Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 541

हेत्वाभासप्रकरणे विरुद्धः 523 त्वम्।यथाअयमश्वो गोत्वात् इत्यत्रविरुद्धे यत्राश्वत्वंतत्रगोत्वाभावइतिसाध्यस्यव्यापको गोत्वाभावस्तत्प्रतियोगित्वं गोत्वे वर्तते इत्यतोऽयं विरुद्ध इत्यर्थः। अत्रसाध्यसमानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वं विरुद्धत्वमित्येवास्तु व्यापकत्वांशः किमर्थमिति चेन्न पर्वतो वह्निमान् धूमात् इत्यत्र अतिव्याप्तिवारणार्थं व्यापकत्वभागः / तथाहि वह्रिसमानाधिकरणोयोऽत्यन्ताभावोधूमात्यन्ताभावोऽयोगोलकेतत्प्रतियोगित्वंधूमेवर्ततेएवइतिव्यापकत्वांशः, तथा चधूमाभावो वह्वेापको नभवतियतोयत्रवह्निस्तत्रधूमाभावएवं व्यापकत्वंनास्तिमहानसादावुभयसत्त्वात् / ननु अत्रापिलक्षणे साध्याभावसहचरितत्वज्ञानमावश्यकम्, ततोऽस्यापिव्यभिचारित्वज्ञानत्वेनैव प्रतिबन्धकत्वमस्तु / ततो विरुद्धः किमर्थं पृथगित्यत आह - न चेति मूलम् / तथा च साध्यहेत्वभावयोर्व्याप्तिग्रहे यदि हेतुसाध्याभावयोर्व्याप्तिग्रह आवश्यकः स्यात तदाव्यभिचारज्ञानत्वेन दषकत्वं स्यात. तदेव तनास्तिसाध्याभावहेत्वोर्यथा यत्र यत्र गोत्वं तत्राश्वत्वाभाव इति व्याप्तिग्रहाभावेऽपि साध्यहेत्वभावयोर्व्याप्तिज्ञानात् न साध्यहेत्व(हेतुसाध्या)भावयोर्व्याप्तिज्ञानम्। साध्यस्य हेत्वभावे यद् व्यापकत्वज्ञानं तत् हेतौ साध्याभावव्याप्तिज्ञानं विनाचेन्नभवेत् तदा हेतौ साध्याभावव्याप्ति मसाध्याभावेनाव्यभिचरितः [269B] सम्बन्धः, ततः साध्याभावसहचारज्ञानमावश्यकम्, तदाविरुद्धस्यापि साधारणज्ञानत्वेनीवाप्रतिबन्धकलंस्यात्, न चैवम्। प्रतियोगिनोरिति मूलम्। प्रतियोगिनोः हेत्वभावस्यप्रतियोगी हेतुः साध्याभावाभावस्यप्रतियोगी साध्याभावः इति हेतुसाध्याभावयोः प्रतियोगिनोः अन्वये भासमाने एव तदभावयोः हेत्वभावसाध्ययोः चेत् व्याप्तिग्रहः तदा साधारणत्वेन प्रतिबन्धकता स्यात् / तदेव तु नास्तीत्यर्थः / यथा अयमश्वो गोत्वात् इत्यत्र गोत्वाभावेऽश्वत्वव्यापकत्वज्ञाने गोत्वाभावो व्यापकोऽश्वत्वंव्याप्यम्। यत्र यत्रअश्वत्वंतत्र तत्रगोत्वाभाव इतिरूपे यदिएतात्प्रतियोगिनोरश्वत्वगोत्वाभावयोः प्रतियोगिनोः, अश्वत्वस्य प्रतियोगी अश्वत्वाभावः गोत्वाभावस्य प्रतियोगी गोत्वं तयोः, व्याप्तिग्रहः आवश्यकः स्यात् यथा यत्रगोत्वंतत्राश्वत्वाभाव इति तदागोत्वेऽश्वत्वाभावसहचारज्ञानंतदेवव्यभिचारज्ञानमितिव्यभिचारज्ञानत्वेनैव प्रतिबन्धकता स्यात्, परमेवं नास्ति।कुत इत्यत आह - भिन्नग्रहसामग्रीत्वादितिमूलम्। यत्रगोत्वं तत्राश्वत्वाभाव इति व्याप्तिग्रहे अश्वत्वाभावगोत्वसहचारज्ञानरूपा भिन्ना सामग्री।अथ च यत्राश्वत्वंतत्रगोत्वाभाव इति व्याप्तिग्रहे भिन्ना सामग्री। तथा च यत्राश्वत्वं तत्र गोत्वाभाव इत्यत्र व्याप्तिग्रहे गोत्वेऽश्वत्वाभावसहचारज्ञानस्योपेक्षैव नास्तीति किन्तु अश्वत्वस्य गोत्वाभावसहचारज्ञानापेक्षेति / यथा यत्र यत्र अश्वत्वं तत्र गोत्वाभाव इति व्याप्तिग्रहेऽश्वत्वे गोत्वाभावसहचारज्ञानस्यैवापेक्षा / यथा यत्र धूमस्तत्र वह्रिरिति व्याप्तिज्ञाने धूमे वह्निसहचारज्ञानस्यैवापेक्षा न तु धूमाभावे वह्रिसहचारज्ञानापेक्षा यथा वह्नयभावसहचरितो धूम इति सहचारज्ञानस्यैवापेक्षा नास्ति। अन्यथेति मूलम्। यदि प्रतियोगिनोरन्वये भासमाने एवाभावयोरन्वयो भासेत, यथा घटपटयोः सहचारज्ञाने विद्यमाने एव घटपटाभावयोः सहचारज्ञानं यदिस्यात्, तदाव्यतिरेकिविलयो व्यतिरेक्यनुमानं