Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 596

578 तत्त्वचिन्तामणिटिप्पनिका सुखबोधिका व्या / इदं दूषयति - शशेति / न हि शशीयत्वेन रूपेण शृङ्गस्य निषेधः प्रयुक्तोऽस्ति [296 A] व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिकाभावस्य प्रागेव दूषितत्वात् / समाधत्ते - व्योमकमलमिति / व्योमकमलं नास्तीति नोद्भाव्यते, इदमपार्थकत्वेन प्रथगेव निग्रहस्थानत्वेनाभिधानात् / यथा निश्चितानन्वयपदजातमपार्थकमिति व्योमोपादानकं कमलमित्यन्वयो नास्तीति अन्वयाभावादपार्थकमेवेदं तर्हि आश्रयासिद्धिः कथमुद्भावनीयेत्यत . आह - आश्रयेति / आश्रये धर्मिणि विशेषणमसिद्धमिति आश्रयासिद्धिः / यथा काञ्चनमयः पर्वतो वह्निमान् इति काञ्चनमयत्वं विशेषणमसिद्धम्, पर्वते काञ्चनमयत्वं नास्तीति आश्रयविशेषणासिद्धया आश्रयासिद्धिः, एवं व्योमकमलमित्यत्र कमले व्योमीयत्वाभावरूपविशेषणाभावादाश्रयासिद्धिः / स्वरूपासिद्धं स्पष्टत्वात् उपेक्ष्य व्याप्यत्वासिद्धिं निरूपयति - व्याप्तिविरह इति / तथा च नीलधूमादौ व्यर्थविशेषणे व्याप्यत्वासिद्धिस्तदुक्तम् - एकामसिद्धिं परिहरत इति सम्मतिः, तथा च केनापि उक्तम् - इदं वह्रिमत् नीलधूमात् इत्यत्र वादिना स्वरूपासिद्धिरुद्भाविता एतस्य हृदस्य जलमयत्वात् तत्र नीलधूमो नास्तीति स्वरूपासिद्धिः तदा प्रतिवादिनोक्तम् - मया जलोपरिवर्ती देशः पर्वतादिः पक्षीकृतः तदा नीलधूमात् इत्युक्ते व्याप्यत्वासिद्धिः तत एकामसिद्धिं परिहरतो द्वितीयापत्तिरिति। उपाधिस्तु न व्याप्तिविरहः वहिव्यापकधूमाव्यापकधर्मस्याप्रसिद्ध्या धूमे तद्विरहासिद्धेः, किन्तु यावत्स्वव्यभिचारिव्यभिचारिसाध्यसामानाधिकरण्यमनौपाधिकत्वं व्याप्तिः, साध्यव्यापकसाधनाव्यापकश्च धर्मान्तरं न तु तद्विरहः अपि तु तन्नियतः। ___ अथ मतान्तरं दूषयितुमाह - उपाधिरिति / केषाञ्चिद् मते स उपाधिरेव व्याप्यत्वासिद्ध इति तद् दूषयति - वह्निव्यापक इति / तथा च अनौपाधिकत्वं व्याप्तिरिति पक्षे तदभाव उपाधिाप्यत्वासिद्धो वक्तव्यः / तत्रानौपाधिकत्वं किं नाम ? वह्रिव्यापकधूमाव्यापकधर्माभावो यदि अनौपाधिकत्वं तदा दूषणमाह - धूमे इति / धूमे तादृशधर्माप्रसिद्ध्या तद्विरहरूपं यत् अनौपाधिकत्वं तत् न स्यादित्यर्थः किन्तु अनौपाधिकत्वमन्यदेव वक्तव्यमित्याह - किंन्त्विति / अनौपाधिकत्वं तु यावत्स्वव्यभिचारािव्यभिचारिसाध्यसामानाधिकरण्यं यथा स्वशब्देन साधनं ततो धूमो येषां यावतां व्यभिचारी तावतां वह्निरूपं साध्यमपि व्यभिचारि तादृशसाध्यसामानाधिकरण्यं धूमेऽस्तीति / व्यभिचारिणि वह्नौ तु इदं लक्षणं नास्ति, वहिर्यावतां व्यभिचारी तावतां धूमरूपं साध्यं न व्यभिचारि, वह्निरयोगोलके आर्दैन्धनस्य व्यभिचारी अस्ति धूमस्तु आर्टेन्धनव्यभिचारी नास्ति इति न तत्र व्याप्तिः तथा चैतादृशानौपाधिकत्वलक्षणा या व्याप्तिः तदभावस्तु नोपाधिरित्याह - साध्येति / तथा च स्वेत्यादिका या व्याप्तिरनौपाधिकत्वलक्षणा तदभावो भिन्नः उपाधिस्तु भिन्नः तथा