Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 507

हेत्वाभासप्रकरणे सव्यभिचारः 489 असाधारणत्वप्राप्तिरूपो नास्तीत्यर्थः / यत् पूर्वं विरुद्धाभेद आशङ्कितस्तं निराकरोति - न च विरुद्धमिति टीका / तथा चासाधारणस्य विरुद्धान्त वो न भवति / कुत इत्यत आह - साध्यव्यापकेति टीका / साध्यव्यापकाभावप्रतियोगित्वज्ञानस्य विषयत्वविषयकत्वेनानुमितिप्रतिबन्धकत्वमेव नास्ति ग्राह्याभावानवगाहित्वात्। तथा च साध्यव्यापकाभावप्रतियोगित्वज्ञानमात्रमनुमितिप्रतिबन्धकमेव न भवति। न चैवं विरुद्धस्यापि हेत्वाभासत्वं न स्यात् / यतो विरुद्धेऽपि साध्यव्यापकाभावप्रतियोगित्वज्ञानमस्ति, तच्च प्रतिबन्धकमेव नास्ति, यथा अयम् अश्वः सास्नादिमत्त्वात् इत्यत्र साध्यमश्वत्वम् तस्य व्यापकोऽभावः सास्नादिमत्त्वाभावः तत्प्रतियोगित्वज्ञानं सास्नामत्त्वे वर्तते इति कृत्वा विरुद्धोऽपि हेत्वाभासो न स्यात् इत्यत आह - तत्रेति टीका / यथा विरुद्धत्वज्ञानस्यानुमितिप्रतिबन्धकत्वं तथा अग्रे वक्ष्यत इत्यर्थः / दूषणान्तरं निराकरोति - न चेति टीका। पूर्वमुक्तं वृत्तिमत्त्वेन ज्ञातस्य शब्दत्वस्य साध्यतदभावव्यापकाभावप्रतियोगित्वं ग्रहीतुं न शक्यते वृत्तिमतः साध्यतदभावान्यतराधिकरणवृत्तित्वनियमात् तथा चोभयसाध्यतदभावरूपाधिकरणव्यावृत्तत्वज्ञानात् साध्यतदभावोभयव्यापकाभावप्रतियोगित्वग्रह इति न च वाच्यम् / समाधत्ते - न हीति टीका। सकलव्याप्याधिकरणे व्यापकसम्बन्धो व्याप्तिः एवं चेत् व्याप्तिः स्यात् तदा सकलनित्यत्वाधिकरणे सकलानित्यत्वाधिकरणे च हेत्वभावस्य शब्दत्वाभावस्य च ग्रहे हेतोवृत्तिमत्त्वग्रह एव न स्यात् / सकलाधिकरणेत्यादिरूपा व्याप्तिरेव नास्ति सकलाधिकरणानामग्रहात्। यतः सर्वं वस्तु किञ्चिदनित्यत्ववत् किञ्चिन्नित्यत्ववत्, अथ उभयत्राधिकरणे यदि शब्दत्वाभावो गृहीतस्तदा शब्दत्वस्य वृत्तिमत्त्वग्रह एव न स्यात् / यथा घटाधिकरणेऽप्याकाशस्याभावः घटाभावाधिकरणेऽपि आकाशस्याभाव इति आकाशस्यावृत्तित्वम्, परन्तु नित्यत्वस्य व्यापकता हेत्वभावस्य गृहीता, सा तु न सकलनित्यत्वाधिकरणे सकलानित्यत्वाधिकरणे वा हेत्वभावस्य सत्त्वम्, किन्तु नित्य• त्ववनिष्ठात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं हेत्वभावस्य व्यापकता, एवमनित्यत्ववनिष्ठात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं हेत्वभावस्य इति, एतादृश्यां व्यापकतायां सकलनित्यत्वाधिकरणस्य सकलानित्यत्वाधिकरणस्य वा प्रवेश एव [251 B] नास्ति इति कृत्वा नित्यत्वानित्यत्वयोरुभयोरपि हेत्वभावस्य व्यापकताग्रहेऽपि हेतोः शब्दत्वे वृत्तिमत्त्वं गृहीतुं शक्यत एव, तथा चेदं व्यापकताज्ञानं हेतोवृत्तिमत्त्वग्रहे प्रतिबन्धकमेव न भवतीति, एतदेवाह - तथा चेति टीका / नित्यत्ववन्निष्ठात्यन्ताभावाप्रतियोगी शब्दत्वाभावः इत्येको व्यापकताग्रहः, द्वितीयस्तु अनित्यत्ववनिष्ठेत्यादिकः, एतावता एतादृशस्य व्यापकत्वस्य शब्दत्वाभावे ग्रहेऽपि वृत्तिमत्त्वग्रहः शब्दे भविष्यत्येवेति भावः / ननूभयव्यापकत्वग्रहस्य वृत्तिमत्त्वाभावेन सह व्याप्यत्वात् यथा यत्रोभयव्यापकत्वग्रहस्तत्र वृत्तिमत्त्वाभावः यथाऽऽकाश इति तत इदं व्यापकताज्ञानं शब्दत्वस्य वृत्तिमत्त्वग्रहे प्रतिबन्धकं भवत्येवेत्यत आह - ग्राह्याभावेति टीका। तथा च व्याप्यज्ञानं व्याप्त्यग्रहदशायां प्रतिबन्धकं न भवत्येव, यथा वह्नय