Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 610

592 तत्त्वचिन्तामणिटिप्पनिका सुखबोधिका अत्र साध्याभावप्रमेति ज्ञानात् नियमत: साध्यज्ञानानुदयात् तस्यैव प्रतिबन्धकत्वात् शब्दादौ तथा दर्शनात्, साध्याभावप्रमाविषयवृत्तित्वस्य हेतुवृत्तित्वादसाधकत्वेन साध्याभावप्रमाया हेत्वाभासत्वम्, साधारण्येऽपि ज्ञायमानं सत् यदनुमितिं प्रतिबघ्नाति / तस्यैव हेत्वाभासत्वम्। ___समाधत्ते - अत्रेति / यथा च ममात्र ह्रदे वह्नयभावप्रमा वर्तते इति ज्ञाने सति साध्यज्ञानं नोदेति अत ईदृशानुभवानुारोधात् ईदृशं ज्ञानं प्रतिबन्धकम् / शब्द इति / यथा नदीतीरे पञ्च फलानि न सन्ति इत्यत्र एतादृशशाब्दज्ञाने विद्यमाने नदीतीरे पञ्चफलानुमितिर्न जायते इत्यर्थः / अथ बाधस्यासाधकतासाधनार्थं हेतुवृत्तित्वमपि साधयति - साध्येति / अयं हेतुरसाधकः साध्याभावप्रमाविषयवृत्तित्वात्, साध्याभावप्रमाविषयवृत्तित्वं धर्मो हेतुवृत्तिर्भवति इति कृत्वा असाधकता, [आसाधकत्वेन भवति बाधो हेत्वाभासः, पूर्वं यत् दूषणमुक्तं यथा बाधः साध्याभावरूपः स च पक्ष एव वर्तते हेतौ नास्तीति तस्यापि हेतुवृत्तित्वोपपादनााता दूषणमुद्धृतम् / अथानुमित्यसाधारणदोषत्वाभावात् हेत्वाभासत्वं नास्ति प्रत्यक्षेऽपि तस्य प्रतिबन्धकत्वात् इति पूर्वोक्तं दूषणं निरस्यति- साधारण्येऽपीति / यद्यपि बाधः प्रत्यक्षेऽपि प्रतिबन्धाक]ः तथापि ज्ञायमानं सत् यत् . अनुमितिं प्रतिबघ्नाति तत् च प्रकृते वर्तते इति साधारणत्वेऽपि तस्यानेन रूपेण हेत्वाभासत्वं स्यादित्यर्थः। . नच साध्याभावप्रमा अत्रेति निश्चयदशायां पक्षे साध्याभावहेत्वोञ्जनात् व्यभिचार इति वाच्यम् / प्रमात्वज्ञानस्य साध्याभावनिश्चयहेतुत्वेन तद्दशायां तदभावात् / पक्षधर्मताबलेन प्रसिद्धं बाधान्न सिध्यति इति बाधः पृथक् / प्रसिद्धवढ्यभाववति पक्षे व्यभिचारान्न तत्सिद्धिरिति चेत्, तर्हि अप्रसिद्धवढ्यभाववति सपक्षे व्यभिचारात् तमपि न साधयेत् तदज्ञानात् तत्साधनेऽनुमितिरप्रमा स्यात् / अत्राशङ्कते - न चेति / तथा च [301 B] साध्याभावप्रमा इति यदा निश्चयो वर्तते तदा साध्याभाववति हेतुज्ञानं वर्तते एवेति साध्याभावप्रमाया व्यभिचारज्ञानत्वेनैव प्रतिबन्धकता स्यादित्याशङ्कार्थः / समाधत्ते - प्रमात्वेति। यदि साध्याभावज्ञाने प्रमात्वनिश्चयस्तदैव साध्याभावज्ञानस्य साध्याभावनिश्चयरूपत्वं साध्याभावनिश्चयरूपत्वे च व्यभिचारस्तथा च साध्याभावज्ञाने प्रमात्वज्ञानकाले हेतोरुपस्थतिरेव नास्ति कथं व्यभिचारज्ञानत्वेन प्रतिबन्धकत्वमित्यर्थः / अथ चिन्तामणिकार: स्वरहस्यमाह - प्रसिद्धमिति / प्रसिद्धं बाधान्न सिध्यति / यथा पर्वतो वह्निमान् धूमात् इत्यत्र यत्र धूमस्तत्र वह्निरिति व्याप्तिज्ञाने विद्यमाने धूमे च पक्षधर्मत्वे