Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 600

582 तत्त्वचिन्तामणिटिप्पनिका सुखबोधिका विशेषणं व्यर्थं लाघवात् / न तु पक्षातिरिक्तत्वं गौरवात् / अत्रैव उपष्टम्भकमाह - सर्वेति / साध्याभावववृत्ति साधनम् / एतादृश्या व्याप्तेः यो यो धूमवान् स वह्निमान् इति सर्वाधिकरणकोदाहरणप्रतिपाद्यायाः साध्याभाववति साधनमित्यनेनैव व्याप्तेर्भङ्गः, न तु पक्षातिरिक्तविशेषणेनेत्यर्थः / व्यभिचारे पक्षातिरिक्तत्वं विशेषणमावश्यकमित्याशङ्कते - न चैवमिति / तथा च यदि कथञ्चित् साध्याभाववति हेतुसत्त्वं व्यभिचारस्तज्ज्ञानमात्रं प्रतिबन्धकं तदा पक्षतुल्ये सन्दिग्धानैकान्तिकवत् व्यभिचारसन्देहवत्पक्षेऽपि व्यभिचारसन्देहस्यानुमितिप्रतिबन्धकत्वेऽनुामान]मात्रोच्छेदप्रसङ्गात् / प्रत्युत पक्षे साध्यसन्देहोऽनुमानाङ्गमिति / ततः साध्याभाववति पक्षे हेतुसत्त्वज्ञानं व्यभिचारो न भवति किन्तु स बाध एव इति भावः / पूर्वपक्षी दूषयति - व्याप्तस्येति / तथा च साध्याभाववति हेतुसत्त्वमात्रमेव व्यभिचार: तज्ज्ञानत्वेनैव प्रतिबन्धकं पक्षीयमपि व्यभिचारज्ञानं प्रतिबन्धकं भवत्येव / अनुमित्युच्छेदस्तु न भवति व्याप्तिपक्षधर्मताज्ञानात् पक्षीयव्यभिचारज्ञाननिरासेऽनुमित्युत्पादस्यावश्यकत्वात् / यदि व्याप्तिपक्षधर्मताज्ञानात् संशयनिवृत्तिर्न भवति तदा बाधकमाह - अन्यथेति / तथा च विशेषदर्शनस्य संशयविरोधितैव भज्येत, प्रकृते विशेषदर्शनं व्याप्यज्ञानमेवेत्यर्थः / तथा च साध्याभाववति पक्षे हेतुज्ञानमपि व्यभिचारः न तु बाधः पृथक् / न च पक्षे साध्याभावं प्रतीत्य व्यभिचारज्ञानमिति उपजीव्यत्वात् बाधः पृथक् / पक्षे साध्याभावप्रतीतिरेव हि साध्याभावहेत्वोः सम्बन्धोल्लेखिनीत्येकवित्तिवेद्यत्वेन नोपजीव्यत्वम्, अन्यथा बाधदशायां पक्षे हेतोरज्ञानादसिद्धिरेव / न चोद्भावितव्यभिचारनिर्वाहाय बाधोद्भावनमावश्यकमित्युपजीव्यत्वम्, व्यभिचारोद्भावने परकथन्तानावश्यकत्वात् तत्त्वे वा तन्निर्वाह्यमेव दूषणं क्लृप्तत्वात्।। अथ व्यभिचारज्ञाने बाधस्योपजीव्यत्वात् बाधः पृथग् इत्याशङ्कते - न चेति / तथा चादौ पक्षे साध्याभावप्रतीतिः, तदनन्तरं ज्ञाते साध्याभावे साध्याभाववति हेतुसत्त्वमिति व्यभिचारबुद्धिः, तथा च व्यभिचारे बाधः उपजीव्यः व्यभिचार उपजीवकः इति तयोर्भेदः / इदं दूषयति - पक्षेति / यदि साध्याभावप्रतीत्यनन्तरं व्यभिचारबुद्धिस्तदा व्यभिचारे बाध उपजीव्य इति नास्ति किन्तु या एव साध्याभावबुद्धिः सैव हेतुसाध्याभावसम्बन्धोल्लेखिनीत्येकवित्तिवेद्यत्वात् साध्याभावप्रतीतिरेव हेतुविषयिणी जाता इति कृत्वा एकवित्तिवेद्यत्वं साध्याभावहेत्वोर्नोपजीव्योपजीवकभावः / ननु वादिना उद्भावितो यो व्यभिचारस्तन्निर्वाहार्थमेव बाधः पूर्वमुद्भावनीय इति कृत्वा व्यभिचारनिर्वाहकत्वेन बाधः पृथग् इत्यत आह - व्यभिचारेति / न हि सर्वत्र व्यभिचारोद्भावने कथं व्यभिचार इति व्यभिचारकथन्ता आवश्यिकीति येन तन्निर्वाहार्थं बाधः [298 A]