Tattva Chintamani

Author(s): Nagin G Shah
Publisher: B L Institute of Indology

Page 510

492 तत्त्वचिन्तामणिटिप्पनिका सुखबोधिका साध्यप्रसिद्धौ तु साधारणमेव / न च पक्षान्यसाध्यवत्तदन्यवृत्तित्वं पक्षातिरिक्तसाध्याभावववृत्तित्वं वा साधारणत्वम्, व्यर्थविशेषणत्वात् / न च विरुद्धं विशेषणस्य व्यावर्त्यमित्युक्तम् / नाप्यत्यन्ताभावप्रतियोगिसाध्यकत्वे सति केवलान्वयिधर्मावच्छिन्नपक्षकत्वम्, सर्वमभिधेयं मेयत्वात् इत्यत्र विप्रतिपत्त्या पक्षतादशायां पक्षे साध्यानिश्चयेनानुपसंहारिणि अव्यापकत्वात् / अथ पक्षातिरिक्ते व्याप्तिग्रहानुकूलाप्रतीतसहचारोऽनुपसंहार्य: यदि च पक्षे व्याप्तिग्रहः कथञ्चित् तदा शब्दोपदर्शितव्याप्तिकानुमानवदभेदानुमानवच्च सद्धेतुरेवेति चेत् / न / तत्रैव सद्धेतावतिव्याप्तेः सर्वस्य पक्षत्वे पक्षातिरिक्ताप्रसिद्धः, असाधारणविरुद्धयोरतिव्याप्तेश्च दूषकतायां व्यर्थविशेषणत्वाच्च / न च दूषकता अनैकान्तिकत्वेन न प्रत्येकमिति वाच्यम् / अर्थगत्या व्यर्थविशेषणत्वात् / नापि विप्रतिपत्तिविषयमात्रवृत्तित्वं केवलान्वयिसाध्यके अव्याप्तेः सर्वस्य पक्षत्वे मात्रार्थाभावादिति। अथ मूलम् / अनुपसंहारिलक्षणमाह - अनुपसंहारीति मूलम् / तत्र प्राचां लक्षणमाह - नासदिति / तथा च यस्य सपक्षोऽपि नास्ति विपक्षोऽपि नास्ति, यथा सर्वमनित्यं प्रमेयत्वात्, अत्र सर्वस्य पक्षीकृतत्वात् सपक्षविपक्षाभावः / इदं दूषयति - सिद्धयसिद्धीति / अनुपसंहारिणि सपक्षविपक्षौ सिद्धौ वाऽसिद्धौ वा ? यदि सिद्धौ तदा तौ न स्त इति वक्तुं न शक्यते, असिद्धौ तदापि नास्ति इति वक्तुं न शक्ये (क्य)ते / यतः सद्भयां प्रतियोग्यधिकरणाभ्यामभावो निरूप्यते, अभावस्य सत्प्रतियोग्यधिकरणनिरूप्यत्वात् / लक्षणान्तरं दूषयति - नापीति मूलम् / केवलान्वयिधर्मावच्छिन्नः पक्षो यस्य / यस्य हेतोः पक्षतावच्छेदकं केवलान्वयिधर्मः / यथा अभिधेयमनित्यं प्रमेयत्वात् इत्यत्राभिधेयत्वं पक्षतावच्छेदकम् / इदं दूषयति - केवलान्वयिसाध्यकेति मूलम् / केवलान्वयिधर्मावच्छिन्नपक्षके हेतौ साध्यं केवलान्वयि केवलव्यतिरेकि वा ? नाद्यः, केवलान्वयिसाध्यकस्य सर्वस्यैव हेतोः सद्धेतुत्वात् / द्वितीयमाह - व्यतिरेकीति मूलम् / यदि व्यतिरेकि साध्यं तदा साध्याभाववति हेतुर्वर्तते न वा ? न द्वितीयः साध्याभाववदवृत्तिर्हेतुः सद्धेतुरेव / प्रथमे आह - यदि साध्याभाववति हेतुर्वर्तते तदा साधारण एव, किमनुपसंहारिणेति / यदि अनुपसंहारिणि हेतौ साध्यसाध्याभावद्वृत्तित्वं नास्ति तदा मुख्यसव्यभिचारं साध्यसाध्याभावसन्देहजनककोटिद्वयोपस्थापकत्वलक्षणमेव नास्तीति कुतोऽस्यानैकान्तिकता / अत्राशङ्कते - सर्वमिति मूलम् [253 A] / तथा च सर्वं क्षणिकं सत्त्वात्