________________
षड्दर्शन समुच्चय भाग - १, परिशिष्ट - १, वेदांतदर्शन
अद्वैत वेदान्त के अनुसार मुक्त आत्मा ब्रह्म के साथ अभिन्न रूप हो जाता हैं, परन्तु विशिष्टाद्वैत के अनुसार वह ईश्वर के 'समान' होता हैं । ईश्वर के साथ उसका 'ऐकात्म्य' सम्पन्न नहीं होता हैं । वह ब्रह्म के स्वरूप तथा गुण को अवश्य पा लेता हैं, परन्तु ब्रह्म के साथ मिल कर एक नहीं हो जाता । मुक्त जीव ब्रह्म नहीं होता, वह ब्रह्म के सदृश (ब्रह्म प्रकार ) हो जाता हैं। मुक्त जीव में सर्वज्ञत्व तथा सत्य- संकल्पत्व गुण अवश्य आ जाते हैं, परन्तु सर्वकर्तृत्व गुण ईश्वर के ही साथ रहता हैं । [ एवं गुणाः समानाः स्युर्मुक्तानामीश्वरस्य च । सर्वकर्तृत्वमेवैकं तेभ्यो देवे विशिष्यते ॥ (स.द.सं. पृ. ४७)] जीव में अविद्या के आश्रित होने की योग्यता सदा बनी रहती हैं, परन्तु ईश्वर में ऐसा नहीं हैं। अतः जीव का परमात्मा के साथ ऐक्य सम्पन्न नहीं होता । [ नापि साधनानुष्ठानेन निरस्ताविद्यस्य परेण स्वरूपैक्यसम्भव अविद्याश्रयत्वयोग्यस्य तदनन्यत्वासम्भवात् । (श्री भाष्य - १ / १ / १ )] मुक्त जीव स्वराट्, अनन्याधिपति तथा संकल्प - सिद्ध हो जाता हैं, परन्तु उसे जगत् की सृष्टि, स्थिति तथा लय में तनिक भी अधिकार नहीं रहता । जीवित दशा में मुक्ति नहीं हो सकती, अत: अन्य वैष्णव सम्प्रदायों के अनुकूल रामानुज के मत में भी 'जीवन्मुक्ति' मान्य नहीं हैं, केवल 'विदेहमुक्ति' ही सम्भव हैं। वैकुण्ठ में भगवान् का किंकर बनना ही कैंकर्य ही - परमा मुक्ति हैं ।
४५३
श्रीकण्ठाचार्य (१३ श० का उत्तरार्ध) का सिद्धान्त रामानुज सिद्धान्त के नितान्त अनुकूल हैं । अन्तर इतना ही हैं कि यहाँ ईश्वर शिव रूप में माने गये हैं। श्रीकण्ठाचार्य ने इस 'शैव-विशिष्टाद्वैत' का समर्थन ब्रह्मसूत्र पर भाष्य लिखकर किया हैं, जिस पर अप्पय दीक्षित ने 'शिवार्कमणिदीपिका' नामक महत्त्वपूर्ण टीका लिखी हैं। अत: आपके मत में सगुण ब्रह्म ही परमार्थ भूत हैं तथा चित् अचित् उसके प्रकार हैं। शिव, महादेव, उग्र आदि संज्ञा परब्रह्म की ही हैं । (निरस्तसमस्तोपप्लवकलंकनिरतिशयज्ञानानन्दादिशक्तिमहिमातिशयवत्त्वं हि ब्रह्मत्वम् (श्री कण्ठ भाष्य- १/१/१)
( ३ ) ( ३९० ) शुद्धाद्वैत मत :- इस मत के पुरस्कर्ता श्रीवल्लभाचार्य मानते हैं कि, परब्रह्म एक ही परमार्थ सत्य (३९० ) शुद्धाद्वैतवादः :- शुद्धाद्वैतवादि श्रीवल्लभाचार्यः प्रायः १५०० ईशवीयकालान्तगतः सन् ब्रह्मसूत्रस्योपरि खल्वयमणुभाष्यं रचितवान् । आचार्यप्रवरः श्रीवल्लभः पुष्टिमार्गमेव स्वेष्टसाधनीभूतं प्रभूतं मार्गं मन्यमानस्तस्यैव मार्गस्य समर्थकत्वेन स्वीयं वैष्णवमत्तमिदं सञ्चालितवान् प्रसारितवांश्चेति विज्ञेयम् । अस्मिन् शुद्धाऽद्वैतवादिश्रीवल्लभाचार्यमते शङ्करवेदान्तादविशेषता सिद्धये श्रीशङ्कराचार्याऽभिमताऽद्वैतवेदान्तसिद्धान्तसिद्धो मायावादो नाङ्गीक्रियते श्रीवल्लभाचार्येण । यतः खलु मायावादमाश्रित्यैव द्वैतवादः भेदवादश्च प्रसृतो भवति। एतस्य श्रीआचार्यप्रवरस्य मते मायावादं समुज्झित्य सर्वञ्चास्ति सर्वत्राऽद्वैतवादवदेवेति विज्ञेयम् ।
T
अस्मिन् मते प्राधान्येन ज्ञानविज्ञानस्थानीया भक्तिरेव चास्त्यात्मस्वरूपपरिचायिका सती तुरीयपुरुषार्थमोक्षदायिका इति । यथोक्तम्'भक्त्या मामभिजानाति यावान् यश्चास्मि तत्त्वतः । - गीता, १८/५५ । 'भक्त्या' इत्यस्याऽव्याभिचारिण्या भक्त्येत्यर्थः । उक्तञ्च-‘भक्तिरव्यभिचारिणी । - तत्रैव, अ० १३ | १०| अर्थात् सर्वलोकशरण्ये भगवति जगन्नियन्तरि सर्वात्मनि - अनन्ययोगेन जायमानाऽव्यभिचारिणी भक्तिरेव भवति ज्ञानसाधनम् । एवञ्च सद्गुरुप्रसादात् श्रवणादिना परमतत्त्वं विज्ञाय ये ज्ञानपौष्कल्यसिद्धिसाधनसम्पत्तिमन्तो मतयो योगिनो भक्त्याऽखण्डवृत्त्या परं ब्रह्मपरमेश्वरं भजन्ति ते एव खलु सच्चिदानन्दैकलक्षणं निर्विशेषम्, निराभासम्, निराधारम्, शुद्ध-बुद्ध - मुक्तस्वभावम्, निरवद्यम्, निरञ्जनम्, शान्तम्, नित्यम्, निष्क्रियम्, निष्कलम्, निराकारम्, निर्विकारम्, परंब्रह्म प्रमाणान्तराबाधितसत्तावत्तया अभिजानन्ति ते सविशेषं साकारम्, सविकारं विहाय निर्विशेषब्रह्मात्मना सुखं सन्तिष्ठन्ते । तथा चोक्तम् -
'भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चस्मि तत्त्वतः । ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम्' ॥ गीता, १८।५५ । श्रीवल्लभाचार्यस्येदमपि कथनं वर्तते यत् निर्विशेष - निर्विकल्पब्रह्मज्ञानं भक्तिमन्तरा नहि कदापि कथमपि जायते । तथा चोक्तम्- 'भक्त्या विना ब्रह्मज्ञानं कदापि न जायते' । - त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोप० ८।१ । अपि च- 'मयि शक्तिर्हि भूतानाममृत्वाय कल्पते । श्रीमद्भागवतम् १०।८२२४५ ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org