Book Title: Shaddarshan Samucchaya Part 01
Author(s): Sanyamkirtivijay
Publisher: Sanmarg Prakashak
View full book text
________________
षड्दर्शन समुच्चय भाग-१, परिशिष्ट-६, पारिभाषिकशब्दानुक्रमणी
५६३
(३) आध्यात्मिकं द्विविधं, शारीरं मानसं च तत्र वातपित्तश्लेष्मणां वैषम्यनिमित्तं यदुःखमात्मानं देहमधिकृत्य ज्वरातीसारादि समुत्पद्यते तच्छारीरम् । मानसं च कामक्रोधलोभमोहेर्ष्याविषयादर्शननिबन्धम् ।
(४) आधिभौतिकं मानुषपशुपक्षिमुगसरीसृपस्थावरनिमित्तं, आधिदैविकं यक्षराक्षसग्रहा-द्यावेशहेतुकम् ।
(५) सत्त्वादिगुणत्रयं क्रमेण प्रसादतापदैन्यादिकार्यलिङ्गम् । सत्त्वं सुखलक्षणं, रजो दुःखलक्षणं तमश्च मोहलक्षणम्।
(६) प्रसादबुद्धिपाटवलाघवप्रसवानभिष्वङ्गाद्वेषप्रीत्यादयः कार्यं सत्त्वस्य लिङ्गम् । तापशोषभेदचलचित्ततास्तम्भोद्वेगाः कार्यं रजसो लिङ्गम् । दैन्यमोहमरणसादनबीभत्साज्ञानागौरवादीनि कार्यं तमसो लिङ्गम् ।
(७) सत्त्वादिगुणानां या साम्यावस्था सा प्रकृतिरुच्यते । सा नित्यस्वरुपिका प्रधानाऽव्यक्त शब्दाभ्यां वाच्या। (८) नित्यं अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावं कूटस्थं स्वरुपम् ।
(९) मौलिक्यसांख्या आत्मानमात्मनं प्रति पृथक् पृथक् प्रधानं वदन्ति, उत्तरे तु सांख्याः सर्वात्मस्वप्येकं नित्यं प्रधानमिति प्रपन्नाः ॥
(१०) प्रकृत्यात्मसंयोगात्सृष्टिर्जायते ।
(११) प्रकृतेर्बुद्धिः संजायते । बुद्धेरप्यहंकार उत्पद्यते । अहंकारात्षोडशको गण उत्पद्यते । पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि, पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, पञ्च रुपादितन्मात्राणि, मनश्च इति षोडशको गणः ।
(१२) बुद्धः अष्टौ रूपाणि । धर्म ज्ञान वैराग्य एश्वर्यरूपाणि चत्वारि सात्त्विकानि, तत्प्रतिपक्षभूतानि अधर्मादीनि चत्वारि तामसानीति ।
(१३) पञ्चतन्मात्रेभ्यः पञ्चभूतान्युत्पद्यन्ते । रूपात्तेजो रसादापो गन्धाद्भूमिः स्वरान्नभः स्पर्शाद्वायुश्च उत्पद्यते ।
(१४) रुपतन्मात्रं शुक्लकृष्णादिरूपविशेषः । रसतन्मात्रं तिक्तादिरसविशेषः । गन्धतन्मात्रं सुरभ्यादिगन्धविशेषः । शब्दतन्मात्रं मधुरादिशब्दविशेषः स्पर्शतन्मात्रं मृदुकठिनादिस्पर्शविशेषः।।
(१५) प्रकृतिर्नविकारः, अनुत्पन्नत्वात् । बुद्ध्यादयश्च सप्त परेषां कारणतया प्रकृतयः, कार्यतया च विकृतयः उच्यन्ते षोडशकश्च गणो विकृतेरव कार्यत्वात् । पुरुषस्तु न प्रकृतिर्न विकृतिः अनुत्पादकत्वादनुत्पन्नत्वाच्च ।
(१६) सांख्यमते पुरुषस्तु अकर्ता, विगुणः, भोक्ता, नित्यचेतनश्च । __ (१७) महादादयः प्रकृतेर्विकारास्ते च व्यक्ताव्यक्ता भवन्ति । व्यक्तं हेतुमद् अनित्यं, अव्यापि, सक्रियं, अनेकं, आश्रितं, लिङ्ग, सावयवं, परतन्त्रम्, अव्यक्तं पुनः विपरीतम् ।
(१८) सांख्यमते प्रकृतिरेव की, तस्याः प्रवृत्तिस्वभावत्वात् । पुरुषस्तु अकर्ता, आत्मनस्तृणमात्रकुब्जीकरणेऽप्यसमर्थत्वात् ।
(१९) सांख्यमते पुरुषस्य चैतन्यमेव स्वरूपं न तु ज्ञानं, ज्ञानस्य बुद्धिधर्मत्वात् ।
(२०) सांख्यमते आत्मानेकोऽभ्युपगन्तव्याः जन्ममरणकरणानां नियमदर्शनाद् धर्मादि प्रवृत्तिनानात्वाच्च । ते च सर्वेऽप्यात्मानः सर्वगता नित्याश्चवसेयाः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org

Page Navigation
1 ... 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712