Book Title: Siddhachakra Varsh 05 - Pakshik From 1936 to 1937
Author(s): Ashoksagarsuri
Publisher: Siddhachakra Masik Punarmudran Samiti
View full book text
________________
૪૯૨
શ્રી સિદ્ધચક્ર
ઓગષ્ટ-૧૯૩૭
અવમાત્ર અને અતિરાત્રની સમજ
મવમા -ન્યૂના: એમ અવમશબ્દનો અભાવ અર્થ જૈનજ્યોતિષ પ્રમાણે શાસ્ત્રકારો જણાવે છે નહિં કરતાં ન્યૂનતા એવો અર્થ કર્યો છે તેથી કે દરેક છ અવમાત્ર અને છ અતિરાત્ર હોય છે. અવમરાત્ર શબ્દનો અર્થ ન્યૂનતિથિ એવો કરાય, તેમાં અવમરાત્ર શબ્દનો અર્થ કેટલાકો તિથિનો ક્ષય પણ અવમાત્રનો ક્ષય પામતી તિથિ એવો અર્થ થાય તેમ કરે છે, પરંતુ તેઓએ સમજવાની જરૂર થાય નહિં. જો કે અવમાત્ર એટલે ન્યૂનતિથિ એ છે કે લૌકિક અપેક્ષાએ ભાદરવા કાર્તિક આદિ એકેક ક્ષણરાત્રની સાથે એક જ દિવસે હોય છે તેથી તે માસને આંતરે અને લોકોત્તરમાર્ગની અપેક્ષાએ સાહચર્યને લીધે લેવાય, પણ વસ્તુતાએ આસો માગશર આદિ એકેક માસને આંતરે અવરાત્રશબ્દનો અર્થ ન્યૂનતિથિ એવો છે. પણ અવમાત્ર તો પડવા ત્રીજ આદિ હોય છે અને તે ક્ષીણરાત્ર એવો નથી. વળી જૈનજ્યોતિષ શાસ્ત્રોને જ અવમ એટલે ઓછામાં ઓછી તિથિ એટલે માત્ર હિસાબે ઉપર જોઈ ગયા તેમ અવમાત્ર અથવા ", તિથિ સૂર્યોદયની વખતે હોય, એનાથી ઓછા ક્ષીણરાત્રમાં રાત્રિશબ્દથી માત્ર તિથિ એવો જ અર્થ પ્રમાણમાં જૈનશાસ્ત્રને હિસાબે ઓછી તિથિ હોય લઈ શકાય. કેમકે પડવો અગર બીજ વગેરે જ નહિ, તેથી તે આસો વદ એકમ આદિને તિથિઓ ન્યૂન થાય છે અને ક્ષીણ થાય છે, પણ અવમાત્ર કહેવાય છે. અર્થાત્ પડવા આદિની કંઈ અહોરાત્ર ક્ષીણ કે ન્યૂન થતા નથી. તિથિઓ અવમાત્ર એટલે ઓછામાં ઓછા ખરતરગચ્છના સમયસુન્દર પણ અષ્ટલક્ષીમાં પ્રવ પ્રમાણવાળી તિથિઓ છે. તે અવમાત્ર જે પડવા નો અર્થ અવમાત્ર એવો કહી તેના અર્થમાં તિથિઆદિ હોય છે તેમાં જ બીજ આદિ જે જોડેની હાસ એમ જણાવે છે. અર્થાત્ તિથિનું ઉદયની તિથિઓ હોય છે તે તે પડવા આદિને દિવસે '', અપેક્ષાએ ઘટવું અથવા ઉપલક્ષણથી તિથિનો સૂર્યના ભાગ જેટલી પરિપૂર્ણ હોય છે. જૈનશાસ્ત્રને અનુસારે ઉદયને સ્પર્શ થાય નહિં તેથી ઉડી જવું લે તો પણ કોઈપણ તિથિ 1, થી ઓછી પણ નથી હોતી અવમાત્ર શબ્દમાં રાત્રિશબ્દથી તિથિ જ લેવી પડે તેમ અધિક પણ હોતી નથી. સર્વ તિથિઓ ,, એટલે જૈનશાસ્ત્રને હિસાબે વર્ષમાં છ તિથિઓ ન્યૂન ભાગ પ્રમાણ જ હોય છે. પણ અહોરાત્ર સંપૂર્ણ હોય અથવા ક્ષીણ થયેલી હોય એ સાચું છે. પરંતુ હોવાથી ૬૨ પ્રમાણ હોય છે અને તેથી જ પ્રતિદિન અતિરાત્રને સ્થાને રાત્રિશબ્દનો અર્થ અહોરાત્ર છે, તિથિઓમાં '/ ભાગનો ઘટાડો થાય છે અને તે પણ તિથિ એવો અર્થ અતિરાત્રશબ્દમાં રાત્રિશબ્દનો હિસાબે એકસઠમે દિવસે પડવાની તિથિ માત્ર '', થાય જ નહીં. કારણ કે કર્મવર્ષ સંપૂર્ણ ત્રણસેં સાઠ જેટલો ભાગ જ સૂર્યોદય ફરશે છે અને બાકીનો દિવસનું હોય છે અને સૂર્યવર્ષ સંપૂર્ણ ત્રણસેંછાસઠ બધો , જેટલો બીજનો જ હોય છે. પણ તે અહોરાત્રનું હોય છે. તેથી સૂર્યની અપેક્ષાએ જે સૂર્યોદયને ફરસતો નથી અને તેથી જ તે બીજઆદિ
અતિરાત્ર થાય તે સંપૂર્ણ અહોરાત્રરૂપ હોય છે. એ તિથિને પતિત્તી તિથિ, મિત્રની તિથિ, પતિતા ઉપરથી વર્ષમાં છ અતિરાત્ર હોય છે એ વચન તિથિ કે ક્ષય પામતી તિથિ તરીકે ગણવાનું લઈને વર્ષમાં છ તિથિઓની વૃદ્ધિ જણાવે છે તેઓ શાસ્ત્રકારો જણાવે છે. અર્થાત્ આસો વદ એકમ તિથિ અને અહોરાત્રના ભેદને નથી સમજતા એ આદિની તિથિઓ અવમાત્ર તરીકે હોય છે, જ્યારે ચોક્કસ છે. ધ્યાન રાખવું કે તિથિ '/, ભાગ હોય ક્ષીણરાત્ર તરીકે બીજ આદિ તિથિઓ જ હોય છે. છે જ્યારે અહોરાત્ર ૨. સંપૂર્ણ હોય છે. વળી માટે શબ્દના અર્થ અને શાસ્ત્રકાર મહારાજે શાસ્ત્રકારોએ અવમાત્ર અને ક્ષીણરાત્ર તરીકે
