Book Title: Shaddarshan Samucchaya Part 01
Author(s): Sanyamkirtivijay
Publisher: Sanmarg Prakashak
View full book text
________________
५५८
षड्दर्शन समुच्चय भाग-१, परिशिष्ट-६, पारिभाषिकशब्दानुक्रमणी
(२३) इदं प्रत्यक्षं चतुर्धा। इन्द्रियज्ञानं, मानसं, स्वसंवेदनं, योगिज्ञानं च । तत्र चक्षुरादीन्द्रियपञ्चकाश्रयेणोत्पन्नं बाह्यरुपादिपञ्चविषयालम्बनं ज्ञानमिन्द्रियप्रत्यक्षम् । स्वविषयानन्तरं विषयसहकारिणेन्द्रियज्ञानेन समनन्तरप्रत्ययसंज्ञकेन जनितं मनोविज्ञानं मानसम्। सर्वचित्तचैत्तानामात्मसंवेदनं स्वसंवेदनम् चित्तं वस्तुमात्रग्राहकं ज्ञानं। चित्ते भवाश्चैत्ता वस्तुविशेषा रुपग्राहकाः सुखदुःखापेक्षालक्षणाभूतार्थभावनाप्रकर्ष पर्यन्तजं योगिज्ञानम् । (भूतार्थः प्रमाणोपपन्नार्थः ।) भावना पुनः पुनश्चेतसि समारोपः ।
(२४) बौद्धा ज्ञानस्य चत्वारः प्रत्यया आमनन्ति । तद्यथा १. आलंबन प्रत्ययः, २. सहकारिप्रत्ययः, ३. अधिपत्ति प्रत्ययः, ४. समनन्तर प्रत्ययश्च ।
(२५) अतस्मिंस्तद्ग्रहो भ्रान्तिरपि संधानतः प्रमा।
(२६) त्रिरुपाल्लिङ्गाद्धेतोः सम्यगवगताल्लिङ्गिनः परोक्षस्य वस्तुनो यज्ज्ञानं, तदनुमानसंज्ञितं प्रमाणम् । लिङ्गाल्लिङ्गिज्ञानमनुमानमभिधीयते । तच्च द्वेधा, स्वार्थं परार्थं च । यदा च त्रिरुपाल्लिङ्गात् स्वयं लिङ्गिनं साध्यं प्रतिपद्यते, तदा स्वार्थानुमानम् । यदा तु परं प्रति साध्यस्य प्रतिपत्तये त्रिरुपहेत्वभिधानं, तदा परार्थमनुमानम्
(२७) लिङ्गम् - अनुपलब्धिस्वभावकार्यभेदात्त्रिधैव भवति । तत्र अनुपलब्धिः चतुर्धा (मूलभेदापेक्षया) वर्ण्यते १. विरुद्धोलब्धिः, २. विरुद्धकार्योपलब्धिः, ३. कारणानुपलब्धिः, ४. स्वभावानुपलब्धिश्च । ___ (२८) अविनाभावश्च तादात्म्यतदुत्पत्तिभ्यामेव व्याप्तः ।
(२९) तादात्म्यतदुत्पत्ती चानुपलब्धिस्वभावकार्येष्वेव विद्येते नान्यत्र ।
(३०) ततस्तादात्म्यतदुत्पत्तिप्रतिबन्धविकलानामनुपलब्धिस्वभावकार्यव्यतिरिक्तानामर्थानां सर्वेषां हेत्वाभासतैव प्रत्येतव्या।
(३१) पक्षधर्मत्व-सपक्षसत्त्व-विपक्षासत्त्वलक्षणानि हेतोलिङ्गस्यत्रीणि रूपाणि । (३२) साध्यधर्मविशिष्टो धर्मी पक्षः, तस्य धर्मः पक्षधर्म, तद्भाव: पक्षधर्मत्वम् । पक्षधर्मत्वं पक्षे हेतोःसद्भावः। (३३) समानः पक्षः सपक्षः । सपक्षे = दृष्टान्ते हेतोः सत्त्वम् सपक्षसत्त्वम् । (३४) विरुद्धः पक्षः विपक्षः । विपक्षे हेतोः असत्त्वम् विपक्षासत्त्वम्।
श्लोक - १२ से ३२ (नैयायिकदर्शनम् ) (१) नैयायिकमते विभुनित्यैकसर्वज्ञो नित्यबुद्धिसमाश्रयः सृष्टिसंहारकृच्छिवो देवः ।
(२) ईश्वरजगत्कर्तृत्वे अयं अनुमानप्रयोगः । भूभूधरसुधाकरदिनकरमकराकरादिकं बुद्धिमत्पूर्वकं, कार्यत्वात् । यद्यत्कार्यं तत्तबुद्धिमत्पूर्वकं, यथा घटः, कार्यं चेदं तस्माद्बुद्धिमत्पूर्वकम् । यश्चास्य बुद्धिमान्स्रष्टा, स ईश्वर एवेत्यन्वयः । व्यतिरेके गगनम् ।
(३) नित्योऽप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकरूप: कूटस्थः । (४) स्वोत्पत्तावपेक्षितपरव्यापारो हि भावः कृतक इष्यते ।
(५) नैयायिकमते षोडश तत्त्वानि भवन्ति । तद्यथा - १. प्रमाण, २. प्रमेय, ३. संशय, ४. प्रयोजन, ५. दृष्टांत, ६. सिद्धांत, ७. अवयव, ८. तर्क, ९. निर्णय, १०. वाद, ११. जल्प, १२. वितण्डा, १३. हेत्वाभास, १४. छल, १५.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org

Page Navigation
1 ... 669 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712