Vaishali Institute Research Bulletin 1

Author(s): Nathmal Tatia
Publisher: Research Institute of Prakrit Jainology & Ahimsa Mujjaffarpur

Page 346

NYAYĀVATĀRAN प्रथयन्ति । विभ्रमादिति चेन्न इदानीमर्थे यदस्ति तदेव प्रतिभाति, तत्रासतोऽपि स्थूराकारस्य प्रतिभासनात । तथा शब्दोऽपि यद्यविद्यमानोऽर्थे तद्ग्राहिरिण ज्ञाने प्रतिभासेत, किं झूयेत ? यच्चोक्त-स्मरणजनितशब्दसंयोजनं प्रतीक्षमाणमर्थोपयोगेऽपि यद्यासीतेत्यादि यावदान्ध्यमापद्येत तत् तावकपक्षेऽपि समानम् । तथाहि-स्वलक्षणाविषयेन्द्रियजनिर्विकल्पकज्ञानसद्भावेऽपि न तावदिदंतयानिदंतया वार्थव्यवस्थितिः, यावद्विधिप्रतिषेधद्वारेण विकल्पयुगलकं पाश्चात्यं नोदयते, यौवांशे विकल्पं जनयति, तत्रैवास्य प्रमाणता-इति वचनात् । निर्विकल्पकस्य सतोऽपि व्यवहारं प्रत्यसत्कल्पत्वात् । स च विकल्प: संकेतकालभावितमभिलापसामान्यमनुस्मरत एवोत्पत्तुमर्हति, अभिलापसामान्यस्मरणबीजं च कुतः प्रबुध्येत ? तादृशदर्शनादिति चेत्, ननु तदपि दर्शनं निर्विकल्पकत्वादर्थं नातिशेते, तत्कथं सामान्यविषयविकल्पबीजं प्रबोधयेत् ? अर्थः पुनः सामान्यव्यवसायात्मिकां बुद्धि न जनयेदिति भवतां कदाग्रहः । तदर्थवत् तविषयं दर्शनं व्यवसायशून्यत्वात् नाभिलापसामान्यगोचरस्मरणबीजं प्रबोधयति, तदप्रबुद्ध न स्मरणं जनयति, अजातं स्मरणं न शब्दं योजयति, अयोजितः शब्दो नार्थं निश्चाययति, अनिश्चितोऽर्थो न व्यवहारमवतरति, अनवतीर्णो नादृष्टाद्विशिष्यते, अविशिष्टः प्रमातुरान्ध्यं लक्षयतीति । तस्माद्यथाकथंचिन्निर्णयाभावात् स्वयमप्रतीतमपि निविकल्पकदर्शनं वासनाप्रबोधद्वारेण विकल्पमुत्थाप्यात्मव्यापारमभिलापयति कतिचिदंशविषयम्, तथार्थोऽपि यदि चक्षुरादिसामन्यन्तः पातित्वेनाप्रतीत एव स्वयम्, तथास्वभावत्वात् संकेतकालभाविताभिलापसामान्यविषयात्मसंस्कारप्रबोधद्वारेणात्मविषयमभिलापसंसृष्टं संवेदनमुल्लासयेत् नात्यन्तमयुक्त पश्यामः । न चायं सविकल्पको बोधो मनोराज्यादिविकल्पकल्पः । चक्षुरादिसामग्रीसंपाद्यत्वात् । इतरस्य तु मनोमात्रप्रभवत्वात् । अतः कथं तद्वद्वि
न प्रादुःष्यादिति बाधकम् । तत्रेति ज्ञाने । तत्रासतोऽपीति । परमाणुलक्षणेऽर्थेऽविद्यमानस्यापि प्रतिभासनात्, ज्ञाने इति शेषः । तावकपक्षेऽपीति । अयमत्राभिप्राय:--
१यश्चोभयोः समो दोषः परिहारोऽपि वा समः। नकः पर्यनुयोज्यः स्यात् तागर्थविचारणे ॥१॥ इति ।
[श्लो० वा० पृ० ३४१] नोदयते इति । अय वयेत्यादिदण्डकधातुः, नोदयतीति पाठे तु अट पट इट किट कट इ गतौ इत्यस्य प्रयोगः । स्मरणबीजमिति । स्मृतेः कारणत्वाद् बीजमिव बीजं संस्कारः । तस्मात् यथा कथंचिदिति । तस्मादिति हेतौ पञ्चमी, यथेति दृष्टान्तोपदर्शनार्थः; कथंचित् केनचित् प्रकारेणेति । प्रयमिति । इन्द्रियजः । विकल्पकल्पः विकल्पसदृशः, कल्पशब्दस्य उपमार्थत्वात् । यदाह
सामर्थ्यवर्णनायां च छेदने करणे तथा । प्रौपम्ये चाधिवासे च कल्पशब्द विदुर्बुधाः ॥॥
१ मुद्रितपुस्तके "तस्माद्यत्रोभयोर्दोषः", "पर्यनुयोक्तव्यः" इति पठ्यते ।