Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 560

542 तत्त्वचिन्तामणिटिप्पनिका सुखबोधिका तर्कावतारस्तत्र समानबलोपस्थित्यभावात् [279 A] सत्प्रतिपक्षलक्षणं नास्तीति नातिव्याप्तिरित्यर्थः / ननु तत् किं समानत्वमित्यत आह - समानत्वं चेति टीका / साध्यतदभावनिर्णयाजनकत्वेनेति / तदेवं समानत्वं यत् साध्यनिर्णयो न क्रियते सत्प्रतिपक्षग्रस्तत्वात् साध्याभावनिर्णयोऽपि न क्रियते तद्विपरीतसाधकग्रस्तत्वात् / अत्रैवोपोद्वलकमाह - अधिकबलोपस्थितिश्चेति टीका / यतोऽधिकबलोपस्थिति(तिः) निर्णयजनिकाऽतो निर्णयाजनकत्वमेव समानबलत्वम् / अत्र यत्र तर्कसहकृताधिकबलोपस्थित्या प्रतिरुद्धकार्यलिङ्गे हीनबलेऽतिव्याप्तिवारणार्थं समानपदं दत्तम् / तदयुक्तमित्याशङ्कते - नन्विति टीका / तत्फलस्येति। तस्या अधिकबलोपस्थितेर्यत् फलमपरानुमानबाधः तस्यैव हीनबलानुमितिप्रतिबन्धकत्वम् न तु अधिकबलोपस्थिते: प्रतिबन्धकत्वम् इति कृत्वा तत्रातिव्याप्तिरेव नास्तीत्याशङ्कार्थः / अत्रैव दूषणान्तरमाह - किञ्चेति टीका / यतो . . दोषादपरानुमानस्य हीनबलत्वं तत एवानुमितिप्रतिबन्धः न त्वधिकबलोपस्थितेः प्रतिबन्धकत्वम्, तथा चाधिकबलोपस्थितेः प्रतिबन्धकत्वं नास्ति, तत्कृतबाधस्य दोषान्तरस्य वा प्रतिबन्धकत्वमित्याशङ्कार्थः / समाधत्ते - बाधस्येति / यदि तर्कसहकृताधिकबलोपस्थितेः फलं बाधः तस्य चानुमितिप्रतिबन्धकत्वं तदा यत् ज्ञानं यत्र प्रतिबन्धकं तत्सामग्री अपि तत्र प्रतिबन्धिका इति न्यायेन बाधस्य तत्र प्रतिबन्धकत्वेऽवश्यं बाधसामग्री अपि तत्र प्रतिबन्धिका वाच्या। तथा च बाधसामग्रीरूपा याऽधिकबलोपस्थितिस्तया प्रतिरुद्ध कार्ये हीनबलेऽतिव्याप्तिवारणार्थं युक्तमेव विशेषणं समानपदरूपमिति / यदि च बाधसामा याः तत्र प्रतिबन्धकत्वं नास्ति तदा दूषणमाह - अन्यथेति टीका / यदि बाधसामग्री हीनबले न प्रतिबन्धिका तदा हीनबलेन बाधावतारात् पूर्वं कुतो नानुमितिर्जन्यते, हीनबलेन चानुमितिर्न जन्यत एवेति बाधसामग्री अपि अवश्यं प्रतिबन्धिका वाच्या / अत्र शङ्कते - न चेति टीका / तथा च बाधसामग्री न प्रतिबन्धिका किन्तु तदानीं सत्प्रतिपक्षत्वमेव, तेन यदा बाधावतारो नास्ति तदा सत्प्रतिपक्षत्वमेव यदा च बाधोऽवतीर्णस्तदानीं बाध एव प्रतिबन्धकः न सत्प्रतिपक्ष इत्याशङ्कार्थः / समाधत्ते - अव्यवहितेति टीका। यदि बाधावतारात् पूर्वम् उभयोरपि सत्प्रतिपक्षत्वं तदाऽधिकबलेन हेतुनाऽपरं यत् साध्यं तदभावानुमितिरूपो यो बाधस्तस्याजननापत्तेः उभयोः सत्प्रितिपक्षत्वात् / तस्मात् अधिकबलोपस्थितेरवश्यं [279 B] प्रतिबन्धकत्वं वक्तव्यमिति / द्वितीयं दूषणं निराकरोति - यदिहीतिटीका। तथा चहीनबलत्वप्रयोजकंदोषान्तरं चेत् प्रतिबन्धकंतदास दोषोऽपिप्रतिबन्धकोऽस्तु सामग्री अपि प्रतिबन्धिकाऽस्तु। उभयोर्मध्ये एकस्य प्रतिबन्धकत्वे विनिगमकाभावात् उभयोरपि प्रतिबन्धकत्वम् / यत्र च विनिगमकं नास्त्येकप्रतिबन्धकतायां तत्रोभयोरपि प्रतिबन्धकत्वम्, अत्रैवानुकूलमाह - अन्यथेति टीका। यथा ह्रदो धूमवान् वह्नः इत्यत्र बाधव्यभिचारयोरुभयोरप्युपस्थितिदशायामनुमितिप्रतिबन्धात् एकस्य प्रतिबन्धकत्वं नापरस्येति विनिगन्तुमशक्यत्वात् बाधव्यभिचारयोरपि प्रतिबन्धकत्वम्, अन्यथा तत्रो