Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 607

हेत्वाभासंप्रकरणे बाधः 589 अत एव पक्षे साध्याभावज्ञानत्वेन प्रतिबन्धकत्वं न तु साध्याभावसमानाधिकरणसाधनज्ञानत्वेनेति प्रत्युक्तम् तस्य लघुत्वेऽप्यक्लृप्तत्वात्। पुनः शङ्कते - तथापीति / यदि साध्यसिद्धयुन्मुखं हेतुज्ञानं प्रमितसाध्याभावसहचरितहेतुविषयकं सत् व्यभिचारज्ञानं तदा साध्याभावप्रमा व्यभिचारज्ञानात् पूर्वमावश्यकी यतो व्यभिचारज्ञानं प्रमितसाध्याभावसहचरितहेतुविषयकम् अतः साध्याभावप्रमा बाधे उपजीव्यत्वात् पृथग् हेत्वाभासः इत्याशङ्कार्थः / दूषयति - सत्यमिति / तथा च पूर्वं साध्याभावप्रमा तदनन्तरं साध्यसिद्धयुन्मुखं हेतुज्ञानं प्रमितसाध्याभावसहचरितहेतुविषयम् इत्ययं क्रमः किमर्थम् ?, येनोपजीव्यत्वात् बाधः पृथक् स्यात् किन्तु या साध्याभावप्रमा सैव साध्यसिद्धिसम्मुखहेतुविषयिणी सति(ती) व्यभिचारज्ञानत्वेन दोषः तथा च साध्याभावप्रमा व्यभिचारज्ञानत्वेनैव दोषः न तु बाधत्वेनेत्यर्थः / मतान्तरमाशङ्क्य दूषयति - अत एवेति। साध्याभावसमानाधिकरणो यो हेतुः तज्ज्ञानत्वेन वा प्रतिबन्धकत्वं किं वा साध्याभावज्ञानत्वेन वा ? लाघवात् साध्याभावज्ञानत्वे[न] प्रतिबन्धकत्वम् / इदं दूषयति - लघुत्वेऽपीति / तथा च साध्याभावसमानाधिकरणहेतुज्ञानापेक्षया साध्याभावज्ञानस्य लघुत्वेऽपि इदं क्लृप्तं नास्तीति न हेत्वाभासत्वम् / अथ प्रत्यक्षादौ प्रमामात्रं प्रति स्वातन्त्र्येण बाधो दोषत्वेन क्लृप्त इत्यनुमितावपि स एव दोष इति चेत् / न तर्हि हेत्वाभासः, अनुमित्यसाधारणदोषस्य तत्त्वात् मनोयोगाभाववत् स्वरूपसत् एव प्रतिबन्धकत्वात् हेतुत्वाभिमतावृत्तित्वेनासाधकतालिङ्गत्वाभावाच्च / बाधितपक्षकत्वं लिङ्गमिति चेत्, न, अन्यत्र तथा दूषकत्वाकल्पनात् / __ बाधस्य व्यभिचारात् भेदसाधनार्थं मतान्तरमाशङ्कते - अथेति / तथा च भूतले घटाभावज्ञाने विद्यमाने घटप्रमा न जायते इति कृत्वा प्रत्यक्षे घटाभावज्ञानरूपबाधस्य प्रतिबन्धकत्वेन क्लृप्तत्वात् बाधः पृथग् हेत्वाभासः / बाधस्य प्रमामात्रे प्रतिबन्धकत्वात् अनुमितावपि प्रतिबन्धकत्वम् / इदं दूषयति - न तहीति / तर्हि बाधो हेत्वाभास एव न भवति। कुत इति अत आह - अनुमितीति। तथा चानुमितौ योऽसाधारणो [300 B] दोषः स एव हेत्वाभासः, अयं तु प्रत्यक्षादावपि प्रतिबन्धक इति / दूषणान्तरमाह - मन इति / तथा चात्ममनोयोगाभावो यथा स्वरूपसत् प्रतिबन्धकः न ज्ञात इति अस्यापि हेत्वाभासत्वं न स्यात्, हेत्वाभासत्वं तु ज्ञायमानस्यैवेति / दूषणान्तरमाह - हेतुत्वेति / तथा च पक्षे एव साध्याभावरूपबाधस्य विद्यमानत्वात् हेत्ववृत्तित्वेन हेतोरसाधाक]ता साधनं न स्यात् / यथाऽयं हेतुरसाधको बाधितत्वात् इत्यत्र बाधितत्वं हेतौ नास्ति, साध्याभावरूपस्य बाधस्य हेताववृत्तित्वात् / तस्मात् बाधः स्वतन्त्रो हेत्वाभासो न भवति इति पूर्वपक्षः /