Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 604

586 तत्त्वचिन्तामणिटिप्पनिका सुखबोधिका अत एव यत्र सामान्यतोदृष्टानुमानमेवेतरबाधसहायं विशेषानुमापकं तत्र बाधकानामाभासत्वे सिद्धे तत्प्रयुक्तं सामान्यतोदृष्टस्याप्याभासत्वमिति बाधस्यासाङ्कर्यात् / न च यदि विशेषविप्रतिपत्तौ सामान्यप्रतिज्ञा तदा अर्थान्तरं सामान्यविप्रतिपत्तौ तु नेतरबाधकापेक्षेति वाच्यम्। __ प्रकारान्तरेण व्यभिचारात् बाधाऽसङ्करमाशङ्कते - अत एवेति / इच्छा द्रव्याश्रिता गुणत्वात् इदमेव विशेषद्रव्यस्यात्मनोऽनुमापकम् / तत्र कथं विशेषानुमापकम् ? पृथिव्यादिषु इतरेषु इच्छाया बाधावतारो जातो यथा इच्छा पृथिव्यादिषु तु न तिष्ठति इति कृत्वा पृथिव्यादीतरबाधसहायं सत् आत्मरूपविशेषस्यानुमापकमित्यनुमानस्थितिः / अत्र यथा पृथिव्यादिषु बाधो गृहीतः तद्वत् आत्मन्यपि बाधो दैवात् भ्रमरूपो गृहीतस्तद- . नन्तरम्, आत्मादिषु बाधसह(हा)यात् तदनन्तरम् इच्छा द्रव्याश्रिता इत्येवमनुमितिः आकाशपक्षे एव जाता आकाशे बाधावतारस्याभावात्। तत्र इच्छाया बाधकानि आभासरूपाणि यतो वस्तुगत्या पृथिव्याद्यात्मपर्यन्तेषु आकाशं विहाय बाधो गृहीतः, आत्मनि तु इच्छाबाधो भ्रमरूपः / तत् कस्मात् ? हेत्वाभासात् / कुतः ? . तदोच्यते बाधादेव, इति बाधः सिद्धः / अत्र व्यभिचारादिकं तु नास्त्येव यतो यत्र गुणत्वं तत्र द्रव्याश्रितत्वमिति प्रतीतेाप्तेः सत्त्वात् / अत्र शङ्कते - न चेति / इतरबाधसहायं सत् विशेषानुमापकमित्यस्य कोऽर्थः ? यदि सामान्ये प्रतिज्ञा यथा इच्छा द्रव्याश्रिता द्रव्याश्रितत्वमात्रं चेदुद्देश्यं तदा सामान्यविप्रतिपत्तौ नेतरबाधकापेक्षा। सामाने(न्ये) यदि जिज्ञासा तदा इतरबाधस्य का वाऽपेक्षा / यदि विशेषे जिज्ञासा तदा सामान्यविप्रतिपत्तौ अर्थान्तरम् / यतो विशेषे जिज्ञासा सामान्ये च प्रतिज्ञा तदाऽर्थान्तरं तस्मादितरबाधसहायं सत् यत्र विशेषानुमापकं तत्र बाधकानामाभासत्वे सामान्यतोदृष्टस्याभासत्वं बाधाधीनमिति कथं स्यादिति शङ्कार्थः। . स्वार्थानुमान एवैवं बाधासङ्करस्योक्तत्वादित्यपास्तम् / अनुमित्यप्रतिबन्धेन तत्र बाधस्यादोषत्वात् / ननु पक्षे साध्याभावग्रहवत् साध्याभावव्याप्यग्रहोऽपि दूषको विरोधित्वाविशेषात् तथा च साध्याभावसम्बन्धो व्यभिचारः साध्याभावव्याप्यसामानाधिकरण्यं बाध: साध्याभावव्याप्यं च वह्नित्वादिकमेवेति चेत्, न, पक्षे हि साध्याभावे ज्ञायमाने जाते वा यदि साध्याभावव्याप्यसामानाधिकरण्यबुद्धिस्तदा व्यभिचार एव। समाधत्ते - स्वार्थेति। मया यो बाधासङ्कर उक्तः स परार्थानुमाने न, यदि परार्थानुमाने उक्तः स्यात् तदा