Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 605

हेत्वाभासप्रकरणे बाध: / 587 ऽर्थान्तरत्वादिकमुद्भावनीयं स्यात् / अत [299 B] एवेत्यारभ्य अपास्तमित्येतत्पर्यन्तमन्वयः / यत्र बाधकानामाभासत्वेनानुमितिराभासरूपा तत्रानुमितेर्बाधाधीनमेवाभासत्वम् / इदं दूषयति - अनुमित्यप्रतिबन्धेनेति / यत्रानुमितेराभासत्वं द्रव्याश्रिता इत्यादौ बाधाधीनं यदि तत्र बाधो वर्तते तदा तत्रानुमितिरेव कथं स्यात्, प्रतिबन्धके सति आभासरूपाऽप्यनुमितिः कथं स्यात् / यदि चानुमितिर्जायते तदा स बाधो हेत्वाभास एव न भवेदित्यर्थः / प्रकारान्तरेण व्यभिचारात् बाधासङ्करमाशङ्कते - नन्विति / पक्षे यथा साध्याभावसम्बन्धग्रहो दूषकस्तद्वत् साध्याभावस्य व्याप्योऽस्ति तत्सम्बन्धग्रहोऽपि दूषकः, यथा हृदे वयभावसम्बन्धग्रहोऽनुमितिप्रतिबन्धस्तथा वह्नयभावव्याप्यं ह्रदत्वं तत्सम्बन्धग्रहोऽपि दूषकः / व्यभिचारबाधयोर्भेदमुपपादयति - तथा चेति। साध्याभावसम्बन्धो हेतुमति पक्षे व्यभिचारः, साध्याभावव्याप्यसामानाधिकरण्यं च बाधः / तत्किमित्यत आह - वह्नित्वादिकमेवेति / यथा वहिरनुष्णः कृतकत्वात् इत्यत्र अनुष्णत्वाभावव्याप्यं च वह्नित्वं तत्सम्बन्धग्रहो वह्नित्वसम्बन्धग्रहो बाधः / इदं दूषयति - पक्षेति / तथा च पक्षे साध्य(ध्या)भावे ज्ञायमाने यदि साध्याभावव्याप्यसामानाधिकरण्यबुद्धिर्बाधः तदा स व्यभिचार एव। अथ पक्षे साध्याभावबुद्धिं विनैव सा तर्हि हेतुसाध्याभावव्याप्ययोरगृह्यमाणविशेषयोः सत्प्रतिपक्षत्वम् / अथ तुल्यबलेन सत्प्रतिपक्षोऽधिकबलेन बाध इति चेत्, न, गमकतौपयिकरूपसाकल्यं हि बलं तच्च द्वयोतिमिति कथं न सत्प्रतिपक्षत्वं गमकताबहिर्भूतं च न बलम्। अथेति / यदि साध्याभावव्याप्यसामानाधिकरण्याबुद्धिः साध्याभावाबुद्धिं वेमै(विनै)व जायते तदा साध्याभावस्य वस्तुगत्या यत् व्याप्यं तद्बुद्धिरपि वर्तते साध्यव्याप्यबुद्धिरपि वर्तते तदा सत्प्रतिपक्ष एव स्यात् / तदेवाह - हेतुसाध्याभावव्याप्ययोः अगृह्यमाणविशेषयोर्द्वयोर्मध्ये कुत्रापि व्याप्तिपक्षधमतारूपो विशेषः गृहीतो नास्ति इति कृत्वा सत्प्रतिपक्षत्वमेवं स्यात् / अत्राशङ्कते - अथेति / तथा च तुल्यबलत्वं साध्यव्याप्यसाध्याभावव्याप्ययोस्तुला(ल्य)बलत्वं तदा सत्प्रतिपक्ष एव, यदि च साध्याभावव्याप्यस्याधिकबलत्वं तदा बाध एवेति भेद इति शङ्कार्थः / दूषयति - गमकतौपयिकेति / बलं च गमकतौपयिकसाकल्यम्, बलं व्याप्तिपक्षधर्मतादिसाकल्यम्, तच्च बलं द्वयोर्हेतुसाध्याभावव्याप्ययोस्तुल्यमेव ज्ञातमिति परमेकत्र बलमपरत्र दौर्बल्यमिति ज्ञानं नास्ति तदा सत्प्रतिपक्षत्वं कथं न भवतीत्यर्थः / न तु गमकताबहिर्भूतमेव बलं वक्तव्यमित्यत आह - गमकतेति / गमकतापदेन व्याप्तिपक्षधर्मतारूपं बलम्, तद्व्यतिरिक्तं चानुमाने बलमेव न भवतीति तुल्यबलत्वात् सत्प्रतिपक्षत्वमेवेत्यर्थः /