Shaddarshan Samucchaya Part 01

Author(s): Sanyamkirtivijay
Publisher: Sanmarg Prakashak

Page 638

षड्दर्शन समुच्चय भाग-१, परिशिष्ट-५, साक्षीपाठ
५२५
।।"-महाभा० आदि० १।२७२-७६ । “कालः पचति भूतानि... यस्मिंस्तु पच्यते कालो यस्तं वेद स वेदवित् ।"-मैत्रा० ६।१५, उपनिषद्वाक्यकोष । “कालः कलयते लोकं कालः कलयते जगत् । कालः कलयते विश्वं तेन कालोऽभिधीयते ॥ कालस्य वशगा: सर्वे देवर्षिसिद्धकिनराः । कालो हि भगवान् देवः स साक्षात्परमेश्वरः ।। सर्गपालनसंहर्ता स कालः सर्वतः समः । कालेन कल्प्यते विश्वं तेन कालोऽभिधीयते । येनोत्पत्तिश्च जायेत येन वै कल्प्यते कला । सोऽन्तवच्च भवेत्कालो जगदुत्पत्तिकारकः ॥ यः कर्माणि प्रपश्येत प्रकर्षे वर्तमानके । सोऽपि प्रवर्तको ज्ञेयः कालः स्यात् प्रतिपालकः ॥ येन मृत्युवशं याति कृतं येन लयं व्रजेत् । संहर्ता सोऽपि विज्ञेयः कालः स्यात् कलनापरः ॥ कालः सृजति भूतानि कालः संहरते प्रजाः । कालः स्वपिति जागर्ति कालो हि दुरतिक्रमः ॥ काले देवा विनश्यन्ति काले चासुरपन्नगाः । नरेन्द्राः सर्वजीवाश्च काले सर्वं विनश्यति ॥" हारीत सं० स्था० १ अ० ४ । “केचित् कालं कारणतया वर्णयन्तिकालः सृजति भूतानि..."-सांख्य० माठर० पृ० ७६ । माध्य० वृ० पृ० ३८६ ।चतःश० प०३८।लोकत० १६१।सन्मति० टी०प०७११ । "कालो सव्वं जणयदि कालो सव्वं विणस्सदे भूदं । जागत्ति हि सुत्तेसु वि ण सक्कदे वंचि, कालो ॥"-गो० कर्म० गा० ८७९ ।
(A-14) "उक्तेनैव प्रकारेण द्वितीयोऽपि विकल्पो वक्तव्यः, नवरं कालवादिन इति वक्तव्ये ईश्वरवादिन इति वक्तव्यम् । तद्यथा..."-नन्दि० मलय० पृ० २१४ A । “तथाऽन्येभिदधते-समस्तमेतज्जीवादि ईश्वरात्प्रसूतम्..."-आचा० शी० १।१।१।४ । बुद्धच० ९।६३ । “अण्णाणी हु अणीसो अप्पा तस्स य सुहं च दुक्खं च । सग्गं णिरयं गमणं सव्वं ईसरकयं होदि ॥"-गो० कर्म० गा० ८८० । २. "यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते...."-तैत्ति० २।१।१ । “विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतो मुखो विश्वतो बाहुरुत विश्वतः पात् । संबाहुभ्यां धमति सम्पतत्रैवाभूमी जनयन् देव एकः ॥"-श्वेता० ३।३। "अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते।"-गीता १०।८। “यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः।"-गीता १५।१७। "संज्ञा कर्म त्वस्मद्विशिष्टानां लिङ्गम्"-वैशे० २।१।१८ । “ईश्वरः कारणं पुरुष कर्माफल्यदर्शनात्"-न्यायसू० ४।१।२० । ३. श्लोकोऽयं निम्नग्रन्थेष्वपि समुद्धृतःशास्त्रावा० श्लो० १६५ । सूत्र० शी० पृ० २५६ । सन्मति० टी० पृ० ६९ । प्रमाणमी० पृ० १२॥ नन्दि० मलय० पृ० २१४ ।
(A-15) "तथाऽन्ये ब्रुवते-न जीवादयः पदार्थाः कालादिभ्यः स्वरूपं प्रतिपद्यन्ते किं तर्हि ? आत्मनः । कः पुनरयमात्मा ? आत्माद्वैतवादिनां विश्वपरिणतिरूपः । उक्तं च एक एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत् ।।" तथा "पुरुष एवेदं सर्वं यद्भूतं यच्च भाव्यम् इत्यादि।"-आचा० शी० १।१।१।४ । बुद्धच० ९।६४ । सन्मति० टी० पृ० ७१५ । नन्दि० मलय० पृ० २१४ A । "वेदवादिनः पुनरित्थं कारणमाहुः-'पुरुष एवेदं सर्वम्' इत्यतः पुरुषः कारणमाहुः ।"-सांख्य० माठर० पृ० ७५ । “एक्को चेव महप्पा पुरिसो देवो य सव्ववावी य । सव्वंगणिगूढो वि य सचेयणो णिग्गुणो परमो ॥"-गो० कर्म० गा० ८८१ ।
(A-16) "पुरुष एवेदं यद्भूतं यच्च भाव्यम् । यदिदं वर्तमानं जगत् सर्वं तत् पुरुष एव । यच्च भूतमतीतं जगत् यच्च भाव्यं भविष्यज्जगत्तदपि पुरुष एव । यथा अस्मिन् कल्पे वर्तमानाः प्राणिदेशः सर्वेपि विराट्पुरुषस्यावयवाः तथैव अतीतागामिनोरपि कल्पयोर्द्रष्टव्यमित्यभिप्रायः ।"-ऋग्वे० पुरुषसू० सायणभा०। श्वेताश्व०३।१५ ।