Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 603

हेत्वाभासप्रकरणे बाधः 585 - यस्य हीति। यस्य ज्ञानं स्वतोऽनुमितिप्रतिबन्धकं स हेत्वाभासः, न च साध्याभावो ज्ञातः प्रतिबन्धको यतः साध्याभावज्ञानस्य प्रमात्वाग्रहदशायाम् अनुमितिप्रतिबन्धाभावात् / दूषणान्तरमाह - वस्तुत इति / तथा चानुमितौ ज्ञानान्तरोपनीतभानमेव नास्ति कुत उपनीतकाञ्चनमयत्वविशिष्टवह्निभानमिति / ननु अनुमितौ उपनीतज्ञानाभावे प्रत्यक्षेऽपि उपनीतभानं न स्यात् इत्यत आह - प्रत्यभिज्ञानादाविति / तथा च प्रत्यक्षे यत् उपनीतभानं तत् प्रत्यभिज्ञादौ प्रतीतिबलेन कल्प्यते / अन्यथा तु पूर्वज्ञानोपनीततत्तायाः प्रत्यभिज्ञानेऽभाने द(त)त्तेद(न्)ताविशिष्टयोरभेदग्राहकप्रमाणाभावादभेदः कुत्रापि न सिद्धयेत् / यथा सोऽयं देवदत्तः इत्यत्र स इति तत्ता पूर्वं कुण्डली दृष्ट इति कृत्वा कुण्डलं तत्ता तदंशे उपनयः स्मरणमेव सन्निकर्षः / अयमिति अत्र इदन्ता दण्ड एव, तदंशे लौकिकदण्डचक्षुषोः सन्निकर्षः / तथा च लौकिकालौकिकचक्षुःसंयोगोपनयरूपसन्निकर्षाभ्यां तत्तेदन्ताविशिष्टाभेदावगाहि, तदेव दण्डविशिष्टकुण्डलविशिष्टाभेदावगाहि, सोऽयमित्याकारकं दण्डविशिष्टकु ? नविशिष्टाभेदावगाहि प्रत्यभिज्ञानमनुभवसिद्धं तादृशप्रतीतिबलादेवोपनीतायास्तत्ताया भानं प्रत्यक्षेऽस्य क्रियते प्रमाणबलात्, अनुमितौ तु उपनीतभाने प्रमाणमेव नास्तीत्यर्थः। __ अन्यथा पूर्वोपस्थितसकलपदार्थभाने यथार्थानुमित्युच्छेदः / अपि चैवं परार्थानुमानेऽप्युपनीतभाने बाधितोऽर्थ उपनीतोऽयं मम भात इत्युद्भावनादेव विजयेत वादी। उद्देश्यानुमितेरप्रतिबन्धान्न तत्र बाधो दोष इति चेत्, तुल्यं स्वार्थानुमानेऽपि। __ अथानुमितावुपनीतभाने बाधकमाह - अन्यथेति / यदि अनुमितावप्युपनीतमपि भासते तदा ये ये पूर्वमुपस्थिताः पर्वतावृत्तयो धर्मा वह्नयवृत्तयो धर्मा जलत्वपाषाणत्वादयस्तेषामप्युपनीताना(नां) पर्वते वह्नौ उद्भावने [299 A] यथार्थानुमित्युच्छेदः स्यात् इत्यर्थः / नन्विदं प्रत्यक्षेऽपि तुल्यम्, पूर्वमुपनीताः सहस्रशः पदार्था घटत्वपटत्वादयस्ते देवदत्तादिप्रत्यक्षे चेत् भासन्ते तदा प्रत्यक्षमपि उच्छिद्यते देवदत्तादावसन्नपि भासत इति / यदि तेषामसंसर्गाग्रहः प्रतिबन्धकः तथा चोपनीता घटत्वादयः पदार्थास्ते देवदत्ते न भासन्ते / असंसर्गो नाम सम्बन्धाभावः, स एव प्रतिबन्धक इति यदि तदाऽनुमितावपि उपनीतानां सर्वेषां भानं न सम्भवति इति अत्राप्यसंसर्गाग्रहस्य प्रतिबन्धकत्वादित्यस्वरसादाह - अपि चैवमिति / तथा च यदि अनुमितावप्युपनीतभानं स्वीक्रियते तदा परार्थानुमाने बाधितोऽप्यर्थोऽनुमितौ भात इति वादी विजयेत / अत्र शङ्कते - उद्देश्येति / यद्यपि उपनीता अर्थाः सहस्रशोऽनुमितौ भातास्तथापि उद्देश्यं यत् साध्यं तदंशे तु बाधो नास्तीति कृत्वा न परार्थानुमितौ बाधो दोष इति शङ्कार्थः / तुल्यमिति / तथा च स्वार्थानुमाने वह्रिसाध्यके उद्देश्यवह्नयंशे तु बाधः कोऽपि नास्ति इति स्वार्थानुमानेऽपि न कोऽपि दोषः।