Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 550

532 तत्त्वचिन्तामणिटिप्पनिका सुखबोधिका दोषो न तु विरुद्ध इत्यर्थः / ननु विरुद्धे दूषकताबीजं किमित्यत आह - साध्यवदवृत्तित्वमिति टीका। तथा च यः साध्यवदवृत्तिः स एव विरुद्ध इत्यर्थः। ननुसाध्यवद्वृत्तित्वानधिकरणत्वादीनि त्रीण्यपिलक्षणानि इदमाकाशादिति आकाशहेतुकेऽतिव्याप्तानि आकाशस्यावृत्तित्वादित्यत आह - पूर्वास्वरसेनेति टीका। तथा चात्रापि वृत्तिमत्त्वं विशेषणं दातव्यम् / ननु साध्यवद्वृत्तित्वानधिकरणत्वम् अथ च साध्यवद्वृत्तित्वानधिकरणधर्मत्वमित्यनयोः को भेद इत्यत आह - अन्योन्येति टीका। उभयत्राभावप्रवेशेऽपि अन्योन्याभावभेदेन भेदः। प्रथमे साध्यावावृत्तित्वाधिकरणभिन्नत्वमित्यन्योन्याभावगर्भम्, द्वितीयं तु साध्यवद्वृत्तित्वात्यन्ताभावाधिकरणत्वम्।प्रथमे साध्यवद्रूत्तित्वस्य यदधिकरणं हेतुस्तद्भिन्नाधिकरणत्वं [274 A] हेतोर्विरुद्धत्वमित्यर्थः / द्वितीयार्थो यथा साध्यवद्वत्तित्वस्य धर्मस्य योऽत्यन्ताभावस्तदधिकरणत्वं हेतोर्विरुद्धत्वमित्यर्थः / स्वमतोपन्यासमाह - अत्र ब्रूम इति। . . असाधारणोक्तेति / यथाऽसाधारणे सपक्षव्यावृत्तत्वग्रहे विद्यमानेऽपि शब्दादाप्तवाक्यात् व्याप्तिग्रहस्तथा वृत्तिमत्त्वविशिष्टसाध्यवदवृत्तित्वग्रहे विद्यमानेऽपि अत्रापि शब्दात् व्यतिरेकव्याप्तिग्रहो भवति। यथाऽयमश्वो गोत्वात् इत्यत्रवृत्तिमद्गोत्वमश्ववदवृत्ति इतिज्ञाने विद्यमानेऽपि यत्राश्वत्वाभावस्तत्रगोत्वाभावइति व्यतिरेकव्याप्तिग्रहः आप्तवाक्यात् भवत्येव / यथा घटेऽश्वत्वाभावोऽपि वर्तते गोत्वाभावोऽपि वर्तते तस्मादश्वत्वाभावव्यापकाभावप्रतियोगि गोत्वमिति शब्दादुक्तरूपव्यतिरेकव्याप्तिग्रहो भवत्येव / एतदेवाह - वृत्तिमत्त्वस्येति टीका। वृत्तिमत्त्वघटितं यद् विरुद्धत्वं साध्यवदवृत्तित्वं तद्ग्रहस्यापि अश्वत्ववति वृत्तिमदपि ग्रोत्वं न वर्तते इति ग्रहे विद्यमानेऽपि अश्वत्वाभावव्यापकाभावप्रतियोगि गोत्वमिति व्याप्तिग्रहः शब्दात् जायते, तत्र स साध्यवदवृत्तित्वग्रहः प्रतिबन्धक एव न भवति ग्राह्याभावानवगाहित्वात् अनुमितिविषयाभावानवगाहित्वात् व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानविषयाभावानवगाहित्वाच्च।तस्मिन्निति।साध्यवदवृत्तित्वरूपविरुद्धग्रहे विद्यमानेऽपिआप्तवाक्यादिना व्याप्तिग्रहो भवत्येवेति न स प्रतिबन्धकः तर्हि वृत्तिमत्त्वविशिष्टसाध्यवदवृत्तित्वरूपस्य विरुद्धत्वस्य कथं हेत्वाभासत्वमित्यत आह - तस्मादिति टीका। यदि व्यतिरेकसहचारेणान्वयव्याप्तिरेव गृह्यते इति यदा मतं तदा ग्राह्याभावावगाहितयाऽन्वयव्याप्तिग्रहप्रतिबन्धकं भवत्येव / कुतः ? साध्यसामानाधिकरण्यमन्वयव्याप्तिः, ततो हेतोः साध्यसामानाधिकरण्यं साध्यवद्वृत्तित्वम्, ततः साध्यवद्वृत्तित्वग्रहे साध्यवदवृत्तित्वग्रहः प्रतिबन्धको भवत्येव, अन्वयव्याप्तिग्रहे यथागोत्वमश्वत्ववद्वृत्तिइत्यन्वयव्याप्तिग्रहेऽश्वत्ववदवृत्तित्वज्ञानमश्वत्ववद(द्)वृत्तित्वज्ञाने प्रतिबन्धकं भवत्येव परं व्यतिरेकव्याप्तिग्रहे तद्विरुद्धत्वज्ञानं प्रतिबन्धकं न भवति। कथम् ? उक्तरूपसाध्यरूपवदवृत्तित्वज्ञाने विद्यमानेऽपि व्यतिरेकव्याप्तिग्रहस्य जायमानत्वात् / यत्राश्वत्वाभावस्तत्र गोत्वाभाव इति व्यतिरेकव्याप्तिग्रहे तद्विरुद्धत्वज्ञानं प्रतिबन्धकंन भवतिग्राह्याभावानवगाहनात्।ग्राह्यस्तु अश्वत्वाभाववति गोत्वाभावो ग्राह्य इति व्यतिरेकव्याप्तिग्रहे तदभावो विरुद्धज्ञानेन नावगाह्यते भिन्नविषयकत्वात्। ततस्तदविरुद्ध