArgaNAe~) u.-mArgaNAe~ caudaha hotI hai ataH usa sambandha se jIva ke bhI cauvaha bheda ho gaye--:-gati mArgaNA, 2-indriya mArgaNA, 3-kAyamArgaNA, 4-yogamArgaNA, 5-vedamArgaNA,6-kaSAyamArgaNA,jJAnamArgaNA, 8-saMyamamAgaMNA, 5-darzanamArgaNA, 10-lezyAmArgaNA, 11-bhavyatvamArgaNA, 12-samyaktva mArgaNA, 13-saMjhisva mArgaNA aura 14-AhAra mArgaNA / pra-mArgaNA kise karate haiM ? ja0-jinadharma vizeSoM se jovoM kA anveSaNa kiyA jAya unheM mArgaNA . kahate haiN| pra0-guNasthAna kise kahate haiM ? ula-moha aura yoga ke nimitta se hone vAle AtmA ke guNoM ( bhAvoM ko tAratamyarUpa avasthAvizeSa ) ko guNasthAna kahate haiN| pra.-guNasthAna kitane hote haiM ? u0-caudaha guNasthAna hote haiM-1-mithyAtva, 2-sAsAdana, 3-mitra, 4-avirata, 5-dezavirata, 6-pramattavirata, 7-apramattavirata, 8-apUrvakaraNa, 2-anivRttikaraNa, 10-sUkSmasAmparAya, 11-upazAntamoha, 12-kSINamohA 13-sayogakevalI, 14-ayogakevalI / pra-zuddhanaya se saMsArI jIva ke kitane guNaspAMna aura mArgaNA hoto haiM tathA vyavahAranaya se kitane ? u.-zuddha nizcayanaya se saMsAro joba ke guNasthAna bhI nahIM aura mArgaNA mI nahIM hotI haiN| pra-siddha bhagavAna ke guNasthAna aura mArgaNAe~ btaaiye| um-siddha bhagavAna guNasthAna aura mArgaNAoM se rahita-guNasthAnAtIta va mArgaNAtIta hai|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 dravya saMgraha jIva ko siddhatva aura Urdhvagamanatva avasthA gikkammA aTuguNA, kiMNA caramadehado siddhA / loyaggahidA zivachA uppAdava ehi saMjuttA // 14 // 1 anvayArtha ( zivakammA ) jJAnAvaraNAdi ATha karmoM se rahita ( aTTaguNA ) samyaktva Adi ATha guNoM se sahita / ( caramadehado ) antima zarIra se / ( kiMcuNA ) pramANa meM kucha kama / ( NiccA ) nitya / ( uppAdava ehi ) utpAda aura vyaya se ( saMjuttA) saMyukta / ( loyaggaThidA ) loka ke. agrabhAga meM sthita / (siddhA) siddha iti hai / 1 ATha karmoM se rahita, bATha guNoM se sahita pramANa meM antima zarIra se kucha kama utpAda, vyaya tathA zrauSya yukta, loka ke agrabhAga meM avasthita hone vAle jova siddha kahalAte haiN| pra0-ATha karma kauna se haiM ? 0 - 1 - jJAnAvaraNa, 2- darzanAvaraNa, 3- vedanIya, 4- mohanIya, 5-Ayu, 6 - nAma, 7-gotra aura 8-antarAya / pra0-ATha guNa kauna se haiM ? u0- 1 - anantajJAna, 2- anantadarzana, 3- anantasukha, 4- anantavorya, 5-avyAbAdha, 6-avagAhanatva, 7-sUkSmatva aura 8 - agurulaghutva - ye siddhoM ke ATha guNa haiN| pra0 - kisa karma ke nAza se kauna-sA guNa prakaTa hotA hai ? za0 - jJAnAvaraNa karma ke nAza se anantajJAna / darzanAvaraNa karma ke nAza se anantadarzana / mohanIya karma ke nAza se ananta sukha / antarAya karma ke nAza se anantavIrya / vedanIya karma ke nAza se avyAvAca / Ayu karma ke nAza se avagAhanasya / nAma karma ke nAza se sUkSmatva / aura gotra karma ke nAza hone se agurulaghusna guNa prakaTa hotA hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra-jaise upayogamatva Adi sabhI jIvoM meM pAyA jAtA hai kyA uso 'prakAra siddhatva aura Urdhvagamana bho sabhI jIvoM meM pAyA jAtA hai ? u-upayogamatva Adi sabhI jIvoM kA svabhAva hai parantu Urdhvagamana evaM siddhasya jIva kA svabhAva hone para bhI ye vyakti apekSA nahIM zakti apekSA hai| kyoMki jina jIvoM ne ATha karmoM kA kSaya kara diyA hai de ho siddhatva avasthA prApta karate haiN| tathA ve hI avagamana karate haiM, zeSa jora nhiiN| pra0-utpAda kise kahate haiM ? u0-dravya meM navIna paryAya kI utpatti ko utpAda kahate haiM / pra-vyaya kise kahate haiM ? 20-dravya meM pUrva paryAya ke nAza ko vyaya kahate haiN| pra0-dhauvya kise kahate haiM ? 30-dravya kI nityatA ko prauvya kahate haiM / pra.-badAharaNa se smjhaaie| u-siddhajIvoM meM-saMsArI paryAya kA nAza vyaya hai| sikha paryAya ko utpatti utpAda hai jIva dravya dhrauvya hai| pudgala meM svarNa kuNDala hai| hameM cUr3o cAhie-svaNaM kuNDala kA mAza vyaya hai / cUr3I paryAya ko utpatti utpAda hai evaM svarNa dhrauvya hai / // iti jovAdhikAra samApta // ajIvA'dhikAraH ajIva dravyoM ke nAma aura unake mUrtika amUrtikapane kA _ varNana ajoyo puNa o.pAgalapammo acamma mAyAsaM / kAlo puggalamuso svAdiguNo amutti sesA // 15 // manvayArtha (puNa ) or| ( puggala ) pudagala / ( dhammo) dharma / (adhamma)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha adharma / ( AyAsaM ) AkAza / ( kAlo ) kAla / ( ajjIvo) ajIva / {Neo) jAnanA caahie| ( svAdiguNo) rUpa Adi guNayukta / ( puggala ) pudgala / ( mutto) mUrtika hai / ( sesA du) aura zeSa / (amutti ) amUrtika haiN| artha___ ajIva dravya-pudAla, 'prarSa, A kAza mora kA dhyA-mA pAMca bhedarUpa jAnanA caahie| unameM rUpAdi guNayukta pudgala mUrtika hai tathA dharmadravya, adharmadravya, AkAza aura kAla amUrtika haiN| pra.-mUrtika kise kahate haiM ? u.-jisameM rUpa, rasa, gandha aura sparza-ye guNa pAye jAyeM use mUrtika kahate haiN| pra0-amUrtika kise kahate haiM ? 30-jisameM rUpa, rasa, gandha aura sparza-ye guNa nahIM pAye jAyeM use amUrtika kahate haiN| pra0-jise dekha sake, chU sakeM, saMgha sakeM aura cakha sake vaha mUrtika hai yA amUrtika ? u0-vaha mUrtika kahA jaayegaa| pra0-paramANu ko hama dekha nahIM sakate, chU nahIM sakate, saMgha nahIM sakate, calA nahIM sakate, use mUrtika kaise kahA jA sakatA hai ? u0-aneka paramANu milakara jo skandha banate haiM unheM hama dekha sakate hai, chU sakate haiM, sUMgha sakate haiM tathA cakha bhI sakate haiN| yadi paramANuoM meM rUpAdi nahIM hote to skandha meM bhI ve kahA~ se Ate ? pra0-paramANu meM rUpAdi bIsa guNoM meM se kitane guNa pAye jAte haiM ? u0-paramANu meM eka rasa, eka gandha, eka varNa aura do sparza pAye jAte haiN| pra0-ajIva dravya kauna-kauna se haiM ? u0-pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla-ye pA~ca dravya ajIva dravya haiN| pra0-mUrtika dravya kitane haiM ? mamUrtika kitane ? 30-jIva dharma, adharma, AkApA aura kAla-ye amUrtika hai aura pudagala mUrtika hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha 23 pudagala dravya kI paryAya saho baMdho suhamo thUlo saMhANabhevatamachAyA / ujjodAvaSasahiyA, puggalababbassa pajjAyA // 16 // anvayArtha--- ( saddo) zabda / (baMdho) bandha / (suhumo) sUkSma / (thUlo ) sthUla / ( saMThANabhedatamachAyA ) AkAra, Tukar3e, andhakAra aura chaayaa| ( ujjokSAdavasahiyA ) ugrota aura Atapa sahita / ( puggaladaNvassa) pudgaladravya ko| ( pajAyA ) paryAya { / marSa zabda, bandha, sUkSma, sthUla, AkAra, Tukar3e, andhakAra, chAyA, ugrota aura bAtapa-ye dasa pudagala kI paryAyeM haiN| pra-zabda ke bheda batAiye? saka-zabda ke do bheda hai-1-bhASArUpa aura 2-abhaashaalp| pra0-bhASAtmaka zabda ke bheda kauna se haiM ? 30-bhASAtmaka zabda ke do bheda haiM-1-sAsara bhASA, 2-anAra bhASA / pra0 sAkSara zabda kinheM kahate haiM? u-jisameM zAstra race jAte haiM aura jisase Arya aura mlecchoM kA vyavahAra calatA hai aise saMskRta, prAkRta, hindI Adi zabda saba sAkSara dAmya haiN| pra0-anakSara zabda kinheM kahate haiM? 0.jisase unake sAtizaya jJAna ke svarUpa kA patA lagatA hai aise do indriya Adi jIvoM ke zabda amakSarAtmaka zabda haiM / ( sAkSara va anAra donoM zabda prAyogika haiM) pra0-abhASAtmaka zabda ke bheda btaaiye| ca-abhASAtmaka zabda do prakAra ke haiM--1-prAyogika, spesasika / pra0-prAyogika zabda kauna se haiN| 10-tas, vitasa, dhana aura sauSira ke bheda se prAyogika zabda pAra prakAra ke haiN|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0-tata prAyogika zabda kauna se haiM ? u-camar3e se mar3he hue, puSkara, bhero aura durdura se jo zabda utpanna hotA hai vaha tatta zabda hai| pra-vittata zabda kauna-sA hai ? utAMta vAle vINA aura sughoSa Adi se jo zabda utpanna hotA hai vaha vitata zabda hai| pra0-ghana zabda kauna-sA hai ? u.-tAla, ghaNTA aura lAlana Adi ke tAr3ana se jo zabda utpanna hotA hai vaha ghana zabda hai| pra0-sauSira zabda kauna-se haiM ? u.-bAMsuro aura haoNla Adi ke phaMkane se jo zabda utpanna hotA hai vaha sauSira hai| pra0-cainasika zabda kauna se haiM ? u.-medha Adi ke nimitta se jo zanda utpanna hote haiM ve vainasika zabda haiN| prA-bandha paryAya ke bheda btaaiye| u.-bandha pudgala paryAya ke 2 bheda haiM-1- bainasika aura 2-prAyogika / pra0-vainasika bandha kise kahate haiM ? u0 jisameM puruSa kA prayoga apekSita nahIM hai vaha vainasika baMdha hai| jaise--snigdha aura rUkSa guNa ke nimitta se hone vAlA bijalI, ulkA, megha, agni aura indradhanuSa Adi kA viSayabhUta bandha vainasika bandha hai| pra0-prAyogika bandha kise kahate haiM ? isake bheda batAiye / u0-jo baMdha puruSa ke prayoga ke nimitta se hotA hai vaha prAyogika bandha hai| isake do bheda hai- ajIva sambandhI, 2-jIvAjIva sambandhI / jaise-lAkha aura lakar3I Adi kA ajIva sambandhI prAyogika bandha hai tathA karma aura nokarma kA jIva ke sAtha jo bandha hotA hai vaha jIvAjIva sambandhI prAyogika bandha hai| pra--sUkSmatA ke bheda batAiye / ja0-sUkSmatA do prakAra kI hotI hai-1-antya aura 2-ApekSika / paramANuoM meM anya sUkSmatA hai ( paramANu se choTA koI padArtha nahIM hai )
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dravya saMgraha aura bela, AMvalA aura bera meM ApekSika sUkSmasva hai| bela se AMvalA . choTA hai tathA AMvalA se bera choTA hai / . sa pra0-sthaulya kise kahate haiM ? usake bheda btaaiye| u-sthalatA ko sthaulya kahate haiN| yaha bhI do prakAra kA hai1-antya aura 2-ApekSika / mahAskandha antya sthaulya hai ( mahAskandha se bar3A koI padArtha nahIM hai)| bera, AMvalA aura bela Adi meM ApekSika sthaulya hai| bera se A~valA bar3A hai tathA A~valA se bela bar3A hai / / 'pra-saMsthAna kise kahate haiM ? 70-AkRti ko saMsthAna kahate haiN| trikoNa, catuSkoNa Adi AkAra saMsthAna haiN| pra0-bheda kise kahate haiM ? isake bheda btaao| 30-vastu ko alaga-alaga varNAdi karanA bheda hai| bheda ke chaH bheda hai-1-uskara, 2-cUrNa, 3-khaNDa, 4-cUrNikA, 5-pratara aura 6-annucttn| pra0-utkara kise kahate haiM ? u0-karoMta Adi se jo lakar3o ko cIrA jAtA hai vaha uskara nAma kA bheda hai| mA-cUrNa bheda kise kahate haiM ? u0 - gehU~ Adi kA jo sattU aura kanaka ( daliyA) Adi banatA hai vaha pUrNa bheda hai| prA-khaNDa bheda btaaiye| u.-ghaTa Adi ke jo kapAla aura zarkarA Adi Tukar3e hote haiM yaha khaNDa bheda hai| prA-cUNikA bheda batAiye / 30-ur3ada aura mUMga Adi kA jo khaNDa kiyA jAtA hai vaha caNikA bheda hai| praka-pratara bheda btaaiye| .-megha ke jo alaga-alaga paTala Adi hote haiM vaha pratara nAma kA bheda hai| pra0-aNucaTana bheda batAiye? u0-tapAye hue lohe ke gole Adi ko dhana Adi se poTane para jo kulaMge nikalate haiM vaha aNucaTana nAma kA bheda hai /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra-tama kise kahate haiM? u0-jisase dRSTi meM pratibaMdha hotA hai aura jo prakAza kA virodhI hai vaha tama kahalAtA hai| prA-chAyA kise kahate haiM ? u.