Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 501

हेत्वाभासप्रकरणे सव्यभिचारः 483 आह - तावतापीति टीका / तथा च सत्प्रतिपक्षे द्वौ हेतू एकोऽसाधारणे चेत् हेतुरिति विरोधिपरामर्शद्वयं चोभयत्रावशिष्टं तदाऽसाधारणः सत्प्रतिपक्षविशेषः स्यात् न तु हेत्वाभासान्तरमित्यर्थः / अत्राशङ्कते - [247 B]न चेति टीका / उभयपरामर्शविषयतापन्नं प्रतिसाधनं सत्प्रतिपक्षः / उभयोः परामर्शयोः विषयतापन्नमेकं साधनं तस्य प्रतिकूलं साधनं प्रतिसाधनम् / यथा शब्दोऽनित्यः श्रोत्रग्राह्यत्वात् शङ्खादिध्वनिवत्, स च सर्ववादिनामनित्य एव वर्णात्मकस्तु नित्यः इत्यत्र एकः परामर्शः अनित्यत्वव्याप्यश्रोत्रग्राह्यत्ववान् अयम् / द्वितीयस्तु - शब्दो नित्यः अनित्यविशेषगुणासमानाधिकरणविभुविशेषगुणत्वात् ईश्वरज्ञानादिवत् इति, अस्मदाद्यनित्यज्ञाने व्यभिचारवारणायानित्यविशेषगुणासमानाधिकरणेति पदम्, अस्मदादिज्ञानम् अनित्यविशेषगुणा: सुखादयः तैः समानाधिकरणमिति तद्वयुदासः, अत्रान्वयव्याप्तिग्रह ईश्वरज्ञाने, तत ईदृशः परामर्शः नित्यत्वव्याप्यानित्यविशेषगुणासमानाधिकरणविभुविशेषगुणत्ववान् अयम् इति / सत्प्रतिपक्षे हेतुभेदः / असाधारणे तु शब्दोऽनित्यः शब्दत्वात् इत्यत्रान्वयदृष्टान्ताभावेनानित्यत्वव्यापकाभावप्रतियोगिशब्दत्ववान् अयम् इति परामर्शो विपक्षव्यावृत्तत्वेनेत्येकः, द्वितीयस्तु सपक्षव्यावृत्तत्वेन अत्रापि अन्वयदृष्टान्ताभावात् नित्यत्वाभावव्यापकाभावप्रतियोगिशब्दत्ववान् अयम् इति / एतावताऽयमसाधारणः सत्प्रतिपक्षविशेष एव स्यात्, न तु स्वतन्त्रो हेत्वाभासः / तथा च विरोधिपरामर्शविषयत्वं सत्प्रतिपक्षे दूषकताबीजम्, असाधारणे च सपक्षविपक्षव्यावृत्तत्वज्ञानमिति भिन्नमेव दूषकताबीजमिति भिन्नो हेत्वाभासोऽसाधारणः / नन्वसाधारणे सपक्षविपक्षव्यावृत्तत्वं चेत् दूषकताबीजं तदा कथं सपक्षविपक्षव्यावृत्तत्वज्ञानमात्रमनुमितिप्रतिबन्धकं स्यादित्यत आह - तज्ज्ञानस्येति। तथा च तज्ज्ञानस्य सपक्षविपक्षव्यावृत्तत्वज्ञानस्य या दूषकता सा तज्ज्ञानस्य सपक्षविपक्षव्यावृत्तत्वज्ञानस्य व्यतिरेकोभयसहचारग्रहरूपतया / कोऽर्थः ? विपक्षव्यावृत्तत्वज्ञानं यत् वर्तते तत् साध्यव्यतिरेकसहचारग्रहरूपम् यथा यत्रानित्यत्वाभावस्तत्र शब्दत्वाभावः यथा गगने / एवं सपक्षव्यावृत्तत्वज्ञानं यत् वर्तते तत् साध्याभाव्यतिरेकसहचारग्रहरूपं भवति, यथा यत्रानित्यत्वं तत्र शब्दत्वाभाव इति साध्याभावव्यतिरेकसहचाररूपं भवति / तथा चोभाभ्यां सहचारग्रहाभ्यामुभयविरोधिपरामर्शी द्वौ उत्पद्यते इति विरोधिपरामर्शोत्थापनद्वारा असाधारणस्य दूषकत्वम् / तथा च सत्प्रतिपक्षे विरोधिपरामर्शद्वयं दूषकताबीजम्, असाधारणे तु सपक्षविपक्षव्यावृत्तत्वज्ञानं दूषकताबीजम् इति दूषकताबीजभेदात् अवश्यं सत्प्रतिपक्षासाधारणयोर्भेद इति [248 A] उभयत्राप्यनुमितिप्रतिबन्धकत्वसाम्येऽपि एतद्रूपेण भेदः / साध्या(ध्य)साध्याभावोपस्थापकत्वाने (त्रै)का अनुमितिरिति भावः / एतत्पर्यन्तं न चोभयपरा[माशे(शें)त्यारभ्य सत्प्रतिपक्षासाधारणयोर्दूषकताभेदनिरूपणं कस्यचिन्मतभेदेन दर्शितम्, इदं मतं दूयषितुमाह - एवं हीति टीका / यदि असाधारणस्य विरोधिपरामर्शोत्थापकतया दूषकत्वं