-prakAza ko rokane vAle padArthoM ke nimitta se jo paidA hotI hai vaha chAyA kahalAtI hai| pra0-Atapa kise kahate haiM ? ula-jo sUrya ke nimitta se uSNa prakAza hotA hai use Atapa kahate. -udyota kise kahate haiM? jagamaNi daura jAnavAni pipiseko mAna hotA hai use udyota kahate haiM / (Upara kahe ye saba zabdAdika pudagala dravya ke vikAraparyAya haiN)| dharmadravya kA svarUpa gAhaparigayANa dhammo, puggala jIvANa gamaNasahayArI / soyaM jaha macchANaM acchatA va so jeI // 17 // bancayA (jaha ) jaise / ( gaipariNayANa ) calate hue| ( macchANaM ) machaliyoM ko ( gamaNasahayAro ) calane meM sahAyaka / ( toyaM ) jala hotA hai / (saha) usI prakAra / ( gaipariNayANa ) calate hue| ( puggalajIvANa ) jIva aura pudgala ko ( gahaNasahayArI) calane meM sahAyaka / (dhammo) dharmadravya hotA hai| ( so ) vaha dharmadravya / (acchatA ) na calate hue ova aura pudgala ko ( calane meM sahAyaka ) (ba) nhiiN| (geI ) calAtA hai| jaise jala calatI huI machaliyoM ko calane meM sahAyaka hotA hai uso prakAra dharmadravya calate jIva aura pudagala ko calane meM sahakArI hotA hai| nahIM calate hue ko nhiiN| pra-nimita kitane prakAra ke hote haiN| 70-do prakAra ke-1-preraka nimitta, 2-uvAsona nirmit|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0 - dharmadravya jova aura pudgala ke lie kauna-sA nimitta hai ? u0- dharmadravya jIva aura pudgala meM gamana meM sahakArI udAsIna nimitta hai kyoMki yaha jabarana kisI ko calAtA nhiiN| hA~ koI calatA hai to sahAyaka hotA hai / pra0 - dharmadravya kahA~ pAyA jAtA hai ? u0- sampUrNa lokAkAza meM dharma dravya pAyA jAtA hai| dharma dravya kosahAyatA binA joba pudgala kA calanA-phiranA, eka sthAna se dUsare sthAnajAnA Adi sArI kiMvAaiM nahIM bana sakatI haiN| adharmadravya kA svarUpa ThANajuvANa adhammo, puggalajIvANa ThANasahayArI / chAyA jaha pahirANaM gacchaMtA zeva so gharaI // 18 // mamvayArtha... 1 27. (jaha ) jaise| (chAyA) chAyA / ( ThANajudANa ) Thaharate hue - ( pahiyANaM ) rAhagIroM ko ( ThANasahavArI) Thaharane meM sahAyaka hoto hai / (taha) usI prakAra ( pudgalajovANa ) pudgala aura [ jovoM ko Thaharane meM sahAyaka ] ( adhammo ) adhamaM dravya hotA hai| ( so) vaha adhameM-dravya hai / ( gacchaMtA ) calate hue pudgala aura jor3oM ko / ( Neva ) nahIM / ( dharaI ) ThaharAtA hai / artha jaise chAyA Thaharate hue rAhagIroM ko Thaharane meM sahAyatA pahu~cAtA haiM, usI prakAra adharma dravya Thahare hue jova pudgala ko Thaharane meM sahAyatA pahu~cAtA hai| vaha adharma dravya calate hue joya aura pudgala ko ThahAtA nahIM hai / pra0 - adhamaM dravya jova pudgaloM ke ThaharAne meM kauna-sA nimitta hai ? u0- udAsona nimitta hai kyoMki jaise chAyA kisI ko jabarana naho ThaharAtI, usI taraha adharma dravya bhI kiso ko jabarana nahIM ThaharAtA / pra-dhamaM dravya aura adharma dravya donoM kahAM rahate haiM ? u0- samasta lokAkAza meM rahate haiM /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravya saMgraha pra-donoM meM samAna zakti hai yA nyUnAdhika ? ca-donoM meM samAna zakti hai| praka-yadi donoM meM samAna zakti hai to saMsAra meM na koI cala sakatA hai aura na koI Thahara sakatA hai, kyoMki jisa samaya dharma dravya calane meM kisI ko sahAyaka hogA usI samaya adharma dravya Thaharane meM sahAyaka hogaa| -dharma aura aSama dravya udAsIna kAraNa haiM yadi preraka kAraNa hote so aisI sthiti utpanna ho sakatI thI / dharma dravya avarana kisI ko calane ko preraNA nahIM karatA tathA adharma dravya bho abarana kisI ko Thaharane ko preraNA nahIM krtaa| . AkAvA dravya kA svarUpa va bheva abagAsadANamoggaM jIvAvINaM viyANa AyAsaM / jeNhaM logAgAsa, aslogAgAsamiti duSihaM // 19 // ambayArtha ( jIvAdINa ) jIvAdi samasta dravyoM ko| (avagAsadANajogaM) avakAza dene yogya / ( jaiNha ) jinendra deva ke dvArA kahA gayA / (AyAsaM) AkAza ! (viyANaM ) jaano| ( logAgAsaM) lokAkAza / ( allogaa| gAsa ) alokAkAza / ( yadi ) isa prakAra / (duviha) AkAza yo prakAra kA hai| varSa jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ina dravyoM ko jo avakAza dene yogya hai use AkAza dravya jinendra bhagavAna ne kahA hai| usa AkAza ke do bheda haiM-1-lokAphAza, 2-alokAkAzana pra0-AkAza dravya kise kahate haiM ? 20-jIvAdi pAMca dravyoM ko rahane ke lie jo abakAza sthAna the, use AkAza dravya kahate haiN| pra-AkAza dravya kA kArya btaaiye| ula-avakAza denA AkAza draSya kA kArya hai / pra0-AkAza dravya jovAdi dravyoM ke avagAhana meM kauna-sA nimita hai? u0-udAsIna nimitta hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha lokAkAza aura alokAkApA kA svarUpa dhammA-dhammA kAlo, puggalajIyA ya saMsi Avaviye / AyAse so logo, tatto parado alogutto // 20 // 2 ambayArtha-- ( jAvadiye ) jitane / ( AyAse ) AkAza meN| ( dhammAdhammA ) dharma aura adharma / (kAlo) kAla (ya) aura ( puggalajIyA ) pudgala tathA joba dravya / ( saMti ) haiM ( so ) vaha / (logo) lokAkAza hai / ( tatto parado) usase bAhara / ( aloguttI ) alokAkAza kahA gayA hai / artha jitane AkAza meM jIva, pudgala, dharma, adhamaM, AkAza aura kAla haiM vaha lokAkAza va usase bAhara alokAkAza kahA gayA hai| pra0 loka kise kahate haiM ? 40-jIba aura ajIva dravya jisane AkAza meM pAye jAye utane AkAza ko loka kahate haiM / pra0-aloka kise kahate haiM / u0- loka ke bAhara kevala AkAza hI AkAza hai / jahA~ anya dravyoM kA nivAsa nahIM hai, isa khAlI par3e hue AkAza ko aloka kahate haiM / pra0 - lokAkAza aura zlokAkAza kinheM kahate haiM ? u0- loka ke AkAza ko lokAkAza aura maloka ke prakAza ko alokAkAza kahate haiM / pra-jaba sabhI dravya eka hI lokAkAna meM rahate haiM to saba eka kyoM nahIM ho jAte ? u0- sabhI apane-apane svabhAva ko nahIM chor3ate, ataH eka kaise ho sakate haiM ? pra0 - lokAkAza bar3hA hai yA alokAkAza ? u0- alokAkAza bar3A hai / alokAkAza kA ananta bhAga lokAkAza hai /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra-itane choTe lokAkAza meM ananta jova, jIvoM se bhI anantaguNe pudagala aura asaMkhyAta kAla paramANu kaise samA sakate haiM? ja-lokAkAza alokAkAza se choTA hone para bhI usameM avagAhana zakti bahuta bar3I hai| isIlie usameM sabhI dravya samAye hue haiN| udAharaNa ke lie-jisa kamare meM eka dIpaka kA prakAza ho rahA hai. usI meM anya sekar3oM dopaka rakha diye jAyeM to unakA prakAza bhI pahale vAle dopaka meM samA jAtA hai / AkAza eka amUrtika dravya hai| usameM avagAhama karane vAle sabhI davya yadi mUrtika aura sthUla hote tathA AkAza svayaM bhI mUrtika hotA to lokAkAza se itane dravyoM kA avagAhana nahIM hotA / para lokAkAza meM nivAsa karane vAle ananta jIva amUrtika haiM, pudgaloM meM bhI kucha sUkSma haiM aura kucha bAdara haiM, kAlANu, dharma, adharma dradhya amUrtika ho haiM ataH AkAza meM sabhI dravya samAye hue hai, isameM koI virodha nahIM AtA hai| kAladravya kA svarUpa va usake do bheva vazvaparivarUvo jo so kAlo havei vvhaaro| pariNAmAdIlaso, baTTaNalakso ma paramaTTho // 21 // anvayArtha ( jo) jo / ( babbaparivaTTalyo ) jIva, pudgala, dharma, adharma Adi dravyoM ke parivartana meM kAraNa hai| { so} vaha / ( kAlo) kAladravya / ( haveI ) hai 1 (pariNAmAdIlakkho) pariNAma Adi jisakA lakSaNa hai| ( vayahAro) vaha vyavahAra kAla hai / ( ya ) aura / ( paTTaNalavalo) varsanA lakSaNa vAlA / (paramaTho) paramArtha arthAt nizcaya kAla hai| marca 'samI dravyoM meM parivartana hotA rahatA hai / isa parivartana meM jo kAraNa hai vaha kAladravya kahalAtA hai| kAla dravya ke do bheda-1-vyavahAra kAla, 2-nizcaya kAla | jisakA lakSaNa pariNAma Adi hai vaha vyavahAra-kAla hai aura jisakA lakSaNa vartanA hai vaha nizcayakAla hai| pra-kAladravya anya dravyoM ke pariNamana meM kauna-sA nimitta hai? u.-udAsIna nimitta hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0 - vartanA kise kahate haiM ? u0- samasta vraNoM meM sUkSma parivartana ke nimitta ko vartanA kahate haiM / jaise kapar3A, makAna vastrAdi meM nirantara parivartana hotA rahatA hai, sUcana parivartana hai| kapar3A, makAnAdi jIrNa ho jAte haiN| manuSya strI-puruSa pacAsa varSa, paccIsa varSa purAnA ho gayA, yaha kAla dravya kA ho prabhAva hai / pra0 pariNAma kise kahate haiM ? u0- samasya dravyoM ke sthUla parivartana ke nimitta ko pariNAma kahate haiM / pra0 -'pariNAmAdI' yahA~ Adi se kyA liyA gayA hai ? u0- pariNAma tathA kriyA, paratva aura aparakha liye gaye haiN| 31 nizcaya kAla kA svarUpa loyAyAsapadese ikke kke je ThiyA hu ikkekkA / ramaNAnaM rAsomiva se kAlAgU asaMladambANi // 22 // anvayArtha ( inakekke ) eka-eka 1 ( loyAyAsapadese ) lokAkAza ke pradeza para (je) jo ( rayaNANa ) ratnoM kI ( rAsImiva ) rAzi arthAt Dhero ke - samAna ( ikkekkA ) eka-eka / ( kAlANa ) kAla dravya ke aNu / (ThiyA ) sthita haiM / (te ) ve ( hu ) nizcaya se / ( asaMkhadavtrANi ) asaMkhyAta dravya haiN| artha lokAkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka kAlANu ranoM kI rAzi ke samAna sthita haiM ve kAlANu asaMkhyAta haiM / pra0 - lokAkAza meM phAla dravya kaise sthita hai ? kyA ve Apasa meM cipakate nahIM haiM ? 0 - lokAkAza asaMyapradezI hai| eka-eka pradeza para eka-eka - kAlANu ratnarAzi ke samAna sthita hai| jaise ratnoM ko Dhero meM eka-eka rana dUsare se mile to rahate haiM kintu Apasa meM cipakate nahIM haiM dete ho lokAkAza ke pradezoM para sthita kAlAnu mI Apasa meM cipakate nahIM haiN| "
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra-kAlANu asaMkhyAta haiM, isakA pramANa kyA hai ? u0-lokAkAza ke pradeza asaMkhyAta haiM ataH una para sthita kAlANu mI asaMkhyAta haiN| chaH dravyoM kA upasaMhAra aura pA~ca astikAyoM kA varNana evaM chambheyamidaM , jIvAjIvappabhevado vayaM / uttaM kAlavijuttaM , pAyabvA paMca asthikAyA du // 23 // bambayArma ( evaM ) isa prakAra ! ( jIvAjIvappabhedado ) jIva-ajIva ke meda se / (i) yh| (da ) dvny| ( chanbheya ) chaha prakAra kaa| (utta) kahA gayA hai / (du) aura / ( kAla vijuttaM ) kAladravya ko chor3akara zeSa / (paMca } paci / ( asthikAya ) astikAya / ( NAyavyA) jAnane cAhie ! saMkSepa se isa prakAra jIva-ajoya ke bheda se dathya chaha prakAra kA kahA jAtA hai| kAladravya ko chor3akara zeSa pAMca dravya assikAya jAnane caahie| dravya 6 1jIva 5 ajIva pudgala dharma adharma AkAza kAla | | saMsArI mukta ] | / lokAkAza alokAkAza | nizcayakAla vyavahArakAla aNu skandha pra.-kAladravya ko astikAya kyoM nahIM khaa| ja-kAladravya ke kevala eka hI pradeza hotA hai (kAlavya ekapradeSI hai ) isalie astikAya nahIM khaa|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha 33 pra0 - eka pudgala paramANu bhI ekapradezI hotA hai, use astikAya kyoM kahA gayA ? u0- kAlA sadA eka pradeza vAlA hI rahatA hai kintu pudgala paramANu meM vizeSatA hai- vaha eka pradeza vAlA hokara bhI skandha rUpa meM pariNata hote hI nAnA pradeza ( saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta ) vAlA ho jAtA hai / kAlANu meM bahupradezIpane kI yogyatA hI nahIM hai paramANu meM vaha yogyatA hai isalie paramANu ko astikAya kahA gayA hai| pra0 - aNu-aNu saba samAna hone para bhI kAlANu meM bahupradezopane kI yogyatA kyoM nahIM hai ? u0- pudgala aNu sabhI samAna hote haiM para kAlANu pudgala ke aNuoM ke samAna nahIM ho sakate haiM / pudgala paramANu meM rUpa, rasa Adi pAye jAte haiM isalie vaha mUrtika hai, skandha bana jAtA hai parantu kAlA amUrtika hai, sparza, rasAdi guNoM se rahita hai ataH usameM bahupradezIpanA bana nahIM pAtA / astiphAya kA lakSaNa saMti jayo teNeye asthIsa bhAMti jinavarA amhA / kAyA iva bahuvesA tamhA, kAyA ya asthikAyA ya // 24 // atthayAvaM-- ( jado ) kyoMki 1 ( ede ) ye dravya ( jovAdi 6 ) ( santi ) sadA vidyamAna rahate haiM / ( teNa ) islie| ( jiNavara) jinendradeva | ( asthiti ) masti aisA / ( bhagati ) kahate haiM / (ya) aura / ( jamhA ) kyoMki / ( kAyA iva } zarIra ke samAna ( bahudesA) bahupravezI haiN| ( tamhA ) islie| ( kAyA) 'kAya' aisA kahate haiN| (ya) aura / ( 'asthi - kAyA' ) donoM milane para 'astikAya' kahalAte hai / astikAya meM do zabda hai- eka asti aura dUsarA kAya jIva pudagala, dharma, adharma aura AkAza tathA kAla ye sadA rahate hai isalie jinendradeva inako 'asti kahate haiM tathA ( kAla ko chor3akara ) zarIra ke samAna bahupravezI hai ataH kAya aisA kahate haiN| donoM milane para 'astikAya' kahalAte haiM /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0-asti kise kahate haiM ? u.-jo sadA vidyamAna rahe, jisakA kabhI nAza nahIM ho, vaha 'asti' kahalAtA hai| pra.-'Asta' dravya kitane haiM ? u.--jIva, pudgala, dharmAdi chahoM dravya 'asti' rUpa haiM / pra.-'kAya' kise kahate haiM ? 30-jo zarIra ke samAna bahupradezo ho use kAya kahate haiN| pra0-'kAya' dravya kitane haiM ? u0-kAla dravya ko chor3akara zeSa pA~ca dravya kAyavAna haiN| kAla ekapradezI ho hai| pra0-astikAya kise kahate haiM ? u0-jo asti rUpa bhI ho tathA kAyavAna bhI ho, vaha astikAya hai| pra0-astikAya kitane haiM ? u0-jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza pAMca astikAya haiN| pra.kAladravya astikAya kyoM nahIM hai ? u-kAla dravya asti rUpa to hai kintu kAyavAna nahIM hai ataH astikAya nahIM hai| vravyoM ke pradezoM kI saMkhyA hoti asaMkhA jIve dhammAdhamme arNata ApAse / mutte tiviha padesA kAlassego Na teNa so kAo // 25 // manbayArtha (jIve ) eka jova meM / (dhammAdhamma ) dharma aura adharma dravya meM / ( asaMkhA ) asaMkhyAta / (AyAse ) AkAza meN| ( aNaMta ) ananta / ( mutte ) pudgala dravya meM / (tiviha) tIna prakAra ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta / ( padesA ) pradeza / ( hoti) hote haiN| ( kAlassa) kAladrampa kA / ( ego) kevala eka ho pradeza hotA hai| ( teNa) isolie / ( so) vaha kAla / (kAo) kAya arthAt bhuprdeshii| (Na) nahIM hai / eka jIvadravya, dharmadravya, aSamaMdravya-tInoM ke asaMkhyAta pradeza haiN|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha AkAza-ananta pradezI hai, padgala-saMkhyAta, asaMkhyAta va ananta pradezo hai tathA kAla dravya eka pradezI hai| pra0-eka jIva ke asaMkhyAta pradezoM kA pramANa kyA hai ? u-eka jIva ke asaMkhyAta pradeza hote haiM kyoMki vaha sampUrNa lokAkAza ko vyApta hone ko kSamatA rakhatA hai| athavA lokapUraNa samudghAta meM jova ke pradeza sampUrNa lokAkAza meM phaila Ate haiM isase bhI siddha hai ki jIva ke asaMkhyAta pradeza haiN| pra-dharma aura adharmadravya ke asaMkhyAta pradeza kI pramANatA diijiye| u.-dharma aura adharmadravya bhI asaMkhyAta pradezo haiM, kyoMki ye donoM samasta lokAkAza meM vyApta haiM aura lokAkAza asaMkhyAta pradezI hai ataH usameM vyApta hokara rahane ko ( jIva kI dRSTi se ) aura vyApta hokara rahane vAle ( dharma aura adharma ) asaMkhyAta pradezI haiN| pra0-AkAza ke ananta pradezoM kI pramANatA dojiye| u.-AkAza anantapradezI hai kyoMki vaha loka ke Upara nIce aura kSagala-bagala meM cAroM ora se phailA huA ( kahAM taka phailA hayA hai, isako koI somA nahIM hai ) hai ataH AkAza kI anantapradezopatA siddha hai| __ prala-mUrta pudgala dravya meM saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradezo siddha kiijiye| jala-mUrta pudgala meM dravya saMkhyAta. asaMkhyAta aura ananta pradeza pAye jAte haiN| isakA kAraNa hai ki pudgaloM meM puraNa aura galana hotA rahatA hai| ataH kabhI ve paramANu rUpa se bikhara jAte haiM aura kabho Apasa meM milakara skandha bana jAte haiN| unameM koI skandha saMkhyAta aNu milakara saMkhyAtapradezI, koI asaMkhyAta aNu milakara asaMkhyAtapradezI sapA koI ananta paramANuoM ke milane se anantapradezo hote haiN| (jaba taka paramANu alaga-alaga rahate haiM taba taka ve ekapradezI hote haiN)| pra-kAladravya kAyavAna kyoM nahIM hai ? u-kAladravya eka pradezI hai ataH vaha kAyakAna nahIM hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 dravya saMgraha upacAra se eka pudgala paramANu bhI bahupravezI hai eyapaveso vi aNU NANAkhaMdhappavesavo hodi / bahUveso uthayArA seNa ya kAo bhAMti samvaSTu // 26 // anvayArtha ( eyapadezo vi) eka pradezavAlA bhI / ( aNU ) pudgala paramANu / ( NANAkhaMdhappadesadI) nAnA skandhoM kA kAraNa hone se / ( bahudeso } bahupradeza | ( hodi hotA hai| ( ba ) aura ( teNa ) isalie | . ( savvaNDu ) sarvajJadeva / ( uvayArA ) upacAra se / ( kAo) use kAya arthAt bahupradezI / ( bhAMti ) kahate haiM / pudgala paramANu ekapradezo hotA hai, to bhI sarvajJadeva ne use upacAra se bahupradezI kahA hai 'kyoMki vaha nAnA skandha rUpa hone kI yogyatA rakhatA hai / pra0-upacAra kise kahate haiM ? u0- kisI vastu ko kisI nimitta svabhAva se bhinna rUpa kahanA upacAra kahalAtA hai| jaise-- zuddha pudgala paramANu svabhAva se eka pradezo hai kintu anya ke ( pugaloM ke ) saMyoga se yaha ( saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta) bahupradezo kahalAtA hai / pra0- paramANu skandha rUpa kisa guNa ke kAraNa ho jAtA hai ? u0- pudgala paramANu meM snigdha-kSa guNa pAye jAte haiN| snigdha-snindha yA snigdha- rUkSa yA rUkSa rUkSa yA rUkSa- snigdha guNa ke paramANu milane se paramANu, skandha paryAya ko prApta hotA hai / pradeza kA lakSaNa jAvaviyaM AyAsaM avibhAgIyuggalANa udRddhaM / saMkhu pabesaM jANe, savvANuTTANadANarihaM // 27 // 1 bamvayArtha ( khAvadiye ) jitanA / ( AyA ) AkAza | ( avibhAgo puggalANu ) eka vavibhAgI arthAt jisakA dUsarA vibhAga na ho sake aise
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha 37 mudgala paramANu se vyApsa ho / ( taM ) use / (khu) nizcaya se / ( sambAdvANadAnariha ) samasta aNuoM ko sthAna dene meM samartha / ( padesa ) pradeza ( jANe ) jAno / artha ( pudgala ke sabase choTe Tukar3e ko aNu kahate haiM ) eka pudgala paramANu jitanA sAkAta meratA hai, aNuoM ko sthAna dene meM samartha pradeza jAno / use pra0 - pradeza kA lakSaNa batAiye / u0- eka pudgala paramANu jitane AkAza kSetra ko ghere, use pradeza kahate haiM / pra0 yadi paramANu jitane kSetra meM rahatA hai use pradeza kahate haiM to vahIM anya paramANu kaise raheMge ? u0- AkAza meM avagAhana zakti hai ata: eka pradeza meM nAnA sUkSma paramANu bhI samA sakate haiN| jaise-lohe meM agni ke pradeza samA jAte haiM / AkAza ke jisa eka pradeza para kAla kA eka aNu yA eka kAlarUpa samAyA hai usI pradeza meM dharma-adharma dravya ke pradeza bhI samAye hue haiN| yadi usI meM anya sUkSma paramANu bhI A jAe~ to ve bho samA sakate haiN| pra0 - asaMkhyAta pradezI loka meM ananta jIva, anantAnanta pudgala kaise rahate haiM ? ja0 - yaha AkAza dravya meM rahane vAle avagAhana guNa kA prabhAva hai| eka nigodiyA jIva ke zarIra meM siddharAzi se ananta guNa samAye hue haiN| isI prakAra asaMkhvAsapradezI lokAkAza meM anantAnanta jIva aura unase bhI ananta guNe pudgala samAye hue haiN| pra0 - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla dravyoM kI saMkhyA batAiye / ja0 - jIva - anantAnanta haiM / pudgala - jIva dravya se anantaguNe pudgala haiM / dharmadravya, adharma dravya - eka -eka haiN| AkAza - eka akhaNDa dravya hai / chaH dravyoM ke nivAsa ko apekSA isake do bheda haiM-1 -lokAkAza, 2-alokAkAza / kAladravya - asaMkhyAta haiM /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra. Apake pAsa abhI kitane dravya haiM ? samanAiye / ja0-hamAre pAsa abhI chahoM dravya haiM-hama jIva haiN| zarIra pudgala dravya hai| hamAre baiThane meM adharma dravya sahAyaka hai| hamAre hAtha-pairoM ko uThAne meM dharmadravya sahAyaka hai| hama AkAza meM baiThe haiN| prati samaya sukSma pariNamana meM nizcaya kAla kAraNa hai tathA Aja hama bIsa varSa purAne ho gaye, yaha vyavahAra kAla batA rahA hai| dvitIyo'dhikAra Asrava Adi padAyoM ke kathana kI pratikSA AsavabanSaNasaMvaraNi umaramoklo sapugNapAvA je / jIvAjIvavisesA, te vi samAseNa pabhaNAmo // 28 // anvayArma (2) jo| ( AsavabaMdhaNasaMvaraNijjaramopakhA) Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa / ( sapuNNapAvA ) puNya-pApa sahita ( sAta pdaarth)| (jIvAjIvavisesA) jova aura ajIva draSya ke vizeSa bheda haiN| (tevi) unheM bhI / ( samAseNa ) saMkSepa se / (pabhaNAmo ) Age kahate haiN| jo Astrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa tathA puNya-pApa-the sAta padArtha haiM ve jova-ajIva dravya ke ho vizeSa bheda haiN| unheM bhI Age saMkSepa se kahate hai| pra-mUla dravya kitane haiM ? u0-do haiM.-1-joSa, 2-ajIva / pra.-bhUla tasva kitane haiM ? u0-do hai--1-jIva, 2-ajIva / pra-tattva vizeSa rUpa se kitane haiM ? u0-vizeSa rUpa se tasya sAta hai-1-jIva, 2-ajoya, 3-Arava, -ndha, 5-saMvara, 6-nirjarA aura 7-mokss|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0-tattva kise kahate haiM ? u0- 'tasya bhAvaH tasva' jisa vastu kA jo bhAva hai vaha tattva hai / pra0 - padArtha kitane haiM ? u0- sAta tatvoM meM puNya pApa ko milAne para - jIva, ajova, Asava, baeNca, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya aura pApa - nau padArtha kahalAne lagate haiM / 1-05 0 - nau padArthoM kA svarUpa saMkSepa meM batAiye | 39 u0- 1. jIva - jisameM cetanA pAyI jAe vaha jIva hai / 2. ajIva jisameM cetanA nahIM hai vaha ajIba hai| 3. mAlava- karmoM kA AnA Asrava hai / 4. ba - karmoM kA AtmA ke sAtha dUdha pAno ko taraha mila jAnA bandha hai / 5. saMbara-- AtmA meM karmoM kA AnA, ruka jAnA saMvara hai / 6. nirjarA - karmoM kA eka deza khira jAnA yA sar3a jAnA nirjarA hai | 7. mokSa - karmo kA sarvadeza khira jAtA yA sar3a jAnA mokA hai / 8. puSpa -- jo AtmA ko pavitra kare vaha puNya kahalAtA hai / 9. pApa - jo AtmA kI zubha se rakSA kare arthAt jo mAnA kA patana kare vaha pApa kahalAtA hai / bhAvAlaya va dravyAlaya ke lakSaNa Asavadi jeNa kammaM, pariNAmeNappaNI sa vijo / bhAvAsavo jiNuso, kammAsavaNaM paro hodi / / 29 / / anvayArtha ( pariNAmeNa ) pariNAma AtA hai / ( sa ) vaha / ( appaNI ) AtmA ke / ( jeNa ) jisa / se ( kam ) pudgala karma / ( AsarvAdi ) ( jiNuto ) jinendra bhagavAna ke dvArA kahA gyaa| ( bhAvAsavo ) bhAvAkSava / ( viSNeo ) jAnanA caahie| (kammAsavana) karmoM kA AnA / ( paro ) dravyAstra | ( hodi ) hotA hai /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 artha dravya saMgraha AmA ke jisa pariNAma se pudgala karma AtA hai vaha jinendra bhagavAna ke dvArA kahA gayA bhAvAstava jAnanA cAhie tathA karmoM kA AnA divyAstrava hotA hai / pra0 - Asrava kiye kahate haiM ? u0- AtmA meM karmoM kA AnA Asrava kahalAtA hai / 0 - Asrava ke kitane bheda hai ? u0- do bheda haiM- 1 - bhAvAcaMva 2 dravyAsava / P pra0 - mAvAsrava kise kahate haiM ? u0- midhyAsva, avirati, pramAda, pariNAmoM se karmoM kA Asrava hotA hai kahate haiM / kaSAya aura yoga rUpa jina una pariNAmoM ko bhAvAla pra0 - dravyAsava kA svarUpa batAiye / u-jJAnAvaraNAdi pudgala karmoM kA AnA dravyAsava kahalAtA hai / pra0 - pariNAma kise kahate haiM ? 0 AtmA ke zubhAzubha bhAva pariNAma kahalAte haiM / . bhASAlaya ke nAma va bheda micchattAviradipamAdajogako hAvao'tha viSNeyA / paNa paNa pAvasati ca kamalo bhedA hu puvvassa // 30 // * anvayArtha... ( puvassa) pUrva ke arthAt bhAvAnava ke maidAbheda / (micchattAviradipamAdajogakohAdao ) midhyAtva avirati, pramAda, yoga tathA kaSAya haiM / (du) aura ( kamaso ) krama se ve / ( paNa ) pAMca ( paNa ) pAMca ( paNadasa ) pandraha | ( siya) tIna (cadu) cAra prakAra ke / (viSNeyA) bAnane caahie| Brd giyyAsva, avirati, pramAda, yoga evaM kaSAya ye bhAvAstraya ke bheda kama se pAMca pAMca, pandraha tIna aura cAra prakAra ke jAnane caahie| 2
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradha-saMgraha pra-saMkSepa se bhAvAsrava ke kitane bheda hai? 30-saMkSepa se bhAvAsaba ke pAMca bheda haiM-mithyAtva, avirati, prapAka, yoga aura kssaay| pra-vistAra se bhAvAnava ke bheda btaaiye|| u0-vistAra se 32 bheda hai-5 miSyAtva, 5 avirati, 15 pramAda, 3 yoga, 4 kaSAya = 32 / pra-mithyAtva kise kahate haiM ? isameM pAMca bheda kauna se haiM ! 30-tatva kA pradAna nahIM honA mithyAtva kahalAtA hai| isake pAMca bheda-ekAMta, viparIta, saMzaya, venayika evaM ajnyaan| pra0-ekAnta mithyAtva kA svarUpa batAiye / / -aneka dhasmika vastu meM yaha isI prakAra hai, isa prakAra ke ekAnta abhiprAya ko ekAnta mithyAtva kahate haiN| jaise vastu nisya bhI hai bIra anitya bhI hai kintu koI ( baukha) matavAle vastu ko anisya ho mAnate haiM tathA koI ( vedAnto) sarvathA niya hI mAnate haiN| { antadharma, gunn)| pra-viparota mithyAtva kise kahate haiN| 30-ulTe zraddhAna ko viparIta mithyArava kahate haiN| jaise-kevalo ke kavalAhAra hotA hai, parigraha sahita bho guru ho sakatA hai tathA stro ko bho mokSa prApta ho sakatA hai Adi / pra0-saMzaya mithyAtva kA lakSaNa batAo? u.-calAyamAna zraddhAna ko saMzaya mithyAtva kahate haiN| jaiseahiMsA meM dharma hai yA nahIM, samyakdarzana, samyakjhAna, va sampacAritraye mokSa ke mArga hai yA nhiiN|| prA-venayika mithyAtva kise kahate haiM ? um-sabhI prakAra ke devasarAgo-botarAgI, sabhI prakAra ke guruparigraharahita-parigrahasahita evaM sabhI prakAra ke matoM ko samAna mAnanA penayika mithyAtva hai| pra-ajJAna mithyAstra kA lakSaNa btaaiye| u0-hitAhita ko parIkSA na karake pradAna karanA ajhAna mivyAkha prA-avirati kise kahate haiM, usake 5 bheda kauna se haiM ? 20-pAMca pApoM se virata (syAga ) nahIM honA avirati hai| usake
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya-saMgraha pA~ca bheda-hisA avirati, asatya avarati, caurya avirati, kuzIla avirati aura parigraha avirati / pra-pramAda kise kahate haiM ? isake pandraha bheda btaao| u0-zama kriyAoM meM utsAhapurva pravRtti nahIM karanA pramAda hai yA svarUpa kI asaavdhaanii| isake pandraha bheda-4 vikathA, 4 kaSAya, 5 indriya viSaya, 1 nidrA aura 1 sneha hai| pra0-yoga kise kahate haiM ? usake bheda batAiye ? u0-mana, vacana, kAya ko kriyA ko yoga kahate haiN| isake tona bheda-manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga / pra. kaSAya ke 4 bheda kauna se haiM ? 0-1-koSa, 2 mAgha, 2-mAyA aura 4- sAma / dravyAstrava kA svarUpa va bheda NANAvaraNAdoNaM joggaM jaM puggalaM samAsadi / bambAsavo sa o, aNeyabhemo jigalAdo // 31 // bambayA (NANAvaraNAdoNe ) jJAnAvaraNa Adi karmoM ke| ( joggaM ) yogya / (jaM) jo| (puggalaM ) pudgala / ( samAsavadi ) AtA hai / (sa ) vaha / (jiNakkhAdo) jinendradeva ke dvArA kahA huaa| ( dambAsavo) dravyAsrava / ( aNeyabhedo) aneka prakAra kA / ( Neo) jAnanA caahie| barSa zAnAvaraNa Adi ATha karmoM ke yogya jo pudgala AtA hai, vaha vyAsrava jinendra deva ke dvArA kahA huA aneka prakAra kA jAnanA caahie| pra-dravyAkhava kise kahate haiM ? . u.--jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke yogya jo pudgala AtA hai, use dravyAnava kahate haiN| pra-saMkSepa meM dravyAsrava kitane prakAra kA hai ? u0-dravyAsava saMkSepa meM ATha prakAra kA hai-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya-saMgraha pra0--vistAra se dravyAsava ke bheda batAiye / u.-vistAra se-jJAnAvaraNa 5, darzanAvaraNa 9, vedanIya 2, mohanIya 28, Ayu 4, nAna 9H, goga: mauna 4 ke meTa se 148 prakAra kA hai| sUkSmadRSTi se inake bhI pariNAmoM ko tAratamyatA kI apekSA se saMkhyAta, asaMkhyAta bheda bhI ho jAte haiN| isalie granthakAra ne dravyAnava ko ( aNeya bhedo) aneka bheda vAlA kahA hai| bhASabandha va dravyabadha kA lakSaNa bajmavi kammaM zeNa ducevaNabhAveNa bhAvabandho so| kammAvapavesANaM / aNNoNNapavesagaM ivaro // 32 // anvayArSa (jeNa! jisa / ( cedaNabhAveNa ) mithyAtvAdi rUpa AtmapariNAma se| (kamma) karma / ( bajAdi ) vaiSatA hai| ( so ) vaha / ( bhAvabaMdho) bhAvabandha hai / (du) aura / ( kammAdapadesANaM) karma aura AtmA ke pravezoM kA / ( apaNoNNapavesaNaM ) ekameka honA / ( iharo) dravyabandha hai| artha mithyAtvAdi rUpa jina cetana pariNAmoM se karmabandha hotA hai vaha bhAvabandha hai aura karma tathA Atma-pradezoM kA ekameva honA dravyabandha haiN| prA-bandha kise kahate haiM ? u0-jIva kaSAya sahita hone se karma ke yogya kArmaNa vargaNArUpa pudgala paramANuoM ko jo grahaNa karatA hai, vaha bandha hai / pra.-bandha ke kitane bheda haiM ? u-do bheda haiM-1-bhAvavandha, 2-dravyabandha / prama-bhAvabandha kise kahate haiM ? u.-jina mithyAsdAdi Arama-pariNAmoM se karma baidhatA hai vaha bhAvabandha kahalAtA hai| pra0-dravyabandha kise kahate haiM ? 10-jo karmavandha hotA hai use dravyabandha kahate haiM /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0-AsmA amUrtika hai, karma bhUtika haiN| aisI sthiti meM AtmA meM pharma bandhana kaise ho sakatA hai ? bandha to mUrtika kA mUrtika ke sApa hotA hai| u0-AsmA amUrtika hai tathApi saMsArI AtmA meM anAdikAla se karma cipaTe hue hai nA nA nadi pUrtikA hai| mUrtika hone ke kAraNa hI usakA karmoM ke sAtha bandha hotA hai| yahAM bhUtika saMsArI AtmA ke sAtha mUrtika karmoM kA bandha jAnanA caahie| ( mUrtika ke sAtha hI mUrtika kA bandha yahA~ hai / ) andha ke dhAra bheva va unake kAraNa pariddhiviaNubhAgappasabhevAvu caviSo bNsso| jogA pariSadesA,ThidimaNubhAgA kasAyado hoti // 33 // anvayArtha (banyo ) bandha / ( payasididi aNubhAgaSpadesabhedA ) prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se| ( caduviSo ) cAra prakAra kA hai / (du) aur| ( paryADapadesA) prakRti tathA pradezabandha / ( jogA ) yoga se| ( ThidiaNubhAgA ) sthiti aura anubhAga bandha / ( kasAyado ) kaSAya se / (hoti ) hote haiN| prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha ke meda se bandha cAra prakAra kA hai| inameM prakRti bandha aura pradeza bandha yoga se tathA sthitibandha aura anubhAgabandha kaSAya se hote haiN| praka-prakRtijanya kise kahate haiM ? 20-karmoM ke svabhAva kI prakRtibandha kahate haiN| jaise-jhaanaabrnnaadi| pra-sthitibandha kise kahate haiN| u-zAnAvaraNAdi karmoM kA apane svamAva se cyuta nahIM honA so sthitibandha hai| pra0-anubhAgabandha kise kahate haiM ? ca0-pAnAvaraNAdi kamoM ke rasa vizeSa ko anubhAgabandha kahate haiN|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0 - pradezabandha kise kahate haiM ? u0- jJAnAvaraNAdi karma rUpa hone vAle pudgala skandhoM ke paramANuoM kI saMkhyA ko pradezabandha kahate haiM / pra0-cAra prakAra ke bandhoM kA nimitta kyA hai ? u0- ina cAra prakAra ke bandhoM meM prakRti aura pradezabandha yoga ke nimitta se hote haiM tathA sthiti aura anubhAgabandha kaSAya ke nimitta se hote haiN| bhAva saMvara aura vravyasaMvara kA lakSaNa L cevaNapariNAmo yo kammassAsavaNirohaNe heU / so bhAvasaMvaro lalU davvassAvarohaNe angI // 34 // 1 abhyayArtha ( jo ) jo / ( ceMdaNapariNAmo ) AtmA kA bhaav| (kammasTa ) karma pudgala ke / ( AsavaNirohaNe ) Asrava ke rokane meM 1 { heU ) kAraNa hai / ( so ) baha / ( bhAvasaMvaro) bhAvasaMvara hai / ( davvassa) karmarUpa pudgala dravya kA / ( AsavarohaNe ) bAsrava rukanA / ( khalu ) nizcaya se / ( aNNo ) anya arthAt dravyasaMvara hai / artha AtmA kA jo pariNAma karma pudgala ke rokane meM kAraNa hai vaha bhAvasaMbara hai tathA karma rUpa pudgala dravya kA Asrava hakanA nizcaya se dravya saMgara hai| pra0-saMvara ke kitane bheda haiM ? u0-do bheSa hai---bhAvasevara, 2-dravyasaMvara / pra0- bhAvasaMvara kise kahate haiM ? u0- Akhava ko rokane meM kAraNabhUta Atma-pariNAma mAkrsavara hai / pra0 - dravyasaMvara kise kahate haiM ? ja0 karmakapa pudgala dravya kA Asava rukanA dravyasaMbara hai /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 dravya saMgraha bhAvasaMvara ke bheda dhadasamidogatIo dhammANupehA parIsahajao ya / cArittaM bahubheyA gAyabbA bhAvasaMvaravisesA // 35 // anvayArtha ( vakSasamidoguttIo ) vrata, samiti, gupti / ( dhammANupehA ) dharma, anuprekssaa| (parIsahajao) parISajaya / (ya) aura / ( cArita) cAritra / ( bahabheyA) ye aneka prakAra ke / (bhAvasaMvaravisesA ) bhAvasaMvara ke bheda / ( NAyabbA ) jAnanA caahie| varSa vrata, samiti, gupti, dharma, anuprekSA, paropahajaya aura cAritra-ye aneka prakAra ke bhAvasaMbara ke bheda jAnanA cAhie / pra0-saMkSepa se bhAvasaMbara ke kitane bheda haiN| u0-sAta bheda haiM-vata, samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura caaritr| pra0-vistAra se bhAvasaMbara ke bheda batAiye / u0-vistAra se bhAvasaMvara ke 62 bheda haiM-5 vrata, 5 samiti, 3 gupti, 10 dharma, 12 anuprekSA, 22 parISahajaya aura 5 cAritra = 5+5 +3+ 10 + 12 + 22+5 = 62 pra-vrata kise kahate haiM ? pA~ca bratoM ke nAma btaao| jala-pAca pApoM kA tyAga karanA prata hai| 5 vrata-ahiMsAvata, satyavrata, acauryavata, brahmacaryanvata aura aparigrahavata / pra0-samiti kise kahate haiM ? pAMca samitiyAM kauna-sI haiM ? 10-jIvoM kI rakSA ke lie yatnAcArapUrvaka pravRtti karane ko samiti kahate haiM / ve pAMca-1. IryA samiti, 2. bhASA samiti, 3. eSaNA samiti, 4. AdAnanikSepaNa samiti aura 5. pratiSThApanA samiti haiN| prA-gupti kise kahate haiM ? usake tona bheva btaaiye| cara-saMsAra bhramaNa ke kAraNabhUta mana, vacana, kAya tInoM yogoM kA nigraha karanA gupti hai| usake tIna bheda-manogupti, vacanagupti, kAyagupti hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAva dravya saMgraha pra0-dharma kise kahate haiM ? usake dasa bheda batAiye / u0- jo AtmA ko saMsAra ke duHkhoM se char3Akara uttama sthAna meM prApta karAve use dharma kahate haiN| dasa dharma - uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama zauca, uttama satya, uttama saMyama, uttama tapa uttama tyAga uttama AkiJcanya, uttama brahmacarya / pra0-anuprekSA kA lakSaNa va usake bAraha bheda batAiye / u0- zarIrAdika ke svarUpa kA bAra-bAra cintana karanA anuprekSA hai| 3. saMsAra, 4 ekatva, bAraha anuprekSAe~ -- 1. anitya, 2. azaraNa, 5. anyatva, 6. azuci, 7. Asrava 8. saMvara, 9. nirjarA, 10. loka, 11. bovidurlabha aura 12. dharma / pra0-paroSahajana kise kahate haiM ? usake bAIsa bheda batAiye / u0-kSuvA. taSA ( bhUkha-pyAsa ) Adi kI vedanA hone para karmoM kI nirjarA ke lie use zAnta bhAvo se saha lenA paroSahajaya kahalAtA hai / bAIsa parISaha - 1 - kSudhA tRSA, 3- zIta, 4- uSNa, 5- deza mazaka, 6- tAgnya, 7-- arati, 8- strI, 2 - caryA, 10- niSadyA, 11-sayyA, 12 - Akroza, 13 - vadha, 14 - yAcanA, sparza, 18- mala 19 - sarakAra puraskAra, 22- adarzana | 15 - alAbha, 16 - roga, 17 - tRga21- ajJAna, 20- prajJA, ina 22 parISar3oM ko jor3anA 22 prakAra kA parISahjaya kahalAtA hai / pra0 - cAritra kA lakSaNa batAkara usake pAMca bheda batAiye / u0- karmoM ke Asrava meM kAraNabhUta bAhya Abhyantara kriyAoM ke rokane ko cAritra kahate haiN| pA~ca prakAra kA cAritra - 1 - sAmAyika, 2- chedopasthApanA, parihAravizuddhi 4 - sUkSmasAmparAya aura 5 - yathA khyAta / pra0 - upasarga aura parISaha meM kyA antara hai ? u0- upasarga kAraNa hai aura parISad kArya hai / i |
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya-saMgraha bhAvasaMbara 5 prata ahiMsA 5 samiti IyA bhASA eSaNA adAnanikSepaNa pratiSThApanA 3 gupti manogupti vapanagupti kAyagupti satya 10 dharma usamakAmA .. mArdava , Ava // zauSa AcArya brahmaparya aparigraha " satya saMyama , tyAga " mAkinya , brahmacarya
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha 22 parISahajaya 12 anuprekSA anitya kSudhA tRSA 5 cAritra sAmAyika chedopasthApanA parihAravizudi sUkSmasAmparAya yathAsyAta saMsAra ekatva anyAva azuci Azraya saMvara nirjarA loka bodhi durlabha zota taNa daMzamazaka mAnya arani strI caryA dharma niSyA zayyA Akroza vadha yAcanA balAbha roga tuNasparza mala satkAra-puraskAra prajJA ajJAna adarzana - - - - -
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha nirjarA kA lakSaNa va usake bheda jahakAleNa taveNa ca bhuttarasaM kammapuragalaM jeNa / bhAveNa saDavi NeyA tassaDaNaM cedi NijjarA duvihA // 36 // bambayANaM ( jahakAleNa ) yathAkAla meM ( avadhi puro hone pr)| ( ya ) aura / ( taveNa } tapa se| ( bhuttarasa } jinakA phala bhAga liyA hai| ( kammapuggalaM ) aisA karma pudgala / (jega) jis| { bhAvega ) bhAva se / ( saDadi ) jhar3a jAtA hai| (ca) aur| (taspaDaNaM ) karmoM kA jhar3anA / { idi ) isa prakAra 1 ( NijjarA) nirjarA / ( vihA) do prakAra ko| pipa jAnanA caahie| dharma avadhi pUrI hone para aura tapa se jisakA phala bhoga liyA hai aisA kama pudgala jina bhAvoM se jhar3a jAtA hai vaha bhAvanirjarA hai aura ko kA jhar3anA vyanirjarA hai| isa prakAra nirjarA do prakAra ko jAnano caahie| pra-nirjarA kise kahate haiM ? usake bheda btaaiye| jA-aMdhe hue karmoM kA aMzataH jhar3anA nirjarA kahalAto hai| nirjarA ke do bheda haiM-1-bhAva nirjarA, 2-vya nirjarA / ( dUsare prakAra se) 1-savipAka, 2-avipAka nirjraa| pra.-bhAvanirjarA kise kahate haiM ? 0-jina pariNAmoM se baMdhe hue karma ekadeza sar3a jAte haiM use bhAvanirjarA kahate haiN| pra.-dramyanirjarA kise kahate haiM ? ca-baMdhe hue karmoM kA ekadeza nirjarita honA dravyanijarA hai| pra-savipAka nirjarA batAiye / ja0-apanI avadhi pAkara yA phala dekara baMdhe hue karmoM kA aMzataH sar3anA savipAka nirjarA hai| yaha nirjarA samaya ke anusAra paka kara apane bhApa gire hue bAma ke samAna hotI hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra-avipAka nirjarA batAiye? utapazcaraNa ke dvArA avadhi ke pahale ho baMdhe hue karmoM kA ekadeza mar3anA adhipAka nirjarA hai| yaha nirjarA pAla meM DAlakara pakAye gaye Ama ke samAna hotI hai| pra0-pAkSamArga ko sahacArI yA mukti meM kAraNabhUta nirjarA kauna-so u0-avipAka nijarA mokSamArga ko sahakArI hai / kAraNa ki savipAka nirjarA 'gajasnAna' ke samAna aprayojanoya hai / prA-nirjarA meM vizeSa kAryakArI kauna hai | kaise ? u.-nirjarA meM vizeSa kAryakArI tapa hai| binA tapa ke AtmA kabhI bho zuddha nahIM ho sakatI hai 1 binA tapAye sonA zuddha nahIM hotA, binA agni meM tapAye roTo nahIM pakatI, usI prakAra binA bAhya-Abhyantara tapa ke AtmA para lagA karmamela chUTatA nahIM hai / yadyapi siddharAzi ke anAtaveM bhAga tathA abhavyarAzi ke ananta guNA karmaparamANu pratisamaya khirate haiM para 'tapa' rUpa alaukika zakti ke dvArA isase adhika mo khirate haiN| pra.-tapa kise kahate haiM ? saMkSepa meM tapa ke bheda phitane haiM ? u.-saMkSepa meM tapa do prakAra kA hai-1-bAla tapa, 2-Abhyantara tp| praka-bAhya tapa kise kahate haiM? u-jo bAhara se dekhane meM AtA hai athavA jise anyajana bhI karate haiM, yaha bAhma tapa hai| pra-bAhya tapa ke bheda btaao| u.-1-anazana, 2-avamaudarya, 3-vRtiparisaMsthAna, 4-rasaparityAga, 5-viviktazayyAsana aura 6-kAyakleza / pra.-Abhyantara tapa kise kahate haiM ? u.-jina tapoM kA AtmA se ghaniSTha sambandha hai vai Abhyantara sapa kahalAte haiN| pra0-Abhyantara tapa ke bheda batAiye / u.-1-prAyazcita, 2-vinaya, 3-vaizyAvRtya, 4-svAdhyAya, 5-yutsarga aura 6-dhyAna /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0-prAyazcita tapa ke bheda va lakSaNa batAiye / 30-prAyazcita tapa ke nava bheda-1-AlocanA, 2-pratikramaNa, 2-tadubhaya, 4-viveka, 5-vyutsarga, 6-tapa, 7-cheda, 8-parihAra, 1-upasthApanA / aparAdha kI zuddhi karanA prAyazcita hai| pra0-vinaya ke bheda batAiye tathA lakSaNa khiye| u.-1-zAna vinaya,-darzana vinaya, 3-cAritra vinaya, 4-upacAra vinaya / ye cAra bheda haiM / pUjya puruSoM kA Adara karanA vinaya hai| pra0-vaizyAvRtya kA bheda va lakSaNa btaaiye| u.-vaigyAvaraya tapa ke 10 bheda haiM-1-AcArya, 2-upAdhyAya, 3-tapasvI, 4-zaikSya, 5-glAna, 6-gaNa, 7-kula, 8-saMgha, 9-sASa, 10-mnojny| ina dasa prakAra ke muniyoM ko sevA karanA dasa prakAra kI myAvRtya hai| zarIra tathA anya vastuoM se muniyoM kI sevA karanA vaiyyAvRtya tapa hai| prA-smAnAya tapa ke bheda va lakSaNa btaao| u0-svAdhyAya 5 prakAra kA hai-1-vAcanA, 2-pRcchanA, 3- anuprekSA, 4-AmnAya aura 5-dharmopadeza / jJAna ko bhAvanA meM Alasya nahIM karanA svAdhyAya hai| pra0-vyutsarga ke bheda va lakSaNa btaaiye| -pyutsarga tapa ke 2 bheda-bAhya aura Abhyantara / dhana-dhAnyAdi bAhma parigrahoM kA tyAga tathA krodhAdi azubha bhAvoM kA ryaag| bAna aura Abhyantara parigrahoM kA tyAga vyutsarga tapa hai / pra.-dhyAna tapa ke bheda va lakSaNa btaao| una-dhyAna tapa ke cAra bheda haiM-1-ArtadhyAna, 2-raudra dhyAna, 3-dharya dhyAna aura 4-zukla dhyAna / citta ko caMcalatA ko rokakara kisI eka padArtha ke cintana meM lagAnA dhyAna hai| pra0-manana ko kauna sA tapa karanA cAhie ? aura kyoM ? .-mumukSu ko bAdha aura antaraMga donoM tapa karanA Avazyaka hai| isake binA mokSa kI vidhi bana nahIM sakatI hai| donoM tapa eka sikke ke do pahalU ke samAna hai / eka ke binA dUsare kA astitva nahIM hai| roTo donoM ora se sekI jAto hai taba zarIra ko puSTa karatI hai| vaise hI donoM tapoM ko tapane bAlA hI sacce zAnAmRta kA pAna para AtmA ko puSTa banAkara muNita-mahala le jA sakatA hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha mokSa ke bheda va lakSaNa sambassa kammaNo jo layahetU apaNo prinnaamo| o sa bhAvamokto babvavimokho pa kammapuhabhAvo // 27 // anAyA to jo! (paNe) bhAgamA ! ! pariNAmo) pariNAma / (samvassa) samasta / ( kammaNo) karmoM ke| (khayahedra)kSaya kA kAraNa hai| (sa ) vaha / (hu ) nizcaya se / ( bhAvamokho) bhAvamoza hai| (2) aur| (kammapuhabhAvo ) karmoM kA AramA se pRpaka honA / ( dayavi. mokkho) dravyamokSa ! (o) jAnanA caahie| ___ AtmA ke jo pariNAma samasta karmoM ke kSaya meM kAraNa haiM vaha nizcaya se bhAva mokSa hai aura karmoM kA AtmA se pRthaka honA draSya mokSa jAnanA caahie| prama-mokSa kise kahate haiM ? isake bheda btaaiye| u.-samasta karmoM kA AtmA se alaga ho jAnA mokSa kahalAtA hai| moza ke do bheda haiM-bhAva mokSa va dravya mok| prA-mokSa kise prApta hotA hai ? u.-karmarahita jIva ko mokSa prApta hotA hai| pra.-mokSa prApta jIva kahA~ rahatA hai ? vahA~ se AtA hai yA nahIM ? u0-mokSa prApta jIva loka ke agrabhAga, siyAlaya meM rahatA hai| vaha yahAM se phira lauTakara kabhI bhI nahIM aataa| prA-kyA saMsAra ke sabhI jIva mokSa prApta kara sakate haiM? u.-nahIM, bhavya jIva hI mokSa prApta kara sakate hai| pra.-bhavya kise kahate haiM ? u-jisameM samyagdarzana, sabhyajJAna aura samyakcAritra prApta karane ko yogyatA hai, vaha bhavya hai /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha puNya aura pApa kA nirUpaNa suhaasuhabhAvajuttA,puNaM pAvaM havaMti khalu joSA / sAvaM suhAja NAma, godaM puNNaM parANi pAya ca // 38 sAvayArtha ( suhaasuhabhAvajuttA) zubha aura azubha bhAva se yukta / ( joSA) jIva / (khala ) nizcaya se (gaNaM ) gA mA pApa rUpa / (havaMti ) hote haiN| / sAdaM ) saataavednoy| ( suhAu ) zubha Ayu / (NAmaM ) zubha nAma / ( goda ) ucca gotra / ( puSNaM ) puSya rUpa hai / ( ca ) aura / ( parANi) asAtAvedanIya, azubha nAma karma, azubhAyu aura nIca gotra / ( pAvaM ) pAsa rUpa haiN| zubha bhAva yukta jIva puNyarUpa tathA azubha bhAva yukta joSa pApalpa hote haiN| sAtAvedanIya, zubhamaAyu, zubhanAma aura ucdhagotra-ye puNyasya karma haiM aura dUsare asAtAvedanIya, azubha Ayu, azubha nAma aura nIca gotra pAparUpa haiN| pra0-puNya kitane prakAra kA hai? u0-puNya do prakAra kA hai-bhAvapuNya aura dravyapuNya / pra0-pApa kitane prakAra kA hai ? 30-pApa bhI do prakAra kA hai-bhAvapApa aura dravyapApa / pra0-bhAvapuNya aura dravyapuNya kA svarUpa btaao| 20-zubha bhAvoM ko dhAraNa karane vAle jova bhAvapuNya kahalAte haiM. tathA karmoM kI prazasta prakRtiyoM ko dravyapuNya kahate haiN| pra-zubhabhAva kauna se hai ? batAiye / sa0-jovoM kI rakSA karanA, satya bolanA, cArI nahIM karanA, brahmacarya, aparigraha, arahanta bhakti karanA, paJcaparameSTho namana, gurubhakti, vaizyAvRtya, bAna, dayA, maitrI, pramoda Adi zubha bhAva haiN| pra0-azubha bhAva kauna se hai ? 30-hisA, jhUTha, corI Adi pAMca pApa karanA, deva-zAstra-guru ko upAsanA nahIM karanA, guruoM kI nindA karanA, dAna, dayA, saMyama, tapAdi kA pAlana nahIM karanA, veSa, mAna, mAyA, lobhAdi pApa bhAva azubha bhAva hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0 bhAva pApa aura drastha pApa kise kahate haiM ? u0- azubha bhAvoM ko dhAraNa karane vAle jIva bhAva pApa kahalAte haiM tathA karmoM kI aprazasta prakRtiyA~ dravya pApa haiM / pra0-ATha karmoM ke kisane bheda haiM ? 0 ATha prakAra ke karma do bheda vAle haiM- 1 - ghAtiyA karma, 2- aghAtiyA karma / pra0 - ghAtiyA karma kise kahate haiM ? 0 AtmA ke anujIvI guNoM ko ghAta karane vAle karma ghAtiyA kahalAte haiM / ye pApa rUpa hI hai| pra. aSAtiyA karma kise kahate haiM ? 0 - jo AtmA ke anujovI guNoM kA ghAta nahIM karate haiM ve aghAtiyA karma kahalAte haiM / aghAtiyA karmoM meM kucha karma puNya rUpa aura kucha karma pApa rUpa kahalAte haiM / pra0-pApa prakRtiyA~ kitanI aura kauna so haiM ? u0-pApa prakRtiyA~ 100 haiM - ghAtiyA kI 47, asAtAvedanIya 1, nIcagotra 1, narakAyu 1 aura nAma krama ko 50 narakagati, naraka mayAnupUrvI, tiryaggati 1 tiryaggatyAnupUrvI 1 jAti meM se Adi kI 4 jAtiyA~ saMsthAna anta ke 5, saMhanana anta ke 5, sparzAdika azubha 20, upadhAna 1, aprazasta vihAyogati 1, sthAvara 1, sUkSma aparyApta 1, manAdeya 1, ayazaH kIrti ( asthira azubha 1, dubhaMga 1, duHsvara 1, aura sAdhAraNa 1 kula sau / pra0-puSya prakRtiyA~ kitanI aura kauna-sI haiM ? 40 - prasaTha haiM - karmoM kI samasta prakRtiyA~ 148 haiM unameM se pApaprakRtiyA~ 100 ghaTAne se zeSa rahIM 48 / unameM nAmakarma ko sparzAdi zubha prakRtiyA~ milAne se sampUrNa puNya prakRtiyAM ar3asaTha hotI haiM / pra0- kyA puNya chor3ane yogya hai ? yadi nahIM to kyoM ? u0- nahIM, puNya kathaMcit prahaNa karane yogya hai, isako sarvayA chor3anA mumukSu kA kartavya nahIM hai kyoMki puNya AtmA ko pavitra karatA hai| // iti dvitIyo'dhikAraH //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha tRtIyo'dhikAra vyavahAra aura mizcaya mokSamArga kA lakSaNa sammaIsaNaNANaM dharaNaM moktasa kAraNaM jANe / bavahArA gisacayo tasipamaio jiyo appA // 39 // ambacArya (babahArA ) vyavahAranaya se / ( sammaiMsaNaNANaM) samyagdarzana, samyagazAna / (caraNa) samyacAritra ko| (mokkhassa) mokSa kaa| ( kAraNaM) kaarnn| (jANe ) jaano| / Niccayado) nizvayanaya se / ( tattiyamaio) samyagdarzana, samparajJAna aura samyakcAritra sahita / ( gio) apanA / ( appA ) AtmA ( mokSa kA kAraNa jaano)| dharma vyavahAranaya se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAriSa ko mokSa kA kAraNa jAno tathA nizcayanaya se samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakapAritra sahita apanA mAramA mokSa kA kAraNa jaano| pra0-mokSa kyA hai? u0-ATha karmA se AsmA kA pUrNa chuTakArA pAnA mokSa hai| pra.-mokSa mArga kitane prakAra ke haiM ? uka-do prakAra ke haiM-vyavahAra mokSamArga aura nizcaya mokSamAgaM / pra0-vyavahAra mokSamArga kise kahate haiN| u.-vyavahAranaya se sampradarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra mokSamArga hai| pra0-nizcaya mokSamArga kauna-sA hai| u.-ratnatraya yukta AtmA ko nizcaya mokSamArga kahate haiN| pra0-saMsAra meM anupama ratna btaaiye| u-ratnatraya-samyagdarzana, samyaksAna aura samyakdhAritra / ratnatraya yukta AtmA hI mokSa kA kAraNa kyoM ? rayaNataye Na baTTA , appANaM muyasa annavimhi / tamhA tattiyamaimao,hovi hu mokkhassa kAraNaM AvA // 40 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 dravya saMgraha ambayA-- ( rayaNatayaM ) rasnatraya (samyakadarzana, zAna aura cAritra ) / (appANaM ) yAtmA ko 1 ( muyastu ) chor3akara / ( aNNavaviyamhi ) dUsare dravya meM / (Na) nahIM / ( vaTTaI ) rahatA! ( tahmA ) isalie / / tattiyamaho) ratnatraya sahita / ( AdA ) aatmaa| (ha) ho| ( mokkhassa ) mokSa kA / ( kAraNe ) kAraNa / ( hodi ) hotA hai| parva ralatraya AramA ko chor3akara dUsare dravyoM meM nahIM rahatA hai isalie ratnatraya sahita AtmA ho mokSa kA kAraNa hotA hai| pra-nizcayanaya se ratnatrayayukta mAramA hI mokSa kA kAraNa kyoM hai ? u0payoMki ratnatraya AramA arthAt jIvadravya ko chor3akara anya meM nahIM pAyA jAtA hai| pra-ye ratnatraya kauna-se haiM? u.-1-samyakadarzana, 2-samyakzAna, 3-samyakanAritra / samyak na kise kahate haiM ? jobAkIsadahaNaM, sammataM vAmappaNo taM tu| durabhiNivesavimukkaM gANaM samma khu hovi sadi amhi // 41 // bambayA { jIvAdIsadahaNaM ) jIvAdi sAta taravoM kA zradAna karanA / ( sammataM) samyagdarzana hai| (sa ) vaha / ( apaNo ) AramA kaa| (ruvaM ) svarUpa hai| {tu ) aura / ( jamhi ) jisa samyagdarzana ke| ( sadi ) hone para / (durabhigivesavimuSarka ) saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya rahita / { NANaM ) zAna / ( kha ) se| ( samma ) samyakjhAna / ( hodi ) hotA hai / jovAdi sAta tasvoM kA zradAna karanA samyagdarzana hai| yaha samyakadarzana AtmA kA vAstavika svarUpa hai| isa samyakadarzana ke hone para ho zAna sampajJAna kahalAtA hai| aura yaha zAna saMzaya, viparyaya prayA anadhyavasAya se rahita hotA hai|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 dravya saMgraha pra0 - samyagdarzana kise kahate haiM ? u0-jIva, ajIva, Asava, bandha, saMbara, nirjarA aura mokSa ina sAta zastroM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai / pra0-AtmA kA vAstavika svarUpa kyA hai ? u0- samyak darzana | pra0-jJAna meM samIcInatA kama AtI hai ? u0- samyak darzana ke hone para jJAna samocIna yA samyak jJAna kahalAtA hai / pra0 - samyak jJAna meM kauna se doSa nahIM hote ? 0-1-saMzaya, 2 - viparyaya aura 3-anadhyavasAya | pra0-saMzaya kise kahate haiM ? rA0-viruddha nAnA koTi ke sparza karane vAle jJAna ko saMzaya kahate haiN| isake hone para kisI padArtha kA nizcaya nahIM ho pAtA, kyoMki isake hone para buddhi so jAtI hai - 'samIcInatayA buddhiH zete yasmin saH saMzayaH' / pra0 - viparyaya kise kahate haiM ? 7- viparIta eka koTi ko sparza karane vAlA jJAna viparyaya kahalAtA hai / jaise- sIpa ko cA~dI samajha lenA / VOL pra0 - saMzaya aura viparyaya meM kyA antara hai ? 0 saMzaya meM sopa hai yA cA~dI ? aisA saMzaya banA rahatA hai| nirNaya nahIM ho pAtA, parantu viparyaya meM eka phoTi kA nizcaya hotA hai jaise-sIpa ko sopa na samajhakara cAMdI samajha lenA / pra-anadhyavasAya kise kahate haiM ? 0 -adhyavasAya kA artha hai nizcaya aura isakA na honA anavyavasAya kahalAtA hai| jaise rAste meM calate samaya pairoM ke nIce aneka cIja AtI haiM, para unameM se nizcaya kisI eka kA bhI nahIM ho pAtA hai, yahI jJAna. anavyavasAya kahalAtA hai /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha samyaka jJAna kA svarUpa saMsayavimohavigbhamavijjiyaM appaparasaruvassa / gaNaM sammaNNANa sAyAramaNeyabheyaM ca // 42 // bhAvayA ( saMsayavimohavinbhamavivakjiyaM) saMzaya, anabhyavasAya, viparyaya rahita / ( sAyAraM ) AkAra sahita / ( appaparasaruvassa ) apane va dUsare ke svarUpa kaa| (gahaNaM ) grahaNa karanA arthAt jAnanA / ( sammaNNANa) samyak zAna hai / {ca ) aura / ( aNeyabheyaM ) vaha aneka prakAra kA hai / marca saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya rahita ba AkAra sahita apane aura para ke svarUpa kA jAnanA samyaka jJAna kahalAtA hai aura vaha samyaka jJAna aneka prakAra kA hai| praka-samyakasAna ke kitane bheda haiM ? sa-pAMca bheda hai-1-matijJAna, 2-zrutajJAna, 3-avadhijJAna, 4-manaHparyayajJAna aura 5-kevlshaan| pra0-samyaka jJAna ke aneka bheda kyoM kahe? usa-yadyapi samyak zAna ke mUla meM pAMca bheda hI haiM parantu pAMcoM meM kevalajJAna ko chor3akara anya cAra zAnoM ke aneka bheda haiM isalie samyaka zAna ke granthakAra ne 'aNeyabheyaM'-aneka bheda kahe haiM / varzanopayoga kA svarUpa jasAmaNNaM gahaNaM, bhAvANaM geva kaTTamAyAraM / avisesidUNa aTe, basaNamiti maNNae samae // 43 anvayArca (SaTTha) padArtha ke viSaya meN| ( avisesidUNa ) vizeSa aMza ko grahaNa kiye vinA / ( AyAraM ) AkAra ko| (va ) nahIM / ( ka ) krke| (mAvANaM) padApoM kaa| (ja) jo| ( sAmaNa ) sAmAnya / ( mahaNa) prahaNa karanA arthAt jAnanA / (samae) zAstra meN| (vaMsa ) vacana / (di ) isa prakAra / ( bhaNNae) kahA jAtA hai /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 dravya saMgraha artha padArtha ke viSaya meM padArthoM kA vizeSa aMza grahaNa nahIM karake, padArthoM kA jo sAmAnya grahaNa arthAt jAnanA hai use Agama meM darzana kahA jAtA hai| pra0 - kisI bhI padArtha meM kitane aMza pAye jAte haiM ? u0- pratyeka padArtha meM do aMza pAye jAte haiM -1 - sAmAnya aMza aura 2- vizeSa aMza / pra0 - sAmAnya aMza ko grahaNa karane vAlA kyA kahA jAtA hai ? u0- sAmAnya aMza kA jAnanA darzana kahalAtA hai| isameM padArtha ke AkAra kA jJAna nahIM hotA hai, kevala sattA kA bhAna hotA hai| jaisesAmane koI padArtha Ane para sabase pahale yaha koI padArtha hai itanA mAtra jAnanA 'darzana' hai / pra0 - vizeSa aMza kA grAhaka kise kahate haiM ? 11 u0- sAmAnya aMza ke grahaNa ke bAda vizeSa aMza kA grAhaka yA jAnane vAlA 'jJAna' kahalAtA hai| jaise- sAmane koI padArtha Ane para padArtha mAtra kA grahaNa karane vAlA to darzana hai para vaha padArtha kAlA hai, pIlA hai yA - lAla hai Adi rUpa vikalpa sahita zAna hotA 'jJAna' kahalAtA hai / darzana aura jJAna kI utpatti kA niyama baMsaNapuNvaM jANaM, chadmasthAnaM Na tuSNi uvaoogA / jugavaM jamhA kevaliNAhe jugavaM tu te boni 2244 // amyayArtha-- (chadmasthAna ) alpajJAniyoM ke / ( daMsaNapubvaM ) varSAMnapUrvaka 1 ( NArNa ) jJAna hotA hai ! ( jamhA ) kyoMki / ( duNNi ) donoN| ( uvaoogA ) upa yoga ( jugavaM ) eka saath| (Na) nahIM hote haiN| (tu) kintu / ( kevaliNAhe } kevalajJAnI ke / (te ) ve / ( doSi ) donoM ho| ( jugavaM ) eka sAtha hote haiM / Lin alpajJAniyoM ke darzanapUrvaka jJAna hotA hai kyoMki unake donoM upayoga eka sAtha nahIM hote haiM kintu kevalajJAnI ke ye donoM hI upayoga eka sAtha hote haiM /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra-darzana kise kahate haiM ? u0-sAmAnya aMza ko jAnanA darzana hai| pra.-zAna kise kahate haiM ? u-vizeSa aMza ko jAnanA jJAna hai| pra-chamastha (alpajJAno) kise kahate haiM ? u.-saMkSepa meM pAMca jJAna hote haiM-- matijJAna, zrutamAna, abadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna / ina pAMca jJAnoM meM se prArambha ke cAra jJAna vAle chamastha ( alpatra ) kahalAte haiN| pra0 kevalI kise kahate haiM ? u0-jinheM kevalajJAna ho jAtA hai ve sarvajJa yA kevalI kahalAte haiN| pra-chamastha jIva ke upayoga kA krama batAiye / 20-chadmastha jona pahale dekhate haiM aura phira bAda meM jAnate haiM, kiso padArtha ko dekhe binA chadmastha use jAna ho nahIM sakate isalie chadamasthoM ke pahale darzanopayoga hotA hai aura bAda meM jJAnopayoga hotA hai| pra. kevalazAno ke upayoga kA krama batAiye / ja-kevalajJAnI kisI bhI padArtha ko eka ho sAtha dekhate aura jAnate haiM isalie unakA darzanopayoga aura jJAnopayoga eka sAtha hotA hai ( bakrama) pra0 kevalajJAnI kise kahate haiM? u0-jo trikAlavartI samasta padArthoM ko yugapat jAnate haiM ve kevalazAnI kahalAte haiN| vyavahAra cAritra kA svarUpa asuhAvo viNivittI suhe pavisI ya jANa cAritaM / pasamiviguttibhava, yavahAraNayA du miNabhaNiyaM // 45 // anvayArtha ( vavahAraNathA ) vyavahAranaya se| ( asuhAdo) azubha kArya se / (ghiNivittI ) nivRtti / ( ba ) aura / ( suhe ) zubha kArya meN| (pavittI) pravRtti ! ( jiNabhaNiyaM ) jinendra bhagavAna ke dvArA kahA huaa| (dhArita) cAritra / (jANa) jAno / (du) aura vaha pAriSa / ( vayasamidiguttisva ) vata, samiti, guptirUpa hai /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ davya saMgraha artha azubha kAryoM ko chor3anA aura zubha kAryoM meM pravRtti karanA jinendra bhagavAna dvArA kahA huA vyavahAra cAritra jAno aura vaha cAritra pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna guptirUpa se 13 prakAra kA hai| pra0-vyavahAra cAritra kise kahate haiM ? u0-azubha kAryoM-hiMsA, jhUTha, corI, nazIla aura parigraha pApoM kA syAga karanA, ayastAcAra pUrvaka calanA, bolanA, baiThanA, khAnA Adi na karanA tathA azubha mana-vacana aura kAya ko vaza meM karanA tathA zubha kAryoM meM prati karanA zahAra pArita hai| nizcaya cAritra kA svarUpa bahirambhaMtarakiriyAroho bhvkaarpppnnaasttuN| NAgissa jaM jiNutaM taM paramaM sammAcAritaM // 46 // ambayArSa (bhavakAraNappaNAsaTTha ) saMsAra ke kAraNoM ko naSTa karane ke lie| ( NANissa )zAnI puruSa kA / (5) jo| (bahiramaMtarakiriyAroho) bAha aura Abhyantara kriyAoM kA rokanA / (2) vh| ( jiNutaM) jinendra deva dvArA kahA huaa| ( paramaM ) utkRSTa nizcaya / ( sammacAritam ) samyakacAritra hai| artha___ saMsAra ke kAraNoM ko naSTa karane ke lie jJAnI puruSoM ke dvArA bAhyaAbhyantara kriyAoM ko rokanA nizcaya samyak cAritra, aisA jinendradeva ke dvArA kahA huA hai| pra0-saMsAra kise kahate haiM ? u0-'saMsRti iti saMsAra' jahA~ jAva cAroM gatiyoM meM ghamatA hai vaha saMsAra hai| pra-saMsAra kA kAraNa kyA hai ? u-bAhya aura Abhyantara kriyAe~ saMsAra ko kAraNa hai| pra-bAhya kriyA kauna-sI hai? To-kAyika aura vAcanika kriyAe~--hiMsA, jhUTha, coro, kuzola jaura parigraha mAvibAha kriyAeM haiN|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0-Abhyantara kriyAe~ kauna-sI haiM ? 10-mAnasika bhItarI grAoM sau gyatAra mA kahA~ hai| jaise-krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, rAga-dveSa aadi| mAnasika azubha bicAroM kA dvandva Adi saba Abhyantara kriyAeM haiN| pra0bAhya-Abhyantara kriyA kauna rokatA hai ? 7-'NANo'-zAnI puruSa apanI mAnasika, vAcanika va kAyika yAbhyantara aura bAhya kriyAoM ko rokate haiN| praka-bAhya-Abhyantara kriyAoM ke nirodha se jJAno ke phisakI prApti hoto hai ? u0-nizcaya cAritra kii| pra-nizcaya cAritra kise kahate haiM ? u0-bAhya-Abhyantara kriyAoM ke niroSa se prAdurbhUta AtmA ko -zuddhi ko nizcaya samyak cAritra kahate haiN| mokSa ke hetuoM ko pAne ke lie dhyAnakI preraNA kuvihaM pi moklahe mANe pAuNavija muNo NiyamA / samhA payattacittA, jUyaM jhANaM samagbhasaha // 47 // ambayA (ja) kyoMki / ( maNI ) munijana / ( duvihaM pi)donoM hI prakAra ke / ( mokkhahe) mokSa ke kAraNoM ko / ( NiyamA) niyama se / (mANe) dhyAna meN| ( pAupAdi) pA lete haiN| (tamhA ) islie| (jayaM ) tuma saba / ( payattacittA) sAvadhAna hokara / ( sANaM ) dhyAna kA / (samagmasaha) abhyAsa kro| artha __kyoMki munirAja donoM ho prakAra ke kAraNoM ko niyama se dhyAna meM pA lete haiM isalie tuma saba sAvadhAna hokara dhyAna kA abhyAsa kro| dhyAna karane kA upAya mA mukhamAha mA rajaha sA dussaha iTuNisthesu / miraminha mA visaM vivittamANapasisIe // 4 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha abayA (vicittajhANapasiddhoe ) aneka prakAra ke dhyAna kI siddhi ke lie / ( jai ) yadi / ( cirsa | citta ko| ( thiraM ) sthira karanA / (icchaha ) cAhate ho to / ( iNiThThAtthesu) iSTa aura aniSTa padArthoM meM / ( mA mujhaha ) moha mata kro| ( mA rajaha ) rAga mata kro| ( mA dussaha ) deSa mata kro| apaM ( bhavya jIvo ! ) aneka prakAra ke dhyAna ko siddhi ke lie yadi citta ko sthira karanA cAhate ho to iSTa aura aniSTa padArthoM meM moha mata. kro| rAga mata karo / dveSa mata kro| prA-dhyAna kI siddhi ke liye Avazyaka sAmagrI kyA hai ? 10-citta ( mana ) ko ekaagrtaa| pra0-citta kI ekAgratA ke liye Avazyaka sAmagro kyA hai ? -priya padArthoM meM moha mata karo, rAga mata karo aura priya padArthoM meM dveSa mata kro| pra.-moha kise kahate haiM ? u0-paravastu ko apanA mAnanA va apane ko bhUla jAnA moha kAha lAtA hai| pra0-rAga kise kahate haiM ? 20-iSTa vastu meM proti ko rAga kahate haiM / pra0-veSa kise kahate haiM ? u.-aniSTa vastu meM aprIti ko dveSa kahate haiN| pra0-dhyAna ke aneka prakAra kauna-se haiM? u0-1-piNDastha, 2-padastha, 3-rUpastha, "-rUpAtIta / piNDaspa-piNDasthaM svArama cintana'-arthAta zarIra meM sthita vAlmA kA cintana krnaa| padastha -'mantravAkyoM' ke cintana ko padastha dhyAna kahate haiN| rUpastha-zucidarUpa ahaMntoM kA dhyAna / rUpAtIta-rUpAtItaM niranjana siddhaparameSThI kA dhyAna krnaa| pra0-dhyAna kI AvazyakatA kyoM hai? 10-kyoMki mokSamArga kI siddhi binA dhyAna ke nahIM ho sakatA hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha dhyAna karane yogya mantra paNatosa sola chapaNaca javaha jjhAe / parameTThivAcayANaM acNaM ca manamArtha 1 (parameTThivAcayANaM ) parameSThI vAcaka ( sola ) solaha 1 ( cha ) chaha / ( paNa ) pAMca do| (ca) aura / ( evaM ) eka akSara ke mantra kA ( jjhAeha ) dhyAna karo / ( ca ) aura ( aSNaM ) anya mantroM ko / (guruvaraseNa) guru ke upadeza se japo aura dhyAna karo / artha- gurubaese / / 49 // parameSThI vAcaka paiMtIsa, solaha, chaha, pA~ca, cAra, do aura eka akSara ke mantra kA japa karo, dhyAna karo aura anya mantroM ko guru ke upadeza se apo va dhyAna karo / (paNatosa ) paiMtIsa | (ca) jaar| (dugaM ) ( javaha) apa karo / pra0- parameSThI kise kahate haiM ? 0-jo parama pada meM sthita hai ye parameSThI kahalAte haiN| pra0- parameSThIvAcaka paiMtIsa akSaroM kA mantra kauna-sA hai ? 0 Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AiriyANaM / Namo unamajhAyANaM, Namo loe sabyasAhUNaM // ise NamokAra mantra, anAdinidhana mantra, maMgalamantra bAdi aneka nAmoM se kahA jAtA hai / 2- namaskAra mantra 3- maMgala mantra 4- parameSThI vAcaka mantra 20- namokAra mantra ke aneka nAma kauna se haiM ? 0-1NamokAra mantra 5- anAdinidhana mantra 6- borAsI lAkha mantroM kA rAjA 7-taraNa-tAraNa mantra 8 - mahAmantra - rAti mantra
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha 10-mUla mantra 11-mantrarAja 12-sarvamAnya mantra kAyoma ko parameSThI vAcala pAtA hai isako mini kojie| 10-arahaMta, azaroro arthAt siddha, AcArya, upAdhyAya, muni ( sAdhu ) ye pAMca parameSThI haiN| inake pahale akSaroM ke milAne se 'oma' ko siddhi hotI hai| __ arahaMta kA pahalA akSara 'a' ashriirii| siddha ) kA pahalA akSara 'a' = a+a-A AcArya kA pahalA akSara 'A' - A + A A upAdhyAya kA pahalA akSareu-A+u-o muni kA pahalA akSara m = o+m - om zabda banatA hai| a+a+ A ina samAna vargoM ke milAne ke lie saMskRta vyAkaraNa meM 'akaH savarNe dorghaH' sUtra hai| sUtrAnusAra dorgha 'A' bana jAtA hai| mA+u donoM ke milAne ke lie AdguNaH sUtra lagane se A aura u milakara o banatA hai | o ke sAtha m milAne se 'oma' zabda bana jAtA hai| pra-om kI mAnyatA / ja0-om yaha sarvamAnya mantra hai / yaha jaina va jenetara sabhI sampradAyoM meM pUjya mAnA gayA hai| jena loga-om ko parameSThI vAcaka mAnate haiN| jenetara loga a+u+m-tInoM milAkara om mAnate haiM / tathA unake anusAra 'a' viSNuvAcaka hai / 'u' mahezvara vAcaka hai| aura ma brahmA kA vAcaka hai| prA-'oma, oram aura 'oM' meM se zuddha kauna-sA hai ? 20-tonoM (oma, o3m, oM) zuddha haiN| tInoM kI vyAkaraNa se siddhi hotI hai / mo'nusvAraH sUtra se oma ke m kA anusvAra hone para 'moM ho jAtA hai / 'bonasa' kA tantra vyAkaraNa ke anusAra mipAtana se siva hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0-NamokAra mantra japate samaya mana ko sthira rakhane kA Aya batAiye? usa-pNamokAra maMtra jApya ke lie AcAryoM ne mukhya tIna vidhiyA~ batAI haiM-inameM mana sthira ho jAtA hai-(1) pUrvAnupUrvI vidhi, (2) pazcAtAnupUrvI vidhi, (3) yathAtathyAnupUrvI vidhi / vaise yaha mantra 18432 prakAra se bolA jA sakatA hai| pUrvAnupUrvI vidhi-gamokAra mantra jaisA hai usI rUpa me par3hanA / Namo arahatANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANaM / Namo ubatAyANaM Namo loe savyasAhUNaM / / ?ma nidhi ko prAyaH Adata hone se mana caMcalatA se idhara-udhara daur3a lagAtA hai / ataH dusaro vidhi upayogo dekhiye| pazcAtAnupUrvI-poche se pahiye / Namoloe savvasAhaNaM, Namo uvamAyANaM / Namo AiriyANaM Namo sivANaM Namo arahatANa // isa vidhi se bhI Age bar3hakara yathAtathyAnupUrvI-Upara se, nIce meM, madhya se kahIM se bhI par3hie / basa zarta yahI hai ki pAMca pada se adhika na hoM va kama bho na hoN| jaise--Namo arahantANaM / Namo uvajmAyAgaM, Namo siddhArNa, Namo AiriyANaM / zamI loe savvasAhaNaM / kama se, Age-poche dUsarA pada phira tosarA Adi krama se par3hane para mana ekadama sthira ho jAtA hai / yaha dhyAna ko eka amUlya nidhi hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra-jApya ko isa prakAra mAge-pIche bolane meM koI doSa nahIM lagatA? u-nhiiN| jaise-laDDU ko kidhara se bhI khAiye, mIThA-hI-moThA hai / usI prakAra NamokAra maMtra kA { 35 akSara kA mantra ) jApa kahIM se bhI apiye, Ananda aura zAMti kA hI pradAtA hai| pra0-dhyAna kI siddhi ke lie jApya ko vidhi btaaiye| u0-jApya tIna prakAra se kiyA jAtA hai 1-vAcanika, 2-mAnasika, 3-upAMzu jApya vAcanika-vacana me bolakara japa karanA / mAnasika-mana-mana meM uccAraNa karanA / upAMza-oThoM ko hilAte hue manda-manda svara meM jApa karanA / inameM mAnasika bAra uttama hai 1 usakA phala bhI unama hai| 'upAz" jApa madhyama hai tathA vAcanika jApa jaghanya hai| pra0-eka ho japa ko 108 bAra bolate-bolana bho mana sthira nahIM rahatA hai / use rokane kA kyA upAya hai ? 0-eka mAlA meM eka hI mantra kA uccAraNa karanA Avazyaka nahIM hai| sthiratA ke lie eka hI mAlA meM bhinna-bhinna jApa bhI kara sakate hai, jisase caJcala mana ka jAtA hai jaise-om namaH / o3ma hrIM namaH / bo3m asi A u sA nmH| ozma arhadbhyo namaH / siddhebhyo namaH / saribhyo namaH / pAThakebhyo namaH / mAdhubhyo namaH Adi rUpa se caubIsa tIrthakara, sa dharma, ratnatraya, solahakAraNa bhAvanA, pUjya parameSThiyoM ke vAcaka mAma Adi ke AdhAra se bhinna-bhinna jApa kreN| usa samaya andara meM vicAra kareM, eka bAra jisa bApa ko japa liyA hai punaH nahIM japUMgA / naye-naye kI khoja meM mana kendrita ho jaayegaa| dhyAna kI sAdhanA meM saphalatA prApta hogii| arahaMta parameSThI kA svarUpa nahaSAikammo / snsuhnnaannvoriymiio| suhabehatyo appA, subo mariho vicitimro // 50 // (SaTcakSudhAikammo) jisane cAra pAtiyA karma naSTa kara diye haiN| (saNasudaNANavoriyamaIo) bo darzana, sukha, zAna tathA bIryamaya hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha (suidehatyo ) zubha deha meM sthita hai| ( subo ) vaha shuddh| ( appA) vAtmA / ( ariho ) arihaMta hai| (vicitijo) vaha dhyAna karane yogya nizAnebAra ghAligA karbha naSTa kara diye haiN| jo darzana, zAna, suka maura vIrya se sahita haiM, zabhadeha meM sthita haiM ve zuddha AsmA arihaMta haiM aura dhyAna karane yogya haiN| mA-nitya dhyAna karane yogya kauna hai ? j.-'arihNt'| pra0-arihaMta kinheM kahate haiM ? u0-jisane cAra ghAtiyA karma naSTa kara diye haiM tathA jo ananta darzana, zAla, sukha aura vorya se yukta haiM, unheM arihanta kahate haiN| pra.-vAtiyA karma kise kahate haiM ? ve cAra kauna se haiM ? um-jo jIva ke anujovo gaNoM kA bAta karate haiM ve ghAtiyA karma kahalAte haiN| ve cAra---jJAnAvaraNa, 2-darzanAvaraNa, 3-mohanIya aura 4-antarAya haiN| pra0-anujIvo guNa kise kahate haiM ? ubha-bhAvasvarUpa guNoM ko anujIvI guNa kahate haiN| pra0-ananta catuSTaya kauna se haiM ? u.-anantadarzana, anantamAna, anantasula aura anantavIya-ye ananta catuSTaya kahalAte haiN| pra.-kisa karma ke nAza se kauna-sA guNa pragaTa hotA hai ? u0-jJAnAvaraNa karma ke kSaya se anantamAna / varzanAvaraNa , , anantadarzana / mohanIya , anantasukha / antarAya , anantavorya prakaTa hotA hai| pra0-arihanta jisa zubha deha meM sthita rahate haiM usakA nAma btaaiye| ca0-paramaudArika zarIra ko zubha deha kahate haiN| arihanta bhagavAna kA yahI zarIra hotA hai| pra.-paramaudArika zarIra kise kahate haiM ? -jisa zarIra meM se harIrASita ananta nigodiyA bIya pUrNarUpeNa
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha nikala jAte haiM jo sphaTika ke samAna zuddha svaccha hotA hai vaha zarora paramaudArika zarIra kahalAtA hai / pra.-arihantoM ke sAtha zuddha vizeSaNa kyoM diyA ? u0-aThAraha doSoM se rahita hone se ve zuddha AnmA haiM isalie zuddha vizeSaNa diyA hai| siddha parameSThI kA svarUpa gaTTakammaveho, loyAloyassa jANo baTThA / purusAyAro appA, siddhojhAeha loyasiharattho / / 51 // bAyayArtha (gaTTakammadeho ) A5 karma aura pAMca zarIra rahita / ( loyAloyassa) loka aura aloka kA (jANao) jnyaataa| (dahA ) aura draSTA / purusAyAro) purupAkAra / ( loyasiharastho / loka ke zikhara para sthita / ( appA ) AsmA / ( siddho ) middha parameSThI haiN| (jhAeha ) tuma sabhI unakA dhyAna kro| artha ATha karmoM tathA pAMca zarIroM se rahita, loka-aloka ko jAnane va dekhane vAle, puruSAkAra se loka ke zikhara para sthita AtmA siddha paramAtmA hai, unakA dhyAna kro| pra-dhyAna ke lie yogya kauna haiM ? u0-siddha paramAtmA dhyAna ke yogya hai| prA-siddha paramAtmA kaise hote haiM ? 30-jo jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya--ina ATha karmoM se rahita haiM, audArika, yekrayika, AhAraka, tajasa va kArmaNa zarIra se rahita hai, ve loka-aloka ko jAnane vAle haiM / ve siddha parameSTho haiN| prA-siddha parameSThI kahA~ rahate haiM ? u.-loka ke agrabhAga meM rahate haiM / pra.-loka ke agrabhAga ko kyA kahate haiM ? u.-'siyaaly'|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ : EX dravya saMgraha pra0 - siddhAlaya meM siddhoM kA AkAra batAiye / u0- siddha parameSThI kA AkAra puruSAkAra hai| ve lokAna meM apane aMtima zarIra se kiJcit nyUna AkAra ke rUpa meM rahate haiM / pra0 - siddha parameSThI kI pratimA kesI hotI hai ? u0- siddha parameSThI kI pratimA aSTaprAtihArya rahita tathA cihna rahita hotI hai| pra0 - arahanta parameSThoM kI pratimA kaisI hotI hai ? u0- nAsAgra dRSTi, vItarAga mudrA aSTaprAtihArya, yakSa-yakSiNI aura cihnAdi parikara sahita pratimA marahanta parameSThI ko hotI hai / pra0 - siddhAlaya meM ananta siddha eka sAtha kaise sirpha 45 lAkha yojana kA hai ) kyA ve eka dUsare se haiM ? rahate haiM ? ( vaha bAdhita nahIM hote u0- yadyapi siddhakSetra 45 lAkha yojana kA hai phira bhI vaha anantAnansa siddha parameSThI rahate haiM / yaha 'avagAhana' guNa ko vizeSatA hai| zuddha AramA amUrtika hai ataH sabhI siddha amUrtika hone se paraspara bAbA ko prApta nahIM hote haiM / pra0- udAharaNa dekara smjhaaiye| u0- jaise-- eka kamare meM eka hajAra pAvara kA laTTU ( balba) kA kAza phaila rahA hai usI meM usI pAvara ke sau-do sau aura bhI balba lagA diijie| sabakA prakAza, prakAza meM samAtA jAtA hai| koI kisI ko bAdhA nahIM pahuMcAtA hai ThIka usI prakAra siddhAlaya meM caitanya balba rUpa AtmAoM kA jJAna prakAza, ananta AtmAoM kA eka sAtha vistArita hokara rahatA hai, kisI ko bAdhA nahIM hotI hai| AcArya parameSThI kA svarUpa saNa gANapahANe, boriyacAritavaratavAyAre / 1 appaM paraM ca juja, so bAirio suNI hoo / / 52 // anyayArtha ( jo ) jo ( muNI ) muni / ( daMsaNaNANapahANe ) darzana aura mAna kI pradhAnatA shit| ( vIriyacA rittavaratavAyAre) korya, cAritra tathA zreSTha tapAcAra meN| (appaM ) apane ko / (ca ) aura ( paraM) dUsaroM ko
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 dravya saMgraha ( jujai ) lagAte haiM / ( so ) de / (Airio) AcArya (bhezro ) dhyAna karane yogya hai / jo darzana, jJAna ko pradhAnatA se yukta haiN| vIrya, cAritra tathA zreSTha tapa meM apane ko tathA ziSyoM ko lagAte haiM ve AcArya dhyAna karane yogya haiM / pra0 - AcArya parameSThI kinheM kahate haiM ? u0- jo paMcAcAra kA svayaM pAlana karate haiM tathA ziSyoM se bhI pAlana karAte haiM ve AcArya parameSThI kahalAte haiN| pra0 - paMcAcAra ke nAma va lakSaNa batAiye / 0 - paMcAcAra - 1 - darzanAcAra, 4- tapAcAra, 5- -vIryAcAra | 2 - jJAnAcAra, 3 cAritrAcAra, darzanAcAra - nirdoSa samyak darzana kA pAlana karanA darzanAcAra hai / jJAnAdhAra - aSTAMga sahita samyaka jJAna ko ArAdhanA karanA zAnAcAra hai / cAritrAcAra - teraha prakAra ke cAritra kA nirdoSa rUpa se AcaraNa karanA / tapAcAra- bAraha prakAra ke tapoM kA nirdoSa rIti se pAlana karanA / voryAcAra -- apanI zakti nahIM chipAte hue utsAhapUrvaka saMyama ko ArAdhanA karanA bIryAcAra hai / prAcArya parameSTho kA upakAra batAiye / u0- bhavyajIvoM ko jinadharma kI dIkSA dekara mokSamArga meM lagAnA, hita kI zikSA denA, ziSyoM kA saMgraha -nigraha Adi AcArya parameSThI ke upakAra haiM ! upAdhyAya parameSThI kA sva jo rayaNattayatto, niro so unansAno appA, avivarakso namo tassa // 53 // 'anyayArtha ( rayaNasayato ) rastajaya se yukta (o) o / (appA) bAramA / (vi) niSya (zambhobadesaNe ) dharmopaveza dene meM ( bhirado )
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ davya saMgraha tatpara hai| (javivarakhasaho) yatiyoM meM zreSTha / ( so) kaha / ( ukamAmo ) upAdhyAya parameSThI hai| (tassa ) usako / ( namo ) namaskAra ratnatraya se yukta, jo AtmA nitya dharmopadeza dene meM tatsara hai muniyoM meM zreSTha ve upAdhyAya parameSTho haiM / unako namaskAra hai / pra-muniyoM meM zreSTha kauna hai ? -'upAdhyAya prmesstthii'| pra0-'upAdhyAya parameSThI' kauna kahalAte haiN| ula-jo ratnatraya se yukta haiM, nityadharmopadeza dene meM tatpara haiM ve 'upAdhyAya parameSThI' haiN| pra0-ralatraya kauna-se haiM ? u.-samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra-ye tIna ratna haiN| pra-upAdhyAya parameSTho kA upakAra btaaiye| ja0-bhavya jovoM ko satya mArga kA upadeza denA tathA ziSyoM ko pAThana karAnA unakA mahAna upakAra hai / sAdhu parameSThI kA svarUpa basaNaNANasamA mA moktArasa mocaritaM / sApayadi piccaraM sArasa mujI namo tassa // 54 // ( jo ) jo / { muNo) muni / hu ) nizcaya se ( desaNaNANasamagge ) darzana aura zAna se paripUrNa ! ( mokkhassa ) mokSa ke / ( maggaM ) mArgabhUta / (bAritaM ) cAritra ko| ( giyAsura) hamezA zubha rovi se / ( sApayadi ) siddha karate haiM / (sa ) vaha / (kha) parameSTho hai / (rAsasa) janheM / ( Namo) namaskAra hai| jo muni nizcaya se darzana aura jAna se paripUrNa hai, mokSamArma meM kAraNabhUta cArikhako nisya adhati se kiyA karate hai sAghu paramecchI kahalAte haiN| unheM hamArA mAtAra ho|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 dravya saMgraha pra0-mokSamArga kauna-sA hai ? ubha-nizcaya se samyak darzana, jJAna, cAritra mokSamArga hai| pra0 sAdhu kauna kahalAte haiM ? u-jo ratnatraya ko sAdhanA zuddha roti se karate haiM ve sAdhu parameSTho kahalAte haiN| dhyeya, dhyAtA, dhyAna kA svarUpa jaM kiMdhidhi vitaMto NirohavittI have javA saahuu| lakhUNaya eyattaM tadAhu taM tassa piccarya jhANe // 55 // amAyA ( adA ) jisa samaya! ( sAha ) sAdhu / (eyattaM ) ekAgratA ko| (laddhaNaya ) prApta kara / ( jaM) jisa / ( kiMcivi) kisI bhI dhyAna karane yogya banAko / (mimI) vicAra karatA A (cirohavitto) icchArahita ho jAtA hai / ( tadA) usa samaya / (cha) nizcaya se (saM) yaha / (tassa ) usakA / ( NiccayaM ) nizcaya se 1 (mANa ) dhyAna / (have ) hotA hai| jisa samaya sAdhu viSaya-kaSAyoM ko tyAga kara arahantAdi kisI bho dhyAnayogya vastu kA dhyAna karatA thA, icchArahita hotA hai / (Atmacintana meM lIna ho jAtA hai| usa samaya usake nizcaya se dhyAna hotA hai| prA-sAdhu ke nizcaya dhyAna kaba hotA hai ? upa-aba sAdhu viSayakaSAyoM se vimukha hokara arahantAdi kA dhyAna karatA huA Aema-cintana meM lIna ho jAtA hai taba usake nizcaya dhyAna hotA hai| pra-nizcaya dhyAna kise kahate haiM? u0-para se bhinna sva AtmA meM lonatA nizcaya dhyAna hai / pra0-dhyAna karane vAlA kyA kahalAtA hai? u0-dhyAtA' kahalAtA hai| pra-jisakA dhyAna kiyA jAtA hai unheM kyA kahate haiM ? usa-'dhyeya' kahate haiN|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha pra0cita kI ekAgratA ko kyA kahate hai ? u0- 'dhyAna' kahate haiM / pra0 dhyAna kA phala kyA hai ? u0- nirAkula sukha ko prApti dhyAna kA phala hai / parama dhyAna kA lakSaNa mA ciTTaha mA jaMpaha mA citaha kivi jeNa hoi thiro / appA appammi rao iNameva paraM have zANaM // 56 // anvayArtha 15, mA ( kivi ) kucha bhI / ( mA cigRha ) zarIra se ceSTA na karo / aMha ) muMha se na bolo| ( mA citaha) mana se na soco| ( ga ) jisase (appA) AtmA / ( apyasmi AtmA meM (thiro ) sthira / ( hoi ) hokara / ( rao) lavalIna ho / iNameva ) yahI / utkRSTa / ( jhANaM ) dhyAna | ( have ) hai | ) ( paraM ) artha zarIra se ceSTA na kro| mu~ha se kucha bhI na bolo| mana se kucha bhI mata soco jisase mAtmA, AtmA meM sthira hokara lavalIna ho yahI utkRSTa dhyAna hai / pra0 - dhyAna parama kauna-sA hai ? u0- mAnasika, vAcanika aura kAyika vyApAra ko chor3akara AramA kA AzmA meM lIna ho jAnA parama dhyAna hai / pra0- parama dhyAna kI siddhi kaise hotI hai ? u0- vItarAgI, nirgranya, digambara munirAja ko hI parama dhAna ko siddhi hotI hai / dhyAna ke upAya tavasudavadayaM cevA jhANarahadhuraMdharo have jamhA tamhA tatiyaNiradA talladdhIe savA hoI // 57 // anvayArtha ( jamhA ) kyoMki / ( tayasuvadanaM) tapa, zruta aura vrata ko dhAraNa karane vAlA / ( vedA ) AtmA / ( mANarahadhuraMdharo ) dhyAnarUpI ratha kI ghurA ko dhAraNa karane meM samartha | ( have ) hotA hai / ( tamhA ) isalie /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ brampa saMpaha (tasbIe / ) usa dhyAna kI prApti ke lie / (sA) hamezA / (tasipamiravA) una sImoM meM lavalIma (hoha) hojo| kyoMki sapha, bhuta bAra vrata ko dhAraNa karane vAlA mAtmA usa dhyAna rUpI rapa kI dhurA ko dhAraNa karane meM samartha hotA hai isalie usa dhyAna ko prApti ke lie hamezA una tInoM meM lavalIna hotro| pra.-dhyAtA kesA honA cAhie? u0bAraha tapa, pAMca mahAyatoM kA pAlana karane vAlA evaM bAloM kA manana karane vAlA tapamAna, zrutavAna aura pratavAna AtmA hI yogya dhyAtA ho sakatA hai| pra0-kyoM? u0-vahI vyAnarUpI ratha ko dhurA ko dhAraNa karane meM samartha hotA hai| pra.-dhyAnI kA vAhana btaaiye| u.-dhyAnarUpI 'ratha' dhyAnI kA vAhana hai| pra0-dhyAnarUpo ratha meM yAtrA karane vAlA kisa nagara meM praveza .-'mokSanagara meM praveza karatA hai| pra-dhyAna kI siddhi ke lie Avazyaka sAmagrI kyA hai? 20-dhyAna kI siddhi ke lie-sapa, zrata aura vratoM kA paripAlana karanA Avazyaka hai| ammakAra kI prArthanA sambasaMgahami muNimAsamolasaMcayakA putulaa| sopapaMtu tatvarena minimA maNiya // 5 // ( tamusuttadhareNa) apmaanii| {NemicaMdamuniNA) nemicandra muni ne| (jaM)jo ( iNa yh| (dabasaMgaha) vyasaMgraha nAmaka pampa / (maNiya ) kahA hai| ( sudapuSNA ) zAstra ke mAtA / (dosasaMcayanuvA) samasta doSoM se rahita / ( maNiNAhA ) munirAja / (sopavetu ) zuddha kreN|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya saMgraha alpajJAnI nemicanaH muni ne jo yaha dravyasaMgraha nAmaka grantha kahA hai, zAstra ke mAtA samasta doSoM se rahita munirAma zuddha kreN| pra.sa pantha kA mAma kyA hai ? 20-'dravya-saMgraha hai| pra0-'drampasaMgraha' ke racayitA kauna the? u0-AcAryazrI 108 nemicandra muni / pra. alpajJAnI zabda kisa bAta kA sUcaka hai ? u0-AcArya kI laghutA pradarzana evaM vinaya guNa kA pratIka hai / pra.-yahA~ zAstra zuddhi karane kA adhikAra kise diyA hai ? u.-nirdoSa munirAja ko jo ki samasta zAstroM ke jJAtA haiM 1 (ke munirAja hI zAstra zuddha karane ke adhikArI haiN|) ||iti tRtiiyo'dhikaarH